Sauerland

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Sauerland is 'n sjtreek i de Pruusje bóndssjtoate Noardrien-Wesfale en Hesse. Sauerland ligk vuur e groeët deel i 't zude va de sjtreek Wesfale, dat de ganse oeëshalf va de bóndssjtoat Noardrien-Wesfale besjtrieëk. Westelig ligk 't Bergisches Land en zudelig 't Siegerland. Noardwestelig ligk 't dichbevólkte Ruhrgebeed en noardoeëstelig 't Teutoburger Wald, dat óngerdeel is va 't groeëter Niedersächsisch-Hessisches Bergland. De naam koam vuur 't ieësj vuur i 1266 vermeudelig mit de Aw-Pruusje aaduding: Suderland (dös: lang i 't zude). De naam is sjpieër verangerd noa de hudige naam. Angesj dan bei vöal aagrénzjende gebirgden is 't Sauerland geë gebirgde óp zichzèlf, meh ing sjtreek. De wirkelige gebirgde is nag sjteets verneump noa de aw aaduding, namelig: Süderbergland. 't Gebeed va de sjtreek is neet sjieëp aafgebakenk. Noa 't noarde tów weëd 't sjteets vlaaker (de grénsj is doa nag waal te trèkke), meh de persiese grénsj mit de anger drei winkrichtinge (oeë óch gebirgde te vingke zint), zint óndudelig. D'r hoeëgste berg is d'r Langenberg mit 843 meter boave zieënivo kót bei 't plaatsjke Winterberg.

't Guëf geë groeëte sjteëj i 't Sauerland, meh i wiezerszin aagegeëve, zint de nieëgste plaatsj va belang: Menden, Arnsberg, Warstein, Meschede, Bestwig, Olsberg, Brilon, Willingen, Korbach, Winterberg, Schmallenberg, Bad Berleburg, Bad Laasphe, Attendorn, Lüdenscheid en Iserlohn. Dees plaatsj han 'n verzórgenke funksie en zint va (innig) ikkenomisch belank.

De hoeëgste berg ligke i 't Rothaargebirge, oeë ónger de drei bakanke tóppe: d'r Langenberg (843,2m), d'r Hegekopf (842,9m) en d'r Kahle Asten (841,9m). Berge i anger gebirgder zint aamarkelig lieëger, meh nag waal bies 687 meter hoeëg. 't Rothaargebirge óp g'n grénsj tusje Noardrien-Wesfale en Hesse funksjenieërt óch as watersjei tusje de sjtruimgebejer va d'r reveer d'r Rien (westelig) en d'r reveer d'r Weser (oeëstelig). Hei-ónger e lies va de revere deë óntsjprinke i 't Sauerland aagegeëve:

(Rien)

• Ruhr
  • Neger
  • Elpe
  • Henne
  • Wenne
  • Röhr
    • Sorpe
  • Möhne
  • Hönne
  • Baarbach
  • Lenne
    • Hundem
    • Bigge
      • Lister
      • Ihne
    • Fretterbach
    • Verse
  • Volme
    • Ennepe

(Rien)

• Lippe
  • Alme
    • Afte
      • Aabach

(Weser)

• Diemel
  • Itter
  • Hoppecke
    • Schmala
• Eder
  • Odeborn
  • Nuhne
    • Liese
    • Olfe
  • Orke
    • Wilde Aa

I 't Sauerland guëf 't wenig netuurlig mere, meh waal sjtoewmere, wie 't bekanke Biggesee (8,37 km²), 't Sorpesee en 't Möhnesee (10,76 km²). Dees zint verantwoardelig vuur 't drinkwater en de elektriciteetsproductie i de sjtreek en aagrénzjende regio's.

Meh as 50% va 't Sauerland i bedak mit noaldbusjer, meh i de daler guëf 't mieër loofbeum, wie boeëke. Misjbusjer zint echter zildzaam. Boave de wenige plèkke boave de 800 meter guëf 't óch alpien vegetatie. Doa koame beivuurbild de Diphasiastrum alpinum, de Cicerbita alpina en de Seseli annuum vuur. I 't Sauerland guëf 't boavedeen vief nasjenaalparker i alle deler va de sjtreek. Sómmige gebede zint óch aageweëze as sjpeciale vogelrisservater. Bei d'r Diemelsee kót bei 't plaatsjke Willingen i Noard-Hesse guëf 't vuur Wes-Europa de zildzame kalkgraaslenger.

't Sauerland hat óch de hoeëgste waterval va de bóndssjtoat Noardrien-Wesfale: de Plästerlegge. Dees waterval sjtort zich 20 meter loeëdrech noa beneje. Wieër guëf 't vaak misversjtande uëver de wirkelige hoeëgste tóp va Noardrien-Wesfale. Sómwieles weëd veróngersjteld dat d'r bei noa 842 meter hoeëge Kahle Asten d'r hoeëgste tóp va de bóndssjtoat is, meh dat is i wirkeligheed d'r Langenberg mit 843 meter. De vlaake tóp van dees berg ligk echter i de noabersjtoat Hesse; Noardrien-Wesfale ligk 20 meter doa va verwieëderd.

't Sauerland vörmp mit 't Bergisches Land beieen 't Süderbergland, oeë-va 't Sauerland 't hoeëger deel vörmp i vergelieking mit 't Bergsj land. Va'naaf Kölle noa 't oeëste weëd 't langsjap gesjtaag hoeëger. De lieëgsjte punt (106m) ligk óp g'n grénsj mit 't Ruhrgebeed bei de gelieknamige reveer de Ruhr. D'r bodem besjteet oet leisjteen, zoeëwie i de anger gebirgden in Wes-Pruusj (Eifel, Hunsrück, Westerwald en Taunus) die mit 't Sauerland 't Rechtsrheinischen Schiefergebirge vörmp. 't Leisjteen is gevörmp i 't Devoon (419-358 miljoen joar geleje) toen 't Wes-Pruusj 'ne groeëte Sub-tropische zieë woar oeë-i klei is aafgezat. Durch metamorfe procèsse (temperetuur, drök en tied) woeeëd uëver miljoenen joare 't leisjteen gevörmp. Óch zaanksjteen, kalksjteen, Grauwacke (e misjgesjteente oet zaandsjteen, kalksjteen en e hoeëg aadeel veldsjpaat) woeëde i de Devoon gevörmp. I 't Mioceen (23,3-5,3 miljoen joar geleje) woeëd 't Sauerland zoeëwie anger gebirgde i 't Pruusj gevaawd, zoeëdat de berg óntsjtónge. De hoeëgsjte berg kan me vingke i 't Rothaargebirge tusje Brilon en Siegen, e deelgebirgde va 't Süderbergland.

De awsjte miensjelige sjpöar i 't Sauerlandsjtamme oet de Aw-Sjteentied. I de joare neëgentig zint oet die tied bei de sjtad Meschede primitieve wirktoege

gevónge in d'r Balver Höhle, die durch de vóngste bekank sjteet as Kulturhöhle. Oet de Middelsjteentied sjtamme miensjelige sjkeletraste. Va'naaf de Iezertied vingk meinboew plaatsj. Oet die tied zint iezermiene en woaninge óntdak. De Romiene han 't Sauerland noeët veruiverd óp de lokale Germaansje sjtamme: de Bructure. Waal góf 't inne loeëdmien bei de sjtad Brilon, waat dudelig maakt, dat de Romiene invlód hant i 't Sauerland en messjiens óch mit de lokale sjtamme hankelden. De Bructure weëde i de Vreuge Middelieëwe óngerworpe aa anger Germaansje sjtamme mit deels Frankische herkóms, die koame va'noet 't zude. Sjpieër trókke de Saakse binne, die bies noe invlód han op de keltuur en vuurnamelig de sjproak va 't Sauerland, die me kan tówreëkene tót 't Wesfaals, dat e Lieëgsaaksisj dialek is.

Tusje de Franke en de Saakse koam 't voak tót krieëge oet, umtot de Franke de Saakse wilde loate bekeëre tót 't Christedóm. De heidense Saakse verwiegerden zich dat aavankelig, meh i de Aachsten ieëw is 't gebeed toch gekarstengd. Bei 't sjtedsje Marsberg aachter 't hüdsje Ruhrgebeed woeëd i 'n veldsjlag i 772, een va de groeëtste Saaksische heiligdómme verweusjt, dat 't èng beteëkenke va 't Saaksisch geleuf.

Sjtoatkundig gezieë kunt 't gebeed va 't Sauerland groeëtedeels uëvereen mit de auw Groafsjap Mark (zudelig va 'r Ruhr), dat noa de Refermasie vuurnamelig protestants is gewoare en 't kattelige Hertogdóm Wesfale (boave de Ruhr) mit Munster as hoofsjtad. De twieë besjturlige eenhede woare voaker i krieëg verkieërd, en noa de Refermasie vónge óch Godsdeenskrieëge plaatsj.

Toen i 1933 Adolf Hitler mit zien nasjenaal-socialistische regime aa de maach koam, woeëde net wie in gans Dütsjlang vuurnamelig Jude gedeporteërd en oetindelig vermoard. De nasjenaal-socialiste woare echter popeleërder i 't protestantse zude va 't Sauerland as i 't kattelige noarde. Tót groeëte krieëgshandelinke i d'r Twieëde Weëltkrieëg koam 't neet, meh i de beginjoare woeëde i 'n psychiatisch kliniek bei de sjtad Marsberg ónger de naam Aktion T4 verjstendelig en/of lichamelig bepirkde lüj systematisj vermoard. Aa 't èng va d'r krieëg woeëde boavedeen mieër as 200 dwankarbieëders va vuurnamelig Russische aafkóms i de busjer rónk Arnsberg vermoard, dewiel tegeliek de krieëgsindustrie i 't Ruhrgebeed, meh óch de sjtoewmere, die zórgden vuur de elektriciteet vuur diezèlfde industrie, doelwitte woare vuur de gealjeerde bómmewarper.

I 't 4.462 veerkaante kilometer groeëte Sauerland woeëne 882.505 lüj (sjtang: 31-12-2013). Hei-mieë is de deechde va 198 lüj/km² gemiddeld lieëger as i de tamp va 't Pruusj: 231 km². Waal guëf 't i teëngesjtelling tót de mieëste anger aagrénzjende gebejer 'n positieve bevólkingsgreuj. Ikkenomisch gezieë woar 't Sauerland i 't verleie mitnaam bekank um de iezeraafboew i inkele miene. Noe is de mienboew neet mieër wiechtig. Toen 't Pruusj aa 't èng va de neëgetieënde ieëw industrialiseërde, woeëd 't Ruhrgebeed 'n sjteets wiechtiger ikkenomisch zjwieërte. Simultaan woeëd 't toerisme sjteets wiechtiger vuur de lokale bevólking. De toeriste óntdikte 't Sauerland vaweëge de zoevere bergluch (doa durch óntsjtónge Luftkurorte wie Willingen) en de óngerepte netuur. Noe is 't toerisme mieër gerich óp de wintersjpor. De uëvernaachtinge konzetreëre zich vuurnamelig bei de wintersjpordörper Willingen en Winterberg. Allieën al Willingen hat zoeën 1 meljoen uëvernaachtinge per joar, oeë-va de Hollendersj e groeët deel vörme va 't aa-tal toeriste. I de zuëmer is 't Sauerland minder bekank, meh 't guëf dan waal vekaansievólk bei de sjtoewmere.

Wieër sjteet de sjtad Warstein aa d'r noardelige rank va de sjtreek seër 1753 bekank um de beerbrówerie en noa de sjtad verneumde pilsener Warsteiner. De sjtad Schmallenberg, get zudelig va Winterberg, sjtóng i 2011 bekank um de massale infeksie va rundere durch 'n veriant va 't Akabanevirus, dat ernsjtige geboarteaafwiekinge bei viej veroarzaakd. Dees veriant va 't virus woar toen nag ónbekank en woeëd 't Schmallenbergvirus geneