Wene
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke. |
| Vlag van de deilsjtaat | Blazoen |
|---|---|
|
|
| Basisgegeves | |
| Deilsjtaat: | Wene |
| Oppervlakte: | 414,90 km² |
| Inweunersj: | 1.631.082 (2005) |
| Bevolkingsdiechheid: | 3.931,3 inw./km² |
| ISO 3166-2: | AT-9 |
| Website: | www.wien.gv.at |
| Locatie van Wene in Oasteriek | |
| Politiek | |
| Börgemeister | Michael Häupl (SPÖ) |
| Regerende partie | SPÖ |
| Besjtuurlike indeiling | |
| Districte | 1 Statutarstadt 23 districte |
| Gemeintes: | 1 |
| Kaart van de districte van Wene | |
Wene (Duutsj: Wien [ʋiːn]) ies de hoofsjtad van Oasteriek, en ouch ein van de neuge Oasteriekse deilsjtate. Wene haet 1.631.082 inweunersj (2005) en ies daomèt de groatste sjtad van 't land; ouch ies 't 't cultureel, economisch en politiek centrum. De sjtad liek in 't oaste van 't land, aan de Donau.
Historie
Op de plaats woa tegewoordig Wene liek loog in de 6e ièw v. Chr 'n Keltische nederzètting mèt de naam Vedunia. In 15 v. Chr. sjtiechde de Romeine op dees plaats 'n versjterk legerkamp (castra), dat ze Vindobona neumde. Dees militair pos loog aan de grens van 't Romeins Riek, in de provincie Pannonia, en deende um ziech te verdedige tege Germaanse sjtamme. In 212 woort 't kamp 'n municipium. De Romeine bleve bies de viefde ièw. Huuj kènt me in 't sjtraoteplan van 't ièrsjte distrik van Wene (de binnesjtad) zeen woa de moere van 't legerkamp sjtónge. 't Kamp loog wied in 't oaste van 't Romeins Riek en koes daodoor sjlachoffer were van de Groate volksverhuzing. D'r zint aanwiezinge dat 't kamp verwoes woort bie 'ne groate brand in 't begin van de viefde ièw. De nederzètting bleef èvvel bewoond.
Vanaaf 976 woorte Wene en de umliegkende gebejer eigedóm van de Babenberger dynastie. In 1155 woort 't de hoofsjtad van 't gebied. In 1221 kreeg Wene sjtadsrechte, naodat ièrder al 'n sjtadsmoer geboewd waor. De sjtad óntwiekkelde ziech tot 'n belangriek handelscentrum. In 1278 kaome Wene en Oasteriek ónder 't hoes Habsburg. Wene woort in 1438 de riekshoofsjtad wie hertog Albrecht V tot keuning van 't Duutsj Riek waor gekoze. Biesjopssjtad woort Wene pas in 1469.
In 1529 woort Wene veur 't ièrsj belegerd door de Törke. De sjtad heel mèt meujte sjtand, bies 'n oetbraok van de pes en angs veur 't vreug invalle van de winter de Törke dwonge ziech truuk te trèkke. Daonao woorte de ouwerwètse mieddelièwse sjtadsmoere vervange door modern versjterkinge nao Italiaans veurbeeld. Dees versjterkinge bleke effectief bie de twiède Törkse belegering in 1683; ze besjermde de sjtad 2 maond lank, bies de Törke door de Poolse keuning Jan III Sobieski woorte versjlage.
De sjtad en de umgeving waore zjwoar getroffe door dit belèk en woorte obbenuujts opgeboewd in barokke sjtiel. D'r woort 't meis geboewd in de veursjtae, die bienao gans verwoes waore. De adel leet dao kesjtièle boewe. Róndum de veursjtae woort 'n versjterking, de Linienwall, opgetrokke. Vanaaf de achtiènde ièw begoes de bevolking te greuje; in 1790 woonde d'r al óngevaer 200.000 luuj. De sjtad óntwiekkelde ziech tot ein van de belangriekste cultuurcentra van Europa, veural op muziekgebied.
Tiejes de oorloge mèt Frankriek woort Wene twiè kièr ingenómme door Napoleon, in 1805 en 1809. Wie Napoleon bie Waterloo versjlage waor, vóng in Wene van 18 september 1814 bies 9 juni 1815 't Congres van Wene plaats, woa de nuuj grenze en politieke verhoudinge in Europa woorte vasgelag.
In 't revolutiejaor 1848 brook de mièrtopsjtand oet. De ópsjtand woort neergesjlage. Kanseleer Klemens von Metternich traoj aaf en keizer Ferdinand I abdiceerde t'n gunste van ziene naef Frans Jozef I. Ónder zien regering woorte de ouw sjtadswalle aafgebroke en koes de sjtad oetbreije. D'r woorte väöl openbaar geboewe opgetrokke en de bevolking greujde explosief. In 1910 houw de sjtad 2.031.000 inweunersj. De Wiener Secession, die rónd 1900 óntsjtóng, waor ein van de belangriekste sjtruiminge van de Jugendstil. In de muziek waor diet de tied van de Twiède Weense Sjoal.
In de Ièrsjte Waereldoorlog woort Wene neet direk bedreig, meh door de economische blokkaad van de entente-machte óntsjtóng d'r e gebrek aan ete en kleijer. Mèt 't ing van dezen oorlog kaom d'r ouch 'n ing aan de monarchie Oasteriek-Hongarije. De republiek Deutsch-Österreich woort oetgerope op 12 november 1918; in 1919 veranderde me de naam in Republik Österreich. Wene waor noe in verhouding eigelik 'n te groate hoofsjtad veur diet nuuj land, en woort daorum ouch waal "waterkop" geneump.
In 1921 woort Wene 'n aafzónderlike bondssjtaat. De sociaal-democrate waore aan de mach in 't sjtadsbesjtuur. Dao kaome èvvel ummer miè politieke tegesjtellinge en ónrös, ouch vanwege de sjlechte economische situatie en 't progressief belastingbeleid dat geveurd woort. In 1927 góng 't justitiepaleis in vlamme op en in 1933 woort 't parlement óntbónge. De christe-sociaal Engelbert Dollfuß waor in dat jaor d'rin gesjlaag um de parlementair democratie boete wèrking te sjtèlle en dictatoriaal te goon regere. In februari 1934 kaom 't bie 'n poging de sociaal-democratische partie in Wene te breke tot 'ne korte meh hevige börgeroorlog. Op 25 juli van datzelfde jaor woort Dollfuß vermaord bie 'n sjtaatsgreep door de nationaal-socialiste.
In 1938 volgde de Anschluss bie 't Duutsj Riek. De anti-juudse politiek van Adolf Hitler vóng in Wene goje grónd, umdat 't antisemitisme al saer 't begin van de 20e ièw toegenómme waor hie. In de Kristallnacht van 9 op 10 november 1938 woorte 92 synagoges in Wene verwoes; allein de Stadttempel bleef gesjpaard. In diet jaor woorte ouch 91 umliegkende gemeintes bie Wene gevoog, woadoor 't mèt 'n oppervlak van 1224 km² de groatste sjtad in 't Derde Riek woort.
Tiejes de Twiède Waereldoorlog woort Wene in 1944 en 1945 gebombardeerd. In april 1945 woort Wene in 'ne ach daag doerende sjlaag veroverd door de Sovjettroepe. Hiebie vele 40.000 doaje. De bombardemente en de sjlaag houwe väöl sja toegebrach aan de sjtad, hoewaal väöl historische geboewe 't bombardement euverlaefde of nao d'n oorlog obbenuujts opgeboewd woorte.
Al 'n paar daag nao 't ing van de oorlog woort d'r 'n provisorische sjtadsregering en e sjtadsbesjtuur opgeriech. Op 29 april 1945 woort 't parlementsgeboew euvergedrage aan de provisorische regering en kóndigde Karl Renner de heropriechting van de democratische republiek Oasteriek aan. Wene woort verdeild in 4 sectore tösje de Sovjetunie, de Vereinigde Sjtate, 't Vereinig Keuninkriek en Frankriek, sjuus wie Berlien dat zou were. In 1946 woort al besjlote um de oetbreijing van 1938 óngedoon te make; 't doerde èvvel bies 1954 tot diet werkelik gebeurde. De sjtad woort gauw weer opgeboewd.
Op 15 mei 1955 woort 't Oasterieks Sjtaatsverdraag gesjlote, woamèt Oasteriek weer 'n ónaafhenkelik land woort. D'r volgde 'ne economische wederopboew, neet in de lètste plaats door de hulp van 't Marshallplan.
De Weense metro woort geëupend in 1978. In de jaore 70 woort Wene de derde officiële zetel van de Vereinigde Naties en woort UNO-City (Vienna International Centre) geboewd. De boew van versjillende wolkekrabbersj aan 't ing van de 20e ièw, woa-ónder de Andromeda Tower en de Millennium Tower aan de oeversj van de Donau, en de planne um nog miè hoagboew te plege op de plaats van de sjtasie Wien Mitte, woorte bediscussieerd umdat ze meugelik de positie van 't centrum van Wene es UNESCO-Waerelderfgood bedreigde.
Bevolking
Wene houw zien hoagste inweunertal e paar jaor veur 't oetbreke van de Ièrsjte Waereldoorlog; in 1910 waor 't aantal inweunersj bienao 2,1 miljoan. Nao dezen oorlog kièrde väöl Tsjeche en Hongare truuk nao hun leng van aafkóms. Veural saer de Twiède Waereldoorlog naom de bevolking aaf; in d'n oorlog woorte bienao 200.000 juudse inweunersj nao concentratiekampe geveurd.
Allewiel (2005) haet de sjtad 1,63 miljoan inweunersj. Daovan haet óngevaer 20% neet de Oasteriekse nationaliteit; de groatste groepe hievan kómme oet 't veurmalig Joegoslavië en oet Törkije. Väöl luuj vertrèkke oet de binnesjtad nao de nujer wieke t'n zuje van de Donau. D'r ies sjpraoke van vergriezing van de bevolking.
De sjtad ies zetel van 'n aartsbiesdóm; 't roams-katholiek gelouf ies mèt 49,2% de groatste religie in Wene. Ouch de evangelisch-lutheraanse biesjop van Oasteriek haet ziene zetel in Wene. 7,8% van de bevolking ies islamitisch, 25,6% haet gein gelouf.
In Wene weurt e dialek gekald dat ziech veural door 't vocabulair óndersjeit van ander Beiersje dialekte.
Sjtadsfuncties
Wene ies 't politiek, economisch en cultureel centrum van Oasteriek. Es hoofsjtad haet Wene de belangriekste besjtuurlike functie van 't land. 't Ies de zetel van 't parlement en van de bondsregering. Wiejer resideert hie de president. Ouch ies de hoagste rechbank hie gevestig. In UNO-city bevinge ziech insjtanties van de Vereinigde Naties, ónder andere 't [[Internationaal Atoomenergie Agentsjap] (IAEA) en de United Nations Industrial Development Organization. Wiejer haet de Organisation of Petroleum Exporting Countries (OPEC) in Wene zien hoofkerteer.
Väöl bedrieve höbbe hun belangriekste vestiging in Wene. Ouch bevink ziech hie de Wiener Börse AG, de beursj van Oasteriek. Wene haet 'n belangrieke handelshave aan de Donau. De sjtad haet ouch gooj handelsrelaties mèt Oas-Europa.
De sjtad haet 'n algemein universiteit (gesjtiech in 1365), 'n technische universiteit, 'n economische universiteit en versjillende hoagesjoale woa-ónder 'n paar op 't gebeed van de kunste.