Turien (sjtad)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Turien (Italiaans: Torino; Piëmontees: Türin; Latien: Augusta Taurinorum) is 'n sjtad in 't noarde van Italië en hoofsjtad va g'n regio Piëmont. De sjtad hat 890.000 iwuënesj. I g'n metropool woeëne 2,2 mieljoeën lüj.

De sjtad ligk aa g'ne rank va de Povlakde, óp 'n huëgde van 240 meter boave zieëniveau. Höar óppervlakde is 130 km². Frankriek en Zjwitserland ligke neet mieë es hóngerd kilometer va Turien verwiederd en de grenze mit die leng weëde gevörmt durch de Alpe. Zujelig va Turien ligke huëvele. 't Lanksjap doot hei dinke aa dat va Toscane. I Turien mónge drei reviere oet i g'ne Po: de Dora Riparia, de Stura di Lanzo en de Sangone.

Turien ligk óp g'ne uëvergang tussje e lanklimaat en e Mediterraan klimaat. 't Klimaat is doadurch rilletief mild, meh is continentaler es in 't oeëste va g'n Povlakde. De gemiddelde maximumtemperatoere i d'r zoeëmer ligke rónk de 27,6°C. I d'r winkter ligke de minimumtemperatoere rónk de -3,3°C. De winktere zint kaod en druëg; de zoeëmere zint heet en druëg i ge vlake lank en get milder i de huëvele. Wie in e Mediterraan klimaat velt dan wieënig reëge. De buie zint evvel vöal heftiger, dök mit hómmelweer. I d'r herfs guëf 't sóms hiele dichte mis in 't lank direk rónksum Turien. Wen d'r wink oet 't weste kunt, alzoeë va de Alpe, is e hiel druëg en werm. Dit versjiensel numt me föhn.

Vermeudelig rónk 28 v. Chr. woeëd durch de Romeine de militair nederzetting Castra Taurinorum gesjtich, verneumd noa de Taurini, e Gallisch-Ligurisch volk dat i g'n boavesjte Povlakde woeënde. Oet d'r Romeinse tied sjtamt de Porta Palatina en 't sjtroateplan, dat gridvörmig is. De sjtad woeëd sjpieër verneumd noa keizer Augustus en umgeduip tot Augusta Taurinorum, zoewie de sjtad nog ummer heesj óp 't Latien. Noa d'r val van 't Romeins Riek woeëd Turien durch vöal völker veroaverd. 't Geet um Oeës-Germaanse völker, wie de Ostrogote en de Herule, meh óch de Lombarde en de Byzantiene oet 't zuudoeëste en vervolges in 773 de Wes-Germaanse Franke ónger leijing va Karel d'r Groeëte. I de hoeëger middelieëwe koam de sjtad i heng va d'r hertog va Savoye. 't Hoes va Savoye zouw sjpieër i de gesjichde 't Italiaanse kuëningshoes weëde. De Universiteet va Turien woeëd in 1404 gesjtich.

I de Renaissance woeëd de sjtad igriepend gerenoveerd. Tiedes d'r Sjpaanse Successiekreeg in 1706 woeëd de sjtad beleëgerd durch de Franzuëse, die noa 117 daag verlere. Noa d'r kreeg woeëd Turien ópnuits gerenoveerd en waal i barokke sjtiel. De barokke boewkuns bepoalt nog ummer 't oeterlig va g'n binnesjtad, i teëgezats tot anger ouw Italiaanse sjteë, oeë renaissancearsjetektoer 't aazieë va g'n sjtad domineert.

Noa de Franzuësisje Revolutie bleef de sjtad lang gesjpaard va geweld. Tussje 1798 en 1799, de twieë letste joare van 't Directoire, loog ze i g'n Piëmontees Republiek, 'n zusterrepubliek va Frankriek, die meh nuëge moande hat besjtange. Van 1802 bis 1814 woar Turien i heng va d'r Napoleon Bonaparte.

't Ouw kuëninkriek Piëmont-Sardinië woeëd in 1815 hersjteld durch 't Congres va Wene. In 1861 woar d'r risorgimento, de unificatie van Italië, e feit. Turien behoeëte tot 't nui kuëninkriek Italië en woar de hoofsjtad van 't lank. Veer joare sjpieër woeëd Florence de hoofsjtad en in 1870, noa de vereuvering va d'r Kirkelige Sjtaat, Roeëme. In 1871 öapende d'r Fréjus-Sjpoartunnel. Internationaal verkier koam óp geng en de sjtad bluide economisch en kultoereel. Inkel bekande en vuural markante boewwirke sjtamme oet 't eng va d'r nuëgetieënde ieëw, wie de Mole Antonelliana, hüts e museum vuur filmtechniek en -kuns. Vanaaf 't aatreëne va dictator Benito Mussolini woeëd vöal geïnvesteerd in auto- en kreegsindustrie. Dit maakde de sjtad tiedes 't endoffensief va d'r Twieëde Weltkreeg e wiechtig doelwit vuur Amerikaanse bómmewerpere.

De auto-industrie va Turien woeëd i de periode tussje 1945 en de sjpieër zestiger joare ópnuits 'ne wiechtige sjpieëler in 't economisch succes. Dees periode weëd aageduud mit il miracolo economico. Deler va g'n sjtad mit kreegssjade óngergang sjnel 'n renovatie i d'r aode sjtiel. Tussje 10 en 24 fibberwarie 2006 woeëde de Olympische Zoeëmersjpieële 2006 gehaote. Doavuur woeëd e groeët ouw broakliggend industrieterrein umgevurmd tot e nui park. De sjteed kreeg 'ne nuie veëdel kótbei de universiteet, 'n nui sjtatie en nui sjportterreine.

I de joare van 't economisch wónger gruide de sjtad hendig: mit bevuurbild meh leefs 306.000 lüj tussje 1951 en 1961. De bevolkingsgrui is te verkloare durch d'r groeëte touwsjtruim va migrante oet Zuud-Italië. De migrante koame hei vuur 't wirk i g'n florerende auto-industrie. De populatie va Turien beriekde höar historische umvang in 1974 mit mieë es 1,2 mieljoeën iwuënesj. Doanoa is de bevolking hel aachteroet gegange, mit vergriezing es gevolg, wie in anger Italiaanse sjteë. 2001 woar 't deepdepunt mit 865.000, meh de letste joare sjtieg 't iwuënertal wier. Dit loat zich verkloare durch d'r touwsjtruim va migrante oet Sub-Sahara-Afrika, d'r Maghreb en Oeës-Europa. De mieëtste va de migrante (52.988) kómme oet Roemenië, Marokkane vurme de twieëde gróp mit 17.253 lüj en Peruane de daarde mit 7.569 lüj.

• 't Doeëdskleed va Turien, 'n bekanke relikwie binne 't christedom, evvel neet officieel erkind durch de Roeëms-Kattelieke Kerk. De relikwie is 't bekieke i g'n Dom va Turien oet 1498;
• Basiliek Maria Ausiliatrice;
• Superga;
• Mole Antonelliana;
• Palazzo Madama;
• Kuëninklig Palies, va d'r 16e bis d'r 19e ieëw d'r hoofzedel van 't Italiaans kuëninklig hoes Savoye;
• De Porta Palatina

• 
  Porta Palatina
• 
  D'r Corso Francia, de hoofsjtroat va Turien
• 
  I g'ne Turiener Dom
• 
  Veriering van 't Doeëdskleed va Turien
• 
  De Mole Antonellia
• 
  Turien i voeëgelvluch

• Website va Turien

In de categorie Torino van Wikimedia Commons zeen media gerelateerd aan dit óngerwerp te vènje

Dit artikel baseert zich óp 't corresponderend Dütsjsjproakig, Nederlandssjproakig en Ingelsjsjproakig artikel. Vuur 't óngerwerp demografie is gebroek gemaak va de Italiaanse zusterpazjena, ónger 't köpke "Evoluzione demografica".