Titulatuur in het Nederlands hoger onderwijs

De titulatuur in het Nederlands hoger onderwijs omvat de titels en regels voor het dragen daarvan voor wie na afronding van een opleiding in het Nederlands hoger beroepsonderwijs en wetenschappelijk onderwijs een graad is verleend. Van rechtswege heeft men dan het recht op het dragen van een titel.^[1] De wet schrijft voor welke titel bij welke opleiding behoort. Zij stelt het strafbaar om een titel of, sinds 1 januari 2018^[2], een graad te voeren die niet daadwerkelijk van rechtswege is verkregen.^[3] Volgens art. 435 ten derde van het Wetboek van Strafrecht is dit een overtreding waarop een boete staat van maximaal € 4350 (tweede categorie, 2020).

De komst van de bachelor-masterstructuur heeft ertoe geleid dat universiteiten en hbo-instellingen uitsluitend nog graden verlenen, maar waarvan de bezitter de keus heeft de graad te voeren of de titel volgens artikel 7.20 lid 1 en lid 2.^[4]

Afkorting	Titel	Omschrijving
prof.	professor	Geen academische graad, maar een aanduiding dat iemand het universitaire ambt hoogleraar (aanspreekvorm: professor) uitoefent.
dr.	doctor	Hoogste universitaire titel en graad die een persoon kan verwerven, te verkrijgen na wetenschappelijke promotie
dr.h.c.	doctor honoris causa	Een eredoctoraat wordt verleend aan personen die een uitzonderlijke prestatie hebben geleverd in de wetenschap, op maatschappelijk gebied of in de politiek.
mr.	meester in de rechten	Titel voor de studie Rechtsgeleerdheid, met uitzondering van de vrije studierichting; daar werd de drs.-titel verleend.
ir.	ingenieur	Titel voor de meeste studies aan technische universiteiten, alsmede enkele technische studies aan algemene universiteiten, en studies op het gebied van landbouw en natuurlijke omgeving (de Wageningen Universiteit).
drs.	doctorandus	Titel voor alle universitaire studies, vrije studierichting rechten (geeft geen toegang tot juridische beroepen als rechter en advocaat), voor andere juridische richtingen is de titel mr.
bacc.	baccalaureus	Titel na 4-jarige studie bij sommige universiteiten; niet meer verleend sinds 1981 (behalve bij de theologische faculteit van de Universiteit van Tilburg).
kand.	kandidaats	Titel na driejarige (rechten: tweejarige) universitaire studie; vanaf de invoering van de tweefasenstructuur uitgefaseerd, wordt thans niet meer verleend.

Afkorting	Titel	Omschrijving
lec.	lector	Geen hbo graad, maar aanduiding van een lector op een hogeschool; deze vervult een soortgelijke functie als een hoogleraar aan een universiteit.
ing.	ingenieur	Titel voor studies op het gebied van landbouw en natuurlijke omgeving of op het gebied van de techniek.
bc.	baccalaureus	Titel voor overige studies (niet zijnde op het gebied van landbouw en natuurlijke omgeving of op het gebied van de techniek).

Door de invoering van de bachelor-masterstructuur hebben de volgende internationale graden (degrees) ingang gevonden:^[5][6]

