Aostralia

Commonwealth of Australia

{{ {{{langue}}} }}

Commonwealth an'i Aostralia ((mg))


(Antsipirihany)	(Antsipirihany)

Teny filamatra : Advance Australia Fair.

Teny ofisialy

fiteny anglisy

Renivohitra

Canberra
35°15′S 149°08′E / 35.250°S 149.133°E

Tanàna lehibe indrindra

Sydney

Fitondrana sy governemanta
- {{{titres_dirigeants}}} Fanjakana ara-dalampanorenana
{{{noms_dirigeants}}}

Velarantany
- Tontaliny
- Rano (%) faha 6
7 686 850 km²
1

Isam-ponina
- Tontaliny (2011)
- hakitroka

faha 54
22 607 571^[1] mpo.
2,6 mpo./km²

{{{1}}}

Anaran'ny mponina Aostralianina, Aostraliana

IDH (2010) (mitombo) 0,937^[2] (avo) faharpa

Sandam-bola Dollar aostralianina (AUD)

Faritr'ora UTC +8 hatramin'i +11½

Hiram-pirenena

Advance Australia Fair

Valan-tsehatra internet

Antso
an-tariby +61

I Aostralia dia firenena ao amin' ny ila-bolantany atsimo, ao Ôseania, izay firenena lehibe indrindra ary be mponina indrindra ao. Atao hoe Australia na Commonwealth of Australia izy amin' ny teny anglisy. I Canberra no renivohiny nefa i Sydney no tanàna lehibe indrindra any. Mirefy 7 688 287 km² ny velarany ary tombanana ho 27 451 300 ny isan' ny mponina ao aminy tamin' ny taona 2024.

Ao Aostralia dia ahitana an' i Tasmania ary nosy hafa maro ao amin' ny Ranomasimbe Atsimo sy ny Ranomasimbe Pasifika ary ny Ranomasimbe Indianina. Ny firenena sy ny fizaràn-tany manodidina azy dia i Indônezia sy i Timôro Atsinanana ary i Papoazia-Ginea-Vaovao any avaratra, i Nouvelle-Calédonie (an' i Frantsa) any avaratra-atsinanana, i Zelandy Vaovao any atsimo-atsinanana ary ny nosy Kerguelen (an' i Frantsa) any andrefan' ny nosy aostraliana Heard sy McDonald.

Ny firenena akaiky indrindra an' i Aostralia dia i Papoazia-Ginea-Vaovao, izay sarahan' andilan-dranomasina i Torres, izay 40 km monja ny sakany tery indrindra. Noho io fanananany velaran-tany midadasika io, i Aostralia no firenena lehibe indrindra ao Ôseania ary firenena fahenina lehibe indrindra eran-tany. Ny faritra an-taniben' ilay fitrenena dia fisaka sy maina, ary tsy dia lonaka loatra ny tany ao aminy. Firenena ahitana ny ankamaroan' ny karazan-javamanaina eto an-tany i Aostralia ary ny habeny dia mahatonga azy hahitana karazana endri-paritra sy toetany isan-karazany, izay ahitana tany efitra eo afovoany, sy ala trôpikaly any avaratra-atsinanana, ary tendrombohitra any atsimo-atsinanana.

Ny Abôrijina no mponina voalohany tao amin' ny faritr' i Aostralia, izay tonga avy any Azia Atsimo-Atsinanana tokony ho 50 000 taona lasa izay, nandritra ny tapany farany amin' ny Vanim-potoan' ny Ranomandry. Nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-17 ny fikarohana an-dranomasina tao amin' ilay faritra nataon' ny Eorôpeana. Tamin' ny 1606 i Willem Janszoon, izay Neerlandey mpitari-dalana amin' ny fandehanana an-tsambo, no Eorôpeana voalohany tonga tany amin' ny taniben' i Aostralia. Tamin' ny taona 1770 i James Cook, izay Britanika mpamantatra tany vaovao, dia nanao sarin-tany sy nitaky ny morontsiraka atsinanana ho an' i Britaina Lehibe.

Tamin' ny 26 Janoary 1788 dia tonga tao amin' ny helodrano Sydney Cove ny andian-tsambo britanika voalohany (First Fleet) mba hanangana ny zanatany famonjana tao New South Wales. Tao anatin' ny folo taona nanaraka, nanjanaka ny tany rehetra noheveriny fa terra nullius ("tany tsy manan-tompo") ny Britanika, nefa nitarika ho amin' ny ady sisin-tany izay nahafaty tompon-tany aostraliana niisa teo anelanelan' ny 300 000 sy 1 000 000. Tamin' ny fotoana nisian' ny firohotana hitrandraka volamena tamin' ny taompolo 1850 dia nisy tanàna dimy hafa niorina. Natsangana tsikelikely ny parlemanta demôkratika maro nandritra ny taonjato faha-19, ary nifarana tamin' ny fifidianana nadaniana ny hisian' ny Federasiônan' ny zanatany enina tamin' ny 1 Janoary 1901, mba hananganana ny Commonwealth of Australia. Nanomboka teo dia nitazona rafitra pôlitika demôkratika liberaly sy toekarena ara-barotra matanjaka i Aostralia.

Amin' ny lafiny pôlitika, i Aostralia dia fanjaka-mpanjaka parlemantera federaly fehezin-dalàmpanorenana, ahitana fanjakana enina sy fizaràn-tany. Ny mpanjaka, izay soloan' ny governora jeneraly tena, no filoham-panjakana ary ny praiminisitra no lehiben' ny governemanta. Ny renivohiny dia i Canberra, fa ny tanànany sady foibe ara-bola be mponina indrindra dia i Sydney. Ny tanàna lehibe hafa dia i Melbourne, i Brisbane, i Perth ary i Adelaide. Ny mponina ao aminy, izay tombanana ho 27 tapitrisa eo ho eo tamin' ny taona 2024, dia fotsy hoditra ny ankamaroany, saingy misy fokom-bolonkoditry ny vitsy anisa ihany koa, hatramin' ny nifaranan' ny pôlitika atao hoe White Australia ("Aostralia Fotsy") tamin' ny taona 1973. Saika ny mponina rehetra ao Aostralia dia mponina an-tanàn-dehibe, izay mivangongo indrindra any amin' ny morontsiraka atsinanana. Ankehitriny dia ny 30 % amin' ny mponina ao amin' ilay firenena no mpifindra monina avy any ivelany.

I Aostralia dia firenena mandroso manana toekarena manana fidiram-bola ambony. Ny loharanon-karena voajanahary be dia be sy ny fifandraisana ara-barotra iraisam-pirenena mandroso dia tena ilaina amin' ny toekareny, izay miteraka fidiram-bola avy amin' ny serivisy, ny fanondranana harena ankibon' ny tany, ny banky, ny indostrian' ny taozavatra, ny fambolena, ny fiompiana ary ny fanabeazana iraisam-pirenena. Tamin' ny taona 2022, i Aostralia no firenena manan-karena faharoa ambin' ny folo lehibe indrindra eran' izao tontolo izao, izay manana fidiram-bola fahasivy ambony indrindra. I Aostralia dia firenena matanjaka ao amin' ny faritra misy azy ary ahitina fandaniana ara-miaramila fahatelo ambin' ny folo lehibe indrindra eran-tany.

I Aostralia dia eo amin' ny laharana ambony amin' ny fanasokajiana iraisam-pirenena momba ny kalitaon' ny fiainana, ny demôkrasia, ny fahasalamana, ny fanabeazana, ny fahalalahana ara-toekarena, ny fahalalahana sivily, ny fiarovana ary ny zo ara-pôlitika. Tamin' ny taona 2017 dia nitana ny laharana fahadimy eo amin' ny tondrom-pandrosoan' ny maha olona ity firenena ity. Tamin' ny taona 2023 dia laharana faha-24 amin' ny tondrom-panavaozana manerantany izy. Maro amin' ny tanàna lehibe ao aminy no hita ao amin' ny sokajin' ny tanàna mahafinaritra indrindra hipetrahana. I Aostralia dia mpikambana ao amin' ny fikambanana iraisam-pirenena maro, anisan' izany ny Firenena Mikambana, ny G20, ny OECD, ny WTO, ny ANZUS, ny AUKUS, ny FVEY, ny Quad, ny APEC, ny Pacific Islands Forum, ny Pacific Community ary ny Commonwealth.

