Lengua rumancia

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

{{{nom}}} ({{{nom nativ}}})
Oltre denominazion :
Parlada in :
Rejon :
Parlants :
Ranking :	???
Classifegazion jenetega :	{{{fameia}}}
status ofiçal
Lengua ofiçala de :	{{{nazion}}}
Regolad de :	{{{regolad}}}
codex de la lengua
ISO 639-1	rm
ISO 639-2	roh
ISO 639-3	{{{iso3}}}
SIL	roh
varda anca: lengua

Rumancc, Returumanich, Retich u Grigiun a hin i nom cunt i quai se cugnussen tüt i lenguv returumanich che se parlen in di valad del cantun muntagnus di Grigiun, Svizzera. El rumancc a l'è vün di quater idioma ufizial de la Svizzera, e le parla el 1% de la sò pupulaziun. A gh'è staa un temp che i lenguv returumanich a eren parlad in d'una zona estesa del center d'Europa. 'Sti lenguv a hin imparentaa cun di alter lenguv che se parlen in Italia, Svizzera e Francia. I cinch dialet returumanich püssee parlaa a hin Sursilvan, Sutsilvan, Surmiran, Puter e Vallader. Puter e Vallader, ai völt, se cunsideren dumà una lengua: el Ladin. El termin Ladin, d'altra part, s'associa cun la lengua di muntagn dulumitich. A esisten di upiniun ben divers sura el grad de relaziun tra Ladin e Rumancc e Furlan; la teuria che se sien evulüü indipendentement la rescöt assee da cunsens, però a esisten di stüdius cunt un bel poo de prestisg che a ne demustren una sustanzial ünitaa (G. Hull, The linguistic unity of northern Italy and Rhaetia).

Cume l'è staa giamò scrit, el rumancc l'è parlaa dumà in d'una quai valdada del cantun svizzer di Grisun. I sò variant hin semper staa sturigament dividüü vöna da l'altra, a causa de l'intrüsiun del tudesch (e de l'aleman) e de l'italian (e del lumbard). Per quest ogni variant (ciamaa in rumancc, ils idioms tradiziunals, induve idioms el gh'ha el significaa de "lengua") la gh'ha una sua standardizzaziun e una sua leteratüra.
Al dì d'incö el Rumancc l'è spartii in dü toch principai, e ciaschedün el gh'ha di variant interni.

• Grüp grisunes o renan:
  • Sursilvan, in del Renu Süperiur (Rain anteriur) e part del distret de Surselva.
  • Sutsilvan, in del distret del Renu Inferiur.
  • Surmiran, in di valad di fiüm Julia e Albula.
• Grüp engadines o ladin
  • Vallader, in de l'Engadina Alta.
  • Puter, in de l'Engadina Bassa e in de la Val Munastee.
  • Jauer, in de la Val Munastee.

In urigin el teritori atüal del rumancc l'era pupulaa dai Celta e prubabilment tüta la zona de l'est di Grisun l'era di Reti. L'è dificil dàgh una classifigaziun ai Reti e a la sò lengua: se suponn che la lengua di Reti la füdess minga una lengua indueurupea, ma hin minga pussibil fà sü cunstataziun garantii a causa di testimunianz poch e framentari de quela lengua e cultüra.
La denuminaziun returumanigh (Rätoromanisch in tudesch) l'è stada intrudota inturna a la metà del XIX secul dai lenguista italian e tudesch. La ven dal nom de la pruvincia rumana de la Rezia, che la catava dent un teritori multu püssee vast de quei abitaa dai Reti. L'assuciaziun de idei retigh=>rumancc l'è dunca in bona part un mitu.
I popul che viveven in del teritori di Grisun del dì d'incö hin staa sutamiss düranta la campagna militar di Ruman in di Alp del 15. a.C. I Ruman han purtaa la lengua latina in di teritori sutamiss (o mej, el latin del popul e di suldaa, ciuè 'l latin vulgar).
L'è minga del tüt ciar 'me l'è capitada la latinizaziun. Prubabilment el gh'avrà impiegaa un quai secul, cume l'è sücess in alter teritori periferigh de l'imperi ruman. A la fin de l'età antigh, i lenguv prerumann pareven, segund i cunussenz atüai, mort e adess ghe n'è restaa ben poch paroll. 'Sti paroll se referissen suratüt a la terminulugia specifiga de la flora e de la fauna e de un quai tuponim.
A partì dai secul VIII e IX el teritori rumancc uriginari l'è staa inflüenzaa dai lenguv germanigh. In del curs del temp el tudesch l'è diventaa semper püssee una lengua ufiziala cume 'l latin.
Se pò vardà cume 'l rumancc el füdess un temp püssee estendüü cul vedè un frach de nom lucai e parol dialetai in regiun che incö hin tudesch, cume 'l cantun Glarona e 'l cantun San Gal. Quei paroll chì mustren che 'l cunfin lenguistigh, fina al temp medieval classigh, l'era multu püssee a nord.
Inscì per esempi la regiun del Lai Rivaun l'era rumancia (anca incö le se ved in del nom Walensee, che l'è parent de welsch, una parola che i germanofun duvraven per designà i gent d'etnia neulatina); in del nord-est el teritori rumancc el rivava fina al inscì ciamaa Hirschensprung, fina a Rüthi e a la Val del Renu sangalesa; inscì cume la püpart del Voralberg (Austria) e del Tirö. I Alp hin pien de sit cun nom lucai di quai la prima silaba latina la ven minga prunünciada, per esempi Bad Ragaz, Sargans, Vaduz (dal latin aquæductus), Montafon, Tschagguns e Galtür. Prubabilment bona part de quei sit chì hin vegnüü germanigh dumà in del XI secul.
I prim ducüment cunussüü che cuntegnen parol rumancc hin uraziun latinn cunt anutaziun in questa lengua. Pö, al temp de la Refurma Prutestanta s'hin svilüpaa indeperlur i lenguv de scritüra di variant diferent del Rumancc, cunt i prim tradüziun de la Bibia e di Salm, in Engadina e in la Surselva. In del mediuev i germanofun ciamaven el rumancc churwelsch, ciuè latin de Coira.

