staan

Nederlands

Uitspraak

Geluid: staan (hulp, bestand)
IPA: / stan / (1 lettergreep)
IPA: /staːn/

Woordherkomst en -opbouw

In de betekenis van ‘overeind zijn’ voor het eerst aangetroffen in het jaar 901 ^[1]

afkomstig van:

Middelnederlands: staen

Oudnederlands: stān

Germaans: *stānan

Indo-Europees: *steh₂-

Verwant in Germaans:

West: Engels: stand (Angelsaksisch: standan), Duits: stehen, (Oudhoogduits: stān, stēn), Fries: stean (Oudfries: stonda)

Noord: Zweeds/Deens/Noors: stå, (Oudnoords: stá), Faeröers: stá

Oost: Gotisch: standan

Werkwoord

staan

inergatief zich in verticale toestand van rust bevinden op een vaste ondergrond
- Hij stond al een uur in de rij.
▸ Decoraties en meubelstukken uit ver van elkaar verwijderde tijdvakken hingen en stonden elkaar met verwondering aan te staren.^[2]

▸ Het is dan altijd verstandig om niet in je eentje te gaan en niet verder te zwemmen dan waar je kan staan.^[3]

▸ En sta tezamen, maar niet te dicht bijeen:^[4]
hulpwerkwoord ~ te: duratief hulpwerkwoord: tijdens het staan iets doen
- Hij staat buiten te telefoneren.
- Hij heeft een hele tijd staan telefoneren.
hulpwerkwoord ~ te: hulpwerkwoord van een, vaak dreigende, onmiddellijke toekomst
- Dat staat te gebeuren.

Uitdrukkingen en gezegden

de beste stuurlui staan aan wal
Alles staat of valt daarmee

Alles hangt daarvan af

Als een paal boven water staan

Iets is helemaal zeker

Als een vlag op een modderschuit staan

ergens helemaal niet bij passen

Als het melk regent, staan mijn schotels omgekeerd

Bekend staan als de bonte hond

onder geen goede naam bekend staan

Bij iemand in het krijt staan

Een schuld bij iemand hebben

Dat staat als een paal boven water

dat is zeker

De beste stuurlui staan aan wal.

het is makkelijker om kritiek te geven dan om zelf iets te bereiken; diegenen die het moeilijke werk niet doen hebben wel de grootste kritiek en aanmerkingen, maar hebben er zelf geen ervaring mee en denken het toch beter te weten

De boog kan niet altijd gespannen staan.

aan een stuk doorwerken is niet gezond, er moet ook rust tussendoor zijn

De muts zich verkeerd staan

een slecht humeur hebben

Die staat ziet toe dat hij niet valle.

mensen die alles denken te weten of kunnen, moeten zelf maar oppassen voor fouten en problemen

Er als een zoutpilaar bij staan

Iemand te woord staan

naar iemand luisteren en uitleg geven

In / op de bres staan / springen

In een goed blaadje staan

erg aardig gevonden worden

In een slechte reuk staan

iemand die niet goed bekend staat

In het krijt staan

In vuur en vlam staan

hevig branden ofwel: gauw kwaad zijn of erg driftig zijn

In zijn hemd staan

een belachelijke indruk maken

Liegen of het gedrukt staat

heel erg hard liegen

Met de mond vol tanden staan

niet weten wat je moet zeggen/ergens versteld van staan

Met de rug tegen de muur staan

geen kant op kunnen, hooguit een laatste uitweg

Met één voet in het graf staan

iemand gaat bijna dood

Met het ene been in het graf staan

niet lang meer te leven hebben

Met lege handen staan

niets meegenomen hebben

Niet erg vast in de schoenen staan

zich gemakkelijk laten ompraten

Niet graag in iemand schoenen staan

niet graag willen ervaren hoe het is iemand anders te zijn die in een moeilijke of onprettige situatie zich bevindt