Fiavian' ny anarana hoe Aostralia

Ny teny hoe Aostralia izay fanagasiana teny frantsay hoe "Australie" na ny teny anglisy hoe Australia, dia avy amin' ny teny latina hoe Australis ("Atsimo"). Tamin' ny taonjato faharoa mantsy dia nihevitra ny siantifika latina fa misy kôntinenta tsy fantatra eo amin' ny ila-bolantany atsimo (izay nantsoina hoe Terra Australis Incognita, izany hoe "Tany Atsimo Tsy fantatra") mba tsy "hisavilivilian' ny tany" noho ny lanjan' ny kôntinenta ao amin' ny ilabolantany avaratra. Ny fampiasana voalohany ny teny hoe Australia (fa tsy Terra Australis intsony) tamin' ny teny anglisy dia tamin' ny taona 1625 ("A note of Austrlia del Espiritu Sancto"), izay nosoratan' i Master Hakluyt, navoakan' i Samuel Purchas tao amin' ny Hakluytus Posthumus^[3]). Ny mpamaritra anarana nerlandey hoe Australische dia nampiasaina tanaty lahatsoratra ôfisialin' ny zanatany hôlandein' i Indônezia hamaritana ny tany hita tao atsimon' i Indônezia tamin' ny taona 1638. Navadika teny frantsay ho Australie ilay teny hoe Australia ary ny fampiasana azy voalohany tanaty boky dia tamin' ny taona 1676 tao amin' ny La Terre Australe, tantara noforonina mikasika olona noforonina, izay noforonin' i Gabriel de Foigny^[4]. Nampiasain' i Alexander Dalrymple ilay teny tao amin' ny boky An Historical Collection of Voyages and Discoveries in the South Pacific Ocean tamin' ny taona 1771 hanondroana ireo tany hita tamin' ny faritra atsimon' ny Ranomasimbe Pasifika. Tamin' ny 1793 dia namoaka ny boky Zoology and Botany of New Holland i George Kearsley Shaw sy i Sir James Smith ary izao no nosoratany: "ny nosy lehibe, na kôntinenta, an' i Aostralia, Aostralazia na Hôlandy Vao"^[5]

Tantara

Efa ho 50 000 taona lasa izay ny olombelona no nipetraka voalihany tany Aostralia. Ireo mponina voalohany nipetraka tao Aostralia ireo, izay antsoina ihany koa hoe Abôrijinina, dia tonga tao Aostralia avy tany Indônezia tamin' ny fiampitana saikanosy maro vokatry ny fitambaran' ny nosin' i Ginea Vao sy i Aostralia ary i Ginea Vao.

Fahafantaran' ny Eorôpeana azy voalohany

Misy zavatra tsy ampy anatin'ity fizaràna ity. Ilaina mandray anjara ianao !

I Willem Janszoon no lazaina fa Eorôpeana voalohany indrindra nahita an' i Aostralia tany amin' ny voalohandohan' ny taona 1606. Tonga ary nametraka nanitsaka ny Renirano Pennefather eo akaikin' ny tanànan' i Weipa eo amin' ny Tanjona York izy. Nofaritany avy hatrany ny morintsiraka andrefana sy ny morontsiraka avaratra ary i Hôlandy Vaovao no anarana nomeny an' ilay tany vao hitany tamin' ny taonjato faha-17, kanefa izy dia tsy nitondra mponina hapetraka eo amin' ilay tany hozanahina.