Vöna di resun del fatu che la s'è mai svilüpada una lengua de scritüra cumün per tücc i idioma l'è la cundiziun de regress del Rumancc denanz al tudesch che l'ha purtaa a la mancanza de un centru spiritüal e pulitigh per tüta la Rumancia. La cità de Coira, l'übiga cha la pudess avè 'stu rol, l'era sota l'inflüenza tudesca giamò da un frach de temp, vist che l'era una sede episcupala (e i vescuv eren tudesch, minga latin) e che tra l'alter l'era stada cunquistada dai Got. Dumà da poch temp, in del XX secul, s'hin furmaa a Coira centri, dai quai parten impüls impurtant per la lengua e la cultüra rumancia. Questu svilüp el va inanz insema a una cuscienza lenguistiga cressenta, che la gh'era nò prima del secul XIX.
A la fin de quel secul lì defat l'è vegnüü föra quel prucess che l'è staa ciamaa "renassiment rumancc" (renaschientscha rumantscha), in del qual gh'han avüü lögh l'espansiun de la stampa rumancia e la prudüziun de testi literee rumancc, la fundaziun de vari assuciaziun, l'aquisiziun de una növa scienza per la lengua e la cultüra grisunesa e la vutaziun de fà vegnì el Rumancc la quarta lengua naziunala svizzera (1938).

El Rumantsch Grischun (ciuè, pü o men, rumancc de tüt el Cantun Grisun) l'è la lengua de scritüra cumün per tücc i idioma rumancc. La sua bas l'è stada svilüpada per l'inizziativa de la Lia Rumantscha del lenguista Heinrich Schmid in del 1982. Da alura el rumantsch grischun l'è dree a vess semper püssee svilüpaa. In del 1996 l'è propi lü a vegnì la lengua ufiziala de la cunfederaziun per la cumünicaziun cun la pupulaziun rumancia, e dunca l'è vegnüda la lengua de scritüra ufiziala in del Cantun Grisun. In di cumün de lengua rumancia però i lenguv ufiziai hin anmò i variant lucai, a volt insema al tudesch.
I prumutur de la lengua scrita cumüna vurarissen che la füdess un mezz per dàgh forza al rumancc e mantegnì 'sta lengua inscì in pericul. El rumantsch grischun però l'è multu critigaa de una part de la pupulaziun rumancia. Un bel poo de grisunes, minga dumà rumancc, gh'han paüra che una lengua artifiziala la poda vegnì la fossa del rumancc. Alter inveci hin püssee utimista e revendighen el fatu che una lengua cumün la poda dàgh forza a tüti i idioma diferent.
In de l'agust del 2003 el parlament cantunal l'ha scernii de intrudü el rumantsch grischun cume lengua de scritüra in tüt i scöl rumancc e de fà sü semper püssee in questa lengua i növ mezz de istrüziun; de fat, fina a quel mument i mezz de imprendiment eren staa stampaa in di variant tradiziunai. El Gran Cunsili l'ha decidüü però de fà inscì anca per spargnà un poo de danee. Da quel mument in pö tüt el teritori rumancc püssee germanizzaa questa mesüra però l'è dree a ris'cià de fà vegnì la pusiziun del rumancc anmò püssee debul, vist che i bagai hin dree a imprend una lengua che la se parla minga in gir.
Inveci tanti personn minga rumancc disen che i diferenz di idioma tradiziunai hin despess sotastimaa e che hin multu püssee marcaa che, per esempi, quei trai dialet del Schweizerdeutsch (dunca, la saria impurtanta una lengua ünificada). Prima de la realizzaziun pratiga de la scerna del parlament inturna al rumantsch grischun 'me lengua de scöla l'è staa miss un temp de transiziun de vint agn. Al dì d'incö però nissün cumün l'ha intrudot 'me lengua sculastiga.

