Korhoen: verschil tussen versies

Korhoen IUCN-status: Niet bedreigd[1] (2012)
Korhaan op de Lüneburger Heide, Duitsland.
Taxonomische indeling
Rijk: Animalia (Dieren) Stam: Chordata (Chordadieren) Klasse: Aves (Vogels) Orde: Galliformes (Hoendervogels) Familie: Phasianidae (Fazantachtigen) Geslacht: Lyrurus
Soort
Lyrurus tetrix (Linnaeus, 1758)
Verspreiding van het korhoen.
Afbeeldingen op Wikimedia Commons
Korhoen op Wikispecies
Portaal    Biologie Vogels

Het korhoen (Lyrurus tetrix^[2]; vaak ook Tetrao tetrix) is een vogel uit de familie der ruigpoothoenders (Tetraonidae). De soort komt voor in de noordelijke delen van Eurazië en was vroeger vrij algemeen in Nederland en België. Heeft momenteel in beide landen nog een kleine geïsoleerde populatie die vatbaar zijn voor uitsterven.^[3][4]

Het korhoen is duidelijk seksueel dimorf, wat inhoudt dat de hanen en hennen een verschillend uiterlijk hebben. De haan is ongeveer 49-58 cm lang (incl. staart) en de hen is 40-45 cm lang. Daarmee is het een middelgrote hoendersoort. De haan is zwart gekleurd met een witte vleugelstreep, ondervleugels en onderstaartdekveren. Heeft een karakteristieke staart in de vorm van een lier, die tijdens de balts wordt opgezet en gespreid. In de vlucht is de staart samengevouwen en ziet die er simpelweg lang uit. Heeft ook een rode wenkbrauw. De hen is bijna volledig grijsbruin met kleine zwarte banderingen. De staart is niet liervormig. Daarnaast heeft ook het vrouwtje een witte streep op de bovenvleugel, maar deze is smaller dan die van de haan. Het korhoenvrouwtje gelijkt op een vrouwelijk auerhoen (Tetrao urogallus), alleen is een vrouwelijk auerhoen groter (54-63 cm) en heeft een niet-gebandeerde oranjebruine keel. Zowel het mannetje als vrouwtje van het korhoen lijken sterk op het Kaukasisch korhoen (Tetrao mlokosiewiczi), maar hun verspreidingsgebied overlapt niet. In Groot-Britannië overlapt het verspreidingsgebied met die van het Schots sneeuwhoen (Lagopus lagopus scotica). Het vrouwtje van het korhoen lijkt qua verenkleed op het mannetje en vrouwtje van het Schots sneeuwhoen. Het Schots sneeuwhoen is echter een stuk kleiner (33-38 cm) en is warmer donkerbruin met met witte veren bevederde poten.^[5]

Korhoenders zijn in grote delen van hun areaal standvogels, maar in de meest noordelijke gebieden maken groepen korhoenders vaak omzwervingen van honderden kilometers op zoek naar voedsel.^[6] 's Winters graven korhoenders holen, ook iglo's genoemd, in gebieden waar veel sneeuw valt. Deze worden zowel overdag als 's nachts gebruikt om te roesten. Dit wordt vooral gedaan om energie te besparen; energie die nodig is om warm te blijven. Ook worden iglo's gebruikt als de weersomstandigheden relatief mild zijn.^[7]

Het korhoen baltst op gemeenschappelijke baltsplaatsen. Het baltsen van korhoenders wordt bolderen genoemd. In the Pennines in het noorden van Engeland ligt de piek van de bolderactiviteit tussen eind april en begin mei. Dit is vergelijkbaar voor andere populaties op die breedtegraad. Tijdens de piek bezoeken de meeste vrouwtjes de mannetjes om te paren.^[8] De balts speelt zich in de vroege ochtenduren af vlak na zonsopgang.^[9]

Voedt zich 's winters voornamelijk met berkenkatjes, scheuten en naalden, kegels en mannelijke bloemen van naaldbomen. In het voorjaar vooral bessen, scheuten en stelen van planten.^[6] In de zomer en de herfst eten korhoenders hoofdzakelijk bessen, met name rode bosbes (Vaccinium vitis-idaea), blauwe bosbes (Vaccinium myrtillus) en kleine veenbes (Vaccinium oxycoccos) zijn geliefd.^[10]