Tonga teo amin' ny morontsiraka avaratra-andrefan' i Hôlandy Vaovao tamin' ny 1668 sy tamin' ny taona 1669 i William Dampier izay mpitety tany anglisy. Tamin' ny 1770, nitety ny morontsiraka atsinanana i James Cook ary nanao ny sarin-tanin' ny morontsiraka izay fantatra ankehitriny amin' ny anarana hoe New South Wales ary nitaky azy ho an' i Britaina Lehibe. Noho ny fahaverezan' ny zanatany amerikanina tamin' ny taona 1780, nandefa andian-tsambo ny governemanta britanika hametrahana zanatany atao fonja ao New South Wales. Ny andian-tsambo voalohany izay nentin' ny kapiteny Arthur Phillip no nirahina nanao izany. Nipetraka ny lasitra ary natsangana tao Sydney Cove, Port Jackson tamin' ny 26 Janoary 1788, daty izay atao ho fetim-pirenena aostrialianina, na dia tsy nambara raha tsy tamin' ny 7 Febroary 1788 aza ny sata maha-zanatany an' i Aostralia. Nahatonga ny fananganana an' i Sydney izay toerana hambolena, hanaovana ny varotra ary ny indostria ilay fiorenam-ponenana voalohany.

Tamin' ny 1803 no nametrahana fonenana britanika tao Van Diemen's Land, izay fantatra amin' ny anarana hoe Tasmania amin' izao fotoana izao. Lasa zanatany britanika manokana ilay tany tamin' ny 1825. Nitaky ny faritra andrefan' i Aostralia andrefana (Zanatanin' i Renirano Swan) ny Britanika tamin' ny 1828. Zanatany hafa no natsangana avy amin' ny New South Wales: Aostralia Atsimo tamin' ny 1836, Victoria tamin' ny 1851, ary Queensland tamin' ny 1859. Noforonina tamin' ny 1911 ny Tany Avaratra rehefa nesorina tamin' i Aostralia atsimo. Noforonina ho "faritany malalaka" i Aostalia Atsimo - izany hoe tsy zanatany natao ho fonja. Noforonina tsy natao ho fonja ihany i Victoria ary Aostralia Atsimo, fa manaiky ny mitatitra ny voaheloka. Tolona nentin' ny mpanjanatany no namarana ny fitaterana ny olona voaheloka ao amin' ny zanatanin' i Victoria, ka tamin' ny 1848 ny sambo feno olona voaheloka farany tonga tao.

Politika

Toe-karena

Jereo koa

Abôrijinan' i Aostralia

Firenena any Ôseania: Aostralia - Nosy Koky - Fijy - Kiribaty - Nosy Marsaly - Mikrônezia - Naoro - Nioe - Zelandy Vaovao - Palaô - Papoazia-Ginea-Vaovao - Nosy Sôlômôna - Samôa - Tônga - Tovalo - Vanoato.

Ny kôntinenta: Afrika - Azia - Eorôpa - Amerika - Ôsania

Boky

Rohy ivelany

Tsiahy

↑ ((en))http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1647509ef7e25faaca2568a900154b63?OpenDocument ↑ [pdf] Rapport sur le développement humaine 2010 des Nations Unies. Tableau 1 p. 167 ↑ Purchas, vol. iv, p. 1422–32, 1625. ↑ La Terre australe connue : 1676 / Gabriel de Foigny ; éd. établie, présentée et annotée par Pierre Ronzeaud. - Paris : Sté des textes français modernes, 1990. - XCVIII-242 p. ; 18 cm. ISBN 2-86503-191-8 ↑ the vast island, or rather continent, of Australia, Australasia or New Holland

[1] ((en))http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1647509ef7e25faaca2568a900154b63?OpenDocument

[2] [pdf] Rapport sur le développement humaine 2010 des Nations Unies. Tableau 1 p. 167

[3] Purchas, vol. iv, p. 1422–32, 1625.

[4] La Terre australe connue : 1676 / Gabriel de Foigny ; éd. établie, présentée et annotée par Pierre Ronzeaud. - Paris : Sté des textes français modernes, 1990. - XCVIII-242 p. ; 18 cm. ISBN 2-86503-191-8

[5] the vast island, or rather continent, of Australia, Australasia or New Holland

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]