El Rumantsch Grischun l'è dunca una specie de koiné, e 'l sò aütur a l'è staa atent a evità urtugrafii de aspett estrani, per facilità la sua acetaziun. Dunca, i parol cun /tɕ/ e [e] o [i] a gh'han <tg> (tgirar) inscambi de <ch>. E i parol cun /tɕ/ seguida da [a], [o] u [u] se scriven cun <ch> (chalanda) già che tant i parlant de l'Engadina (chalanda) quant dal teritori del Ren (calanda) spetarien un'urtugrafia che la meta dent la <c->. De l'istessa manera, 'che' e 'chi' —a causa da chesta norma, ciamada "Leza Uffers Kompromiss"— se parnunzien [ke] e [ki]. D'altra part, la letera <k> la se cunvert in d'un grafema innecessari in questa lengua rumanica. Per cunter, la schwa ([ə]) se representa cun <e>, l'üs dal qual al moutra l'influenza del tudesch in questa lengua rumanica. L'istess descurs el se fa cun l'üs de <sch> sia per /ʃ/ che per /ʒ/, e <tsch> per /tʃ/.

D'altra part, el fat che a l'esista minga <ü, ö> in del Rumantsch Grischun a l'è forsi minga dumà duvüü a l'assenza de la [y] e de [ø] in la püpart di lenguv returumanich, ma anca a la sua furma grafica, che l'è minga stada cunsiderada una furma rumanica. Quest chì a l'è un esempi che l'aduziun d'una determinada grafia l'è mingaa semper relaziunada cun di fatur funetich. Cume cunclüsiun se pò afirmà che l'urtugrafia del rumancc la se situa tra la tradiziun urtugrafica rumanica del Talian e del Francees e la tradiziun urtugrafica germanica del Tudesch.

I lenguv returumanich a curen el pericul de desparì. A gh'hin apena parlant de 'sti lenguv e la püpart de quei che parlen retich a parlen anca tudesch. La Lia Rumantscha l'è una urganizaziun che la cumprend assuciaziun de lenguv retich. La sua pagina web la furniss püssee d'infurmaziun sura 'sti lenguv.

Videe anca: furlan

I funema cunsunant del Rumancc (in la variant del Rumantsch Grischun) a hin urdenaa in la tavula seguent:

	Bilabiala	Labio- dentala	Dentala e alveular	Alveulo- palatala	Post- alveular	Palatala	Velar
Uclüsiva	p  b		t  d				k  g
Africada			ts	tɕ  dʑ	tʃ
Nasala	m		n			ɲ	ŋ
Fricativa		f  v	s  z		ʃ  ʒ
Aprussimant			r			j
Laterala aprussimant			l			ʎ

I funema vucalich del Rumancc a hin urdenaa in la tavula seguent:

Monutòongh	Anteriur	Pusteriur
Sarada	i	u
Media	ə
Averta media	ɛ	ɔ
averta	a

Ditongh	La vucala sarada l'è denanz	La vucala sarada l'è dree
sarant	ai	au
dervent	ie

La Schwa /ə/ la pariss dumà in di silab atonich. La lunghezza de la vucala se pò decid a priori:

• I vucall atonich a hin cürt.
• I vucall tonich in silab saraa a hin:

  longh dopu /r/

  cürt altrament.

• I vucall tonich in silab vert a hin:

  cürt dopu cunsunant surt

  longh altrameent.

L'uolp era puspei inagada fomentada. Cheu ha ella viu sin in pegn in tgaper che teneva in toc caschiel en siu bec. Quei gustass a mi, ha ella tertgau, e clamau al tgaper: "Tgei bi che ti eis! Sche tiu cant ei schi bials sco tia pareta, lu eis ti il pli bi utschi da tuts".

La vualp eara puspe egn'eada fumantada. Qua à ella vieu sen egn pegn egn corv ca taneva egn toc caschiel ainten sieus pecel. Quegl gustass a mei, à ella tartgieu, ed ha clamo agli corv: "Tge beal ca tei es! Scha tieus tgànt e aschi beal sco tia pareta, alura es tei igl ple beal utschi da tuts".