Afkorting	Graad	Omschrijving
BA	Bachelor of Arts	voor wo-bachelors van alfa-studies of sommige gamma-studies
BSc	Bachelor of Science	voor wo-bachelors van bèta-studies of bepaalde gamma-studies
LLB	Bachelor of Laws	voor wo-bachelors in de rechten.
LLM	Master of Laws	voor wo-master in de rechten
MA	Master of Arts	voor wo-masters van alfa-studies of sommige gamma-studies
MSc	Master of Science	voor wo-masters van bèta-studies of bepaalde gamma-studies
MPhil	Master of Philosophy	voor studenten van wo-masters die een tweejarige researchmaster hebben afgerond met het verdedigen van een thesis. Wordt sinds 2009 niet meer uitgereikt in Nederland.
PDEng of EngD	Professional Doctorate in Engineering / Engineering Doctorate	voor personen die met goed gevolg de tweejarige postacademische opleiding tot technologisch ontwerper hebben afgerond aan een Nederlandse technische universiteit.[7][8] Sinds 2022 is de PDEng-titel in Nederland omgedoopt tot EngD.[9]
D of PhD	Doctor / Doctor of Philosophy	voor personen die gepromoveerd zijn na verrichting van wetenschappelijk onderzoek
Graad + (Hons)	Honours degree	voor personen die met goed gevolg een Honours Programme bij een universitaire bachelor- of masteropleiding hebben afgerond.
Graad + (Res)	Research degree	voor personen die met goed gevolg een speciale onderzoekersopleiding aan de universiteit hebben afgerond. Veelal betreft dit een research master.

In het dagelijks gebruik binnen de geneeskunde ziet men ook veel de Amerikaanse graad M.D. (Doctor of Medicine, van het Latijns: Medicinae Doctor). Deze graad kent in het Nederlandse systeem echter geen plaats, daar na het afronden van de master Geneeskunde een Master of Science (MSc) wordt verkregen.

Afkorting	Graad	Omschrijving
Ad	Associate Degree	voor een tweejarige studie afgerond aan een hogeschool
B (+ varia toevoeging)	Bachelor (in/of + naam studie, A, of Sc)	na afronding vierjarige beroepsopleiding aan hogeschool
M (+ varia toevoeging)	Master (in/of + naam studie, A, of Sc)	voor 1 of 2-jarige initiële hbo-master of postinitiële master aan hogeschool/universiteit
PD	Professional Doctorate	voor een professioneel doctoraattraject aan een hogeschool (pilot 2023-2029) (titel is nog niet vastgesteld en wettelijk verankerd)

Titel	Graad	Aanschrijfvorm
prof.	-	De hooggeleerde heer / vrouwe
dr.h.c.	-	De weledelzeergeleerde heer / vrouwe
dr.	D / PhD	De weledelzeergeleerde heer / vrouwe
-	PDEng / EngD	De weledelgestrenge heer / vrouwe
mr.	LLM	De weledelgestrenge heer / vrouwe
ir.	MSc	De weledelgestrenge heer / vrouwe
drs.	MSc / MPhil / MA	De weledelgeleerde heer / vrouwe
bacc.	-	De heer / Mevrouw
kand.	BA / BSc / LLB	De heer / Mevrouw

Titel	Graad	Aanschrijfvorm
lec.	-	De weledelzeergeleerde heer / vrouwe[10]
-	PD (nog geen wettelijke status)	De weledelgeleerde heer / vrouwe
-	M (+ toevoeging)	De weledelgeleerde heer / vrouwe
-	M (+ toevoeging)	De weledelgestrenge heer / vrouwe (indien op gebied van landbouw, natuurwetenschappen of techniek)
ing.	B (+ toevoeging)	De heer / Mevrouw (sinds 2005)[11]
bc.	B (+ toevoeging)	De heer / Mevrouw
-	AD	De heer / Mevrouw

Titels worden altijd prenominaal^[12] d.w.z. vóór de naam geplaatst.

In Nederland bestaat een historisch gegroeid gebruik dat bepaalt in welke volgorde academische titels voor de naam dienen te worden gezet en hoe om te gaan met meerdere titels. Dit gebruik is als volgt:

• prof. en/of lec. staan geheel voorop, waarbij opgemerkt dient te worden dat deze onbeschermde ambtelijke titels zijn (een beroep) en geen academische titels.
• mr. is de enige academische titel die voor dr. kan staan.
• dr. staat voor alle overige academische titels,
• over de volgorde van drs. en ir. bestaat geen consensus: hoewel sommige stijlboeken 'drs.ir.' voorschrijven, zijn in de praktijk zowel ir.drs. als drs.ir. gebruikelijk.
• ing. komt als laatste.