Het nest is ondiep en bestaat uit plantaardig materiaal en veren. De eieren worden tussen mei en juni gelegd en een legsel bestaat gemiddeld uit acht eieren. Deze zijn geelbruin tot roodbruin met donkerbruine vlekjes.^[6]

In West- en Centraal-Europa komt de soort voor in een mozaïek van open gebieden om te baltsen, boomopslagen om te roesten en om 's winters in te foerageren.^[6] Dit kunnen extensieve graslanden, hoogvenen of braakliggende terreinen zijn. In de berggebieden van Centraal-Europa komt hij in subalpiene bossen afgewisseld met graslanden voor en net boven de boomgrens.^[11] In de boreale zone vooral in veenmoerassen, kaalslagen of andere open terreinen in taiga.^[6]

Korhoenders komen in een grote delen van noordelijk Eurazië voor, ook in België en Nederland. Het korhoen is in West- en Centraal-Europa een cultuurvolger. Toen de woeste gronden in Oost-Nederland werden ontgonnen ontstonden er uitgestrekte heidevelden waar de vogels goed gedijden. Met het verdwijnen van de heidevelden, de toename van de recreatiedruk en vooral de verdroging van de voedselgebieden is de stand van het korhoen zeer sterk achteruit gegaan. Dit geldt ook voor grote delen van West- en Centraal-Europa.^[6]

Er worden momenteel zeven ondersoorten erkend:

• Lyrurus tetrix baikalensis: Komt voor in Transbaikalië, het noorden en oosten van Mongolië en Binnen-Mongolië (China).^[12]
• Lyrurus tetrix britannicus: Komt voor in het noorden en westen van Groot-Britannië.^[12]
• Lyrurus tetrix mongolicus: Komt voor in het uiterste noordoosten van Kirgizië en Tiensjan tot aan het Altaigebergte en het westen van Mongolië.^[12]
• Lyrurus tetrix tetrix: Komt voor in het grootste deel van het verspreidingsgebied van Scandinavië, België en de Alpen, oostwaarts tot aan het noordoosten van Siberië tot aan de rivier Kolyma.^[12]
• Lyrurus tetrix tschusii: Komt voor van de rivier Irtysj, oostwaarts richting het Baikalmeer, het noordwesten van het Altaigebergte en het Sajangebergte.^[12]
• Lyrurus tetrix ussuriensis: Komt voor van de Oblast Amoer tot aan de provincie Heilongjiang (China).^[12]
• Lyrurus tetrix viridanus: Komt voor van zuidwestelijk Rusland tot zuidwestelijk Siberië, tussen de bovenloop van de rivier Don en de rivier Irtysj.^[12]

Het vrouwtje heeft een snelle, kakelende roep die eindigt met een nasale, langgerekte noot kakakakakake-ah. De zang van het mannetje is een verdragend, bubbelend, lang aanhoudend koeren rro-perre-oo-ohr rro-perro.... Een ander opvallend geluid, dat ook een zangfunctie heeft, is een hees, sissend tsjoe-iiesjj.^[5]

Omdat er veel onderzoek is gedaan naar het korhoen, is de teloorgang in Nederland uitstekend gedocumenteerd.^[13] Volgens Sovon Vogelonderzoek Nederland liep het aantal broedparen in de periode 1976-2007 hard achteruit, er broedden in 2002-2007 nog 15-23 paar in Nederland, terwijl dit er in 1976 nog meer dan 400 waren. In de jaren '80 verdween de vogel uit Drenthe, de Veluwe en het Gooi. In de jaren '90 verdwenen de laatste exemplaren uit Noord-Brabant.^[14]

In België kwam het korhoen voor op de heidevelden van de Ardennen en de Kempen. De soort verdween al grotendeels in Wallonië in de jaren '60 en werd toen van de jachtlijst geschrapt. Daarna vond er een kleine opleving plaats het aantal en fluctueerde het aantal afhankelijk van de klimaatomstandigheden. Desondanks verdween de soort in de jaren '90 in de laatste gebieden van de Ardennen (Croix-Scaille en Vielsalm) en de laatste waarnemingen in Vlaanderen (Nationaal Park Hoge Kempen) in 1999. Momenteel is er nog een kleine populatie op het Plateau van de Hoge Venen.^[4][15]

In Nederland kwam het korhoen lange tijd uitsluitend nog voor in het Nationaal Park Sallandse Heuvelrug. In september 2007 is men echter begonnen met het uitzetten van dieren in Nationaal Park De Hoge Veluwe, waar de laatste korhoenders verdwenen begin jaren '80. De nu uitgezette vogels behoren echter niet tot de ondersoort Tetrao tetrix tetrix en zijn genetisch gezien licht afwijkend ten opzichte van de in Nederland inheemse Tetrao tetrix britannicus. Critici waren bang dat de soorten op termijn gaan vermengen, maar de huidige situatie ziet er voor beide populaties niet goed uit.^[3]

In het voorjaar van 2013 werden er nog elf korhoenders op de Sallandse Heuvelrug gevonden, waarvan slechts twee hanen. In april zijn daar 25 korhoenders uitgezet. Deze vogels waren afkomstig uit Zweden, waar ze gevangen werden. Het betreft hier dus wilde vogels. Deze werden verondersteld een hogere overlevingskans te hebben dan gekweekte exemplaren. Tevens hoopt men dat door "verse" genen het probleem met de kuikensterfte wordt verholpen. De laatste jaren werden er genoeg kuikens geboren, maar geen enkele werd ouder dan een paar dagen. Uiteindelijk bleek dit te komen door voedselgebrek.^[3]

Dit project, waarover nogal wat controverse bestaat, wordt beschouwd als "de laatste kans" voor het korhoen in Nederland.^[16] In oktober 2013 werd bekend dat het project wegens gebrek aan resultaat definitief wordt stopgezet. De hoeveelheid stikstof in het gebied door de omringende intensieve landbouw heeft de heidevelden dusdanig aangetast dat het niet meer bewoonbaar is voor korhoenders.^[17] Naast het intensieve landgebruik speelde fragmentering van het leefgebied, voedselgebrek en ruimtegebrek ze ook parten. Het korhoen bevindt zich in een kritieke fase en ook de laatste nog aanwezige exemplaren zullen de komende tijd overlijden.^[3]

De Europese populatie werd in 2015 door Birdlife International geschat op 1,22-2,04 miljoen broedparen en staat als niet bedreigd op de Rode Lijst van de IUCN. In de Europese Unie staat de soort op Annex I, II en III van de Vogelrichtlijn. In de meeste West- en Centraal-Europese landen is het korhoen strikt beschermd. In Oostenrijk, Italië en Frankrijk is de jacht sterk gereguleerd. In België, Zwitserland, Duitsland, Frankrijk en Oostenrijk zijn er daarnaast campagnes gestart die tot doel hebben de verstoring van het korhoen te minimaliseren. Zo worden de kerngebieden afgesloten en wandelroutes en skibanen omgelegd.^[6]

De soort staat daarom als ernstig bedreigd op de Nederlandse Rode Lijst.^[3] De soort staat boven aan op de Vlaamse Rode Lijst vermeld als uitgestorven.^[18]

• Het korhoen is het symbool van het Natuurpark Hoge Venen-Eifel.
• Het wapen van de Noorse gemeente Hamar bevat de afbeelding van een gestileerde korhaan.
• In een speciale versie bedoeld voor de Zweedse markt, hebben de whisky-etiketten van de fabrikant Famous Grouse een afbeelding van het korhoen. Famous Grouse sponsorde ook de poging het korhoen van de ondergang te redden in Nederland, door korhoenders uit Zweden in te laten vliegen.^[17]

• Auerhoen (Tetrao urogallus). Qua uiterlijk (vrouw).
• Kaukasisch korhoen (Lyrurus tetrix). Qua uiterlijk (man en vrouw).
• Schots sneeuwhoen (Lagopus lagopus scotica). Qua uiterlijk (vrouw).

• SoortenBank.nl Beschrijving, afbeeldingen en geluid.