La golp era puspe eneda famantada. Cò ò ella via sen en pegn en corv tgi tigniva en toc caschiel an sies pecal. Chegl am gustess, ò ella panso, ed ò clamo agl corv: "Tge bel tgi te ist! Schi ties cant è schi bel scu tia parentscha, alloura ist te igl pli bel utschel da tots".

La vuolp d'eira darcho üna vouta famanteda. Cò ho'la vis sün ün pign ün corv chi tgnaiva ün töch chaschöl in sieu pical. Que am gustess, ho'la penso, ed ho clamo al corv: "Che bel cha tü est! Scha tieu chaunt es uschè bel scu tia apparentscha, alura est tü il pü bel utschè da tuots".

La vuolp d'eira darcheu üna jada fomantada. Qua ha'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün toc chaschöl in seis pical. Quai am gustess, ha'la pensà, ed ha clomà al corv: "Che bel cha tü est! Scha teis chant es uschè bel sco tia apparentscha, lura est tü il plü bel utschè da tuots".

La uolp d'era darchiau üna jada fomantada. Qua ha'la vis sün ün pin ün corv chi tegnea ün toc chaschöl in ses pical. Quai ma gustess, ha'la s'impissà, ed ha clomà al corv: "Cha bel cha tü esch! Scha tes chaunt es ischè bel sco tia apparentscha, lura esch tü il pü bel utschè da tots".

La vulp era puspè ina giada fomentada. Qua ha ella vis sin in pign in corv che tegneva in toc chaschiel en ses pichel. Quai ma gustass, ha ella pensà, ed ha clamà al corv: "Tge bel che ti es! Sche tes chant è uschè bel sco tia parita, lura es ti il pli bel utschè da tuts".

Sursilvan	Sutsilvan	Surmiran	Puter	Vallader	Rumantsch Grischun
aur	or	or	or	or	aur
dir	dir				dir
egl	îl				egl
lev	leav				lev
treis	tres				trais
neiv	nev				naiv
roda	roda				roda
caschiel	caschiel				chaschiel
casa	tgeasa				chasa
tgaun	tgàn				chaun
comba	tgomba				chomma
gaglina	gagliegna				giaglina
gat	giat				giat
tut	tot				tut
fuorma	furma				furma
jeu	jou				jau

Lumbard ucidental	Lumbard setentriunal e alpin	Rumancc ladin	Rumantsch grischun
asen	asan	asan/esan	asen
lüna	lüna/luna	glüna	glina
veder	vedru/veder	vaider	vaider
mangià/majà	majà/maglià/magliar	magliar/magliear	magliar
quand	quand/cura	cur/cura	cura/cur

Latin	Rumancc	Frances
INFANTE	uffant	enfant
SOLE	sulegl	soleil
ANIMA	olma	âme
AMICU	ami	ami
LINEA	lingia	ligne
GLACEU	glatsch	glace
FOCU, LOCU	fieu, lieu	feu, lieu
AQUA	aua	eau
CALIDU	chaud	chaud
ALTU	aut	haut
ALTERU	auter	autre
PLUS	pli	plus
POPULU	pievel	peuple
CANE	chaun	chien
POSSIBILE	pussaivel	possible
CASTELLU	chastè	château (ant. chastel)
SUPRA TOTU	surtut	sourtout
HISTORIA	istorgia	histoire
*METEMIPSIMU	medem	même
INSULA	insla	île
FILIU	figl	fils
SANGUE	sang	sang
APRILE	avrigl	avril
	tschertgar	chercher
DOMINICA	dumengia	dimanche
IANUARIU	schaner	janvier
VIDERE	vair	voir
CREDERE	crair	croire
	ora	hors
*INSEMEL	ensemble	insembel (dialet puter)
foras	hors	ord

Rumancc	Ladin	Furlan
chastè	ciastel	cjastel
chantar	cianté	cjantâ
tut	dut	dut
nascher	nasce	nasci
esser	ester	jessi

• Pàgina da la Lia Rumantscha
• Dizziunari rumantsch-anglès Arqiviad qé: [1]
• Una mustra da memòri filusòfich in rumantsch, l'edizziun uriginala da la qual la data Arqiviad qé: [2]
• Pàgina da news Noeles.net Arqiviad qé: [3]
• Mathias Conradi, Taschenwörterbuch der Deutsch-Romanischen Sprache, Zürigh, 1828
• P. Baseli Carigiet, Ortografia gienerala, speculativa ramontscha, Müstair, 1838
• J. A. Bühler, Grammatica elementara del lungatg rhäto-romonsch, Coira, 1864
• Theodor Gartner, Raetoromanische Grammatik, Heilbronn, 1883

• Wikimedia Commons el gh'ha dent imagin o alter archivi su Lengua rumancia

• Cumün de lengua rumancia in di Grisun