De bijzondere situatie van de mr. titel is als volgt: Een mr.dr.ir. is (mr. eerst)

• afgestudeerd in het recht;
• gepromoveerd in het recht;
• daarnaast ook afgestudeerd in een technische of landbouwkundige studierichting.

Een dr.mr.ir. is (dr. eerst)

• afgestudeerd in het recht;
• gepromoveerd, maar niet in het recht;
• daarnaast ook afgestudeerd in een technische of landbouwkundige studierichting.

Een mr.ir. die promoveert in het recht, wordt dus mr.dr.ir. Promoveert hij echter in een technische of andere richting, dan wordt hij dr.mr.ir. Een mr.drs.ir. wordt bij promotie altijd mr.dr.ir. of dr.mr.ir. en verliest dus hoe dan ook zijn drs.-titel. Dit hangt samen met het volgende:

De combinatie dr. drs. is niet mogelijk. Doctorandus betekent letterlijk "hij die doctor moet worden" en is daarmee een aanduiding dat de afgestudeerde kan worden "toegelaten tot de promotie" Iemand die reeds doctor is kan daarom niet meer doctorandus heten. Van oudsher was een doctorandus iemand die wel het doctoraalexamen met goed gevolg had afgelegd, maar nog niet de kort daaropvolgende promotie had voltooid, die lang noodzakelijk is geweest om de voor bepaalde maatschappelijke functies vereiste doctorstitel te mogen voeren. Rond 1920 is die laatste eis komen te vervallen. Het doctoraalexamen werd toen het eind van de universitaire studie en de doctorsgraad werd een graad die voor bekwaamheid als zelfstandig wetenschappelijk onderzoeker stond. In Nederland is de term doctorandus daarmee gebruikelijk geworden voor een afgestudeerde die niet met de promotie bezig is, en wordt veelal de term promovendus gebruikt voor iemand die bezig is met de promotie. In Vlaanderen wordt wel doctorandus gebruikt voor iemand die bezig is met de promotie.

Bij promotie vervangt de titel doctor de titel doctorandus. Dit geldt niet voor de titel ingenieur, omdat tussen die titels niet dezelfde taalkundig-historische relatie bestaat evenmin als tussen meester (mr.) en doctor. Om die reden blijven de titels ingenieur en meester bij promotie behouden.

Wie meerdere malen is afgestudeerd als mr., drs. of ir. voert het type titel slechts eenmaal: "drs. ir. Hadinga" is bijvoorbeeld correct, echter "ir.ir. A.D. Philipsen" is onjuist, dit dient ir. A.D. Philipsen te zijn. Indien de titel of graad betrekking hebben op hetzelfde soort opleiding wordt veelal gekozen om de hoogste titel of graad te gebruiken. Heeft zo iemand bijvoorbeeld een ingenieursopleiding afgerond, eenmaal in de biotechnologie aan het hoger laboratorium onderwijs (ing.) en andermaal in de technische natuurkunde aan de technische universiteit (ir.), dan wordt toch alleen de hoogste ingenieurstitel vermeld. Dus ir. Boonstra, en niet ir.ing. Boonstra (ook al betreft het verschillende type studies, het zijn beide ingenieursopleidingen). In de praktijk worden personen nog weleens vermeld als ir.ing., alhoewel dit formeel gezien incorrect is.

Het voeren van meerdere doctorstitels (dr.dr., etc.) is wel mogelijk volgens de gebruiken, maar is hoogst zeldzaam. Bij meerdere doctorstitels wordt dan meestal de afkorting mult. (multiplex, meervoudig) gebruikt, wat vaak het geval is bij eredoctoraten (te herkennen aan de letters h.c voor 'honoris causa' achter de doctorstitel). Zo is een prof.dr.dr.h.c.mult. een gepromoveerd hoogleraar met meerdere eredoctoraten. In extreme gevallen kan men hierachter nog tussen haakjes de - waar nodig Latijnse - afkortingen plaatsen van de universiteiten die een eredoctoraat verleenden.

In Nederland is het ongebruikelijk onder juristen om hun juridische doctorstitel te voeren: zij beperken zich over het algemeen tot de aanduiding mr. of, indien hoogleraar, prof.mr.^[13] Dit hangt ermee samen dat de meestertitel vóór het begin van de twintigste eeuw slechts aan een juridische doctor toekwam. Toen de meestertitel niet meer aan het doctoraat, maar aan het doctoraal verbonden werd, voerden juristen uit historische overwegingen niet de drs.- of dr.-titel; de meestertitel hield die immers al in en was dus historisch gezien hoger. Dat laatste is ook de reden dat de meestertitel aan andere titels voorafgaat. Zijn zij daarentegen gepromoveerd niet in het recht, dan voeren zij die doctorstitel wel (welke dan voorafgaat aan de meestertitel).

Hoogleraren die met emeritaat (eervol pensioen) zijn, kunnen in plaats van prof. (welk ambt zij immers niet meer bekleden) de ambtstitel prof.em. (professor emeritus) voeren.

Bij militairen wordt de titel gebruikt na de militaire rang ("Kol Ir.", waarbij bij de afkorting van de rang geen punt wordt gebruikt). Bij een gepensioneerde militair wordt "bd" voor buiten dienst toegevoegd "Kol bd Ir.". Ook bij geestelijken wordt de kerkelijke titel of functie vooraan gezet (vb. Mgr. dr. J. de Jong).

Een graad uit de bachelor-masterstructuur wordt altijd postnominaal^[14] d.w.z. achter de naam geplaatst. Bijvoorbeeld: "Kees Janssen, BA".

De bachelorgraad is equivalent met (oude) graden van hogescholen (bc., ing.), en als afsluiting van de eerste fase van het wetenschappelijk onderwijs vergelijkbaar met de voormalige kandidaatstitel; de mastergraad met het universitaire doctoraaldiploma (drs., ir., mr.). Op grond van art. 7.20 van de Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek mag een afgestudeerde naar keuze zijn eigen titel of de equivalente graad uit het andere systeem voeren. De in het buitenland gebruikte graad PhD komt overeen met de doctorsgraad.

Combinaties van titels met graden zijn niet toegestaan, met uitzondering van combinaties van Nederlandse titels met postinitiële graden.^[15][16] Tekenen als drs. A. Jansen, MBA is dus toegestaan, maar de combinatie drs. A. Jansen, MSc niet.^[16] Wat wel is toegestaan is het vertalen van een Nederlandse titel naar een internationale graad;^[15] zie ook 'Plaatsing van graden'. Voor zover er sprake van verschillende internationale graden is, zijn combinaties daarvan toegestaan.

Iemand die een opleiding heeft afgerond aan een niet in Nederland gevestigde instelling voor hoger onderwijs en daarmee in dat land gerechtigd is tot het voeren van een graad achter de naam, is tevens gerechtigd die graad in Nederland in de eigen naam tot uitdrukking te brengen op dezelfde wijze als in het desbetreffende land.^[17]

Wil men met dit buitenlandse diploma echter een Nederlandse titel voeren, zoals doctorandus (drs.), meester (mr.), baccalaureus (bc.), enzovoorts, dan dient men hiervoor een officiële beschikking aan te vragen bij de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO), afdeling Diplomawaardering. Bij dit verzoek dient een gewaarmerkte kopie van het behaalde diploma meegestuurd te worden. De toestemming wordt verleend naar oordeel van de Minister.^[17]

De vertaling van de buitenlandse graden naar Nederlandse titels is als volgt:

• PhD en andere gelijkwaardige onderzoeksdoctoraten worden doctor (dr.)
• MSc wordt doctorandus (drs.), of ingenieur (ir.) in geval van studies van technische aard of landbouw en natuurlijke omgeving
• MA wordt doctorandus (drs.)
• LLM wordt meester (mr.)
• bachelor in het hoger beroepsonderwijs op het gebied van techniek, of landbouw en natuurlijke omgeving wordt ingenieur (ing.)
• overig hoger beroepsonderwijs wordt baccalaureus (bc.)

De aanduiding ds. wordt gebruikt voor een mannelijke predikant en da. voor een vrouwelijke predikant (voor beiden aanspreektitel dominee), maar deze aanduidingen zijn niet beschermd. Hoewel een predikant meestal een doctoraal- of Masteropleiding theologie heeft gevolgd is het geen noodzaak voor predikanten om universitair geschoold te zijn. Ds. of da. is derhalve geen titel gerelateerd aan het hoger onderwijs.

Het is in Nederland de laatste decennia steeds minder gebruikelijk om titels in de dagelijkse praktijk te gebruiken. Bij de adressering en de aanhef van brieven wordt er echter nog vaak rekening mee gehouden.^[bron?]

In de aanhef van een algemene brief, waarbij men niet weet aan welke individuele personen de brief is gericht of wat de titel van de lezer is, kan men s.s.t.t. (salvis titulis) toevoegen, wat zoveel betekent als: zonder onrecht aan uw achtergrond te doen, schrijf ik u toch met het respect dat u verdient. Letterlijk betekent het: zonder (vermelding van) (aanspreek)titels. Het enkelvoud hiervan is s.t. (salvo titulo).
N.B. Niet te verwarren met L.S. bovenaan een brief, wat een afkorting is van: Lectori Salutem (en zoveel betekent als 'heil aan de lezer' of 'groet aan de lezer').

• De afkorting van de Nederlandse doctorandustitel, namelijk drs., leverde in het buitenland nogal eens verwarring op. Terwijl het in het Nederlands betekent hij die doctor moet worden (en dat dus nog niet is), denkt men in Engelstalige landen veelal dat het iemand betreft met meerdere doctor-titels.
• De voor vrouwen meer geëigende maar nooit officieel ingevoerde titel dra. (doctoranda, zij die nog doctor moet worden) wordt heden ten dage vrijwel niet meer gebruikt.
• De afkorting van de Nederlandse meestertitel, namelijk mr., leidt in het buitenland nogal eens tot verwarring. Terwijl het in Nederland de titel is voor een universitair afgestudeerde in rechtsgeleerdheid, denkt men in Engelstalige landen daarbij eerder aan de afkorting van mister (= de heer, mijnheer).
• De afkorting mrs. wordt gebruikt voor personen met meerdere meestertitels^[bron?] en ook vóór een opsomming van verschillende namen van personen met de meestertitel. Zo wordt deze meervoudsafkorting mrs. bijvoorbeeld gebruikt op naamborden van advocatenpraktijken, voorafgaand aan de rij namen van de compagnons en in rechterlijke uitspraken wordt wel mrs. geplaatst voor de namen van de rechters, om niet steeds bij een ieder opnieuw de meestertitel te hoeven herhalen.
• In Nederland waren er in de eerste decennia van de 21e eeuw enkele academici met alle universitaire titels:
  • Prof. dr. mr. ir. Neelke Doorn - Hoogleraar Ethics of Water Engineering (TU Delft)^[18]
  • Prof. mr. dr. ir. Sicco Santema - Hoogleraar Business to Business Marketing (TU Delft)^[19]
  • Prof. mr. dr. ir. Eric Tjong Tjin Tai - Hoogleraar Private, Business and Labour Law (Universiteit van Tilburg)^[20]
  • Prof. mr. dr. ir. Bart Custers - Hoogleraar Law and Data Science (Universiteit Leiden)^[21]
  • Prof. mr. dr. ir. Jaap Zevenbergen - Hoogleraar Land Administration and Management (Universiteit Twente)^[22]
  • Prof. mr. dr. ir. Lambèr Royakkers - Hoogleraar, Industrial Engineering and Innovation Sciences (Eindhoven University of Technology)^[23]

• Aanspreekvorm
• Functie (positie)

• Titulatuur in Nederland