Nog niet op eigen benen kunnen staan

nog niet zichzelf volledig zelfstandig kunnen redden

Op de achterste benen staan

erg kwaad worden

Op de keien staan

werkloos zijn

Op goede voet staan met iemand

goed kunnen opschieten

Op losse schroeven staan

helemaal niets zeker zijn

Op poten staan

In een brief nergens omheen praten

Op zijn achterste poten staan

Vreselijk boos worden

Op zijn strepen staan

Op zijn stuk staan

zich niet laten ompraten en bij de eigen mening blijven

Paf staan

verbaasd of verbijsterd zijn

Pal staan (voor iets)

Onbeweeglijk stilstaan ofwel: niet twijfelen aan de eigen mening

Perplex staan

Schaakmat staan

geen oplossing meer weten

Te goeder naam en faam bekend staan

bekend staan voor goede dingen

Voor hetere vuren gestaan hebben

wel moeilijkere dingen gedaan hebben

Voor schut staan

een blunder begaan voor de ogen van anderen (en schamen)

Vragen staat vrij.

iedereen heeft de gelegenheid om vragen te stellen

Zijn pruik staat scheef.

hij is gehumeurd

haaks op iets staan

in lichterlaaie staan

met uitslaande felle vlam branden

op de stoep staan

zijn haren gingen (recht) overeind staan

Anagrammen

naast, satan

Vertalingen

1. zich in verticale toestand van rust bevinden

Duits: stehen ^(de)
Engels: stand ^(en)
Frans: être debout ^(fr) (van personen), se trouver ^(fr) (van gebouwen)
Grieks: στέκομαι ^(el) (stékome)

haaks op iets staan

Duits: im Widerspruch zu einer Sache stehen

in lichterlaaie staan

Duits: lichterloh brennen

op de stoep staan

Duits: vor der Tür stehen

Zijn haren gingen (recht) overeind staan.

Duits: Ihm sträubten sich die Haare.

Gangbaarheid

Het woord staan staat in de Woordenlijst Nederlandse Taal van de Nederlandse Taalunie.

In onderzoek uit 2013 van het Centrum voor Leesonderzoek werd "staan" herkend door:

100 %	van de Nederlanders;
100 %	van de Vlamingen.^[5]

Meer informatie

Zie Wikipedia voor meer informatie.

Verwijzingen

↑ "staan" in:
Sijs, Nicoline van der
, Chronologisch woordenboek. De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, 2e druk, Amsterdam / Antwerpen: Veen, 2002; op website dbnl.org; ISBN 90 204 2045 3
↑
Pfeiffer, Ilja Leonard
“Grand Hotel Europa” (2018), De Arbeiderspers , ISBN 978-90-295-2622-7, p. 17
↑ Weblink bron “Dit moet je weten over een mui, een plek die je de zee in kan sleuren”, NOS-stories
↑
Tim Voors
“Alleen, De Pacific Crest Trail te voet van Mexico naar Canada”, eBook: Mat-Zet bv, Soest (2018), Fontaine Uitgevers
↑ Door archive.org gearchiveerde versie van 21 oktober 2019 “Word Prevalence Values” op ugent.be

[p{{{1}}}-1] "staan" in:
Sijs, Nicoline van der
, Chronologisch woordenboek. De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, 2e druk, Amsterdam / Antwerpen: Veen, 2002; op website dbnl.org; ISBN 90 204 2045 3

[Grand_Hotel_Europa,_p._17-2] 
Pfeiffer, Ilja Leonard
“Grand Hotel Europa” (2018), De Arbeiderspers , ISBN 978-90-295-2622-7, p. 17

[Dit_moet_je_weten_over_een_mui,_een_plek_die_je_de_zee_in_kan_sleuren-3] Weblink bron “Dit moet je weten over een mui, een plek die je de zee in kan sleuren”, NOS-stories

[Alleen,_De_Pacific_Crest_Trail_te_voet_van_Mexico_naar_Canada-4] 
Tim Voors
“Alleen, De Pacific Crest Trail te voet van Mexico naar Canada”, eBook: Mat-Zet bv, Soest (2018), Fontaine Uitgevers

[5] Door archive.org gearchiveerde versie van 21 oktober 2019 “Word Prevalence Values” op ugent.be

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

stamtijd
onbepaalde wijs	verleden tijd	voltooid deelwoord
staan	stond	gestaan
klasse 6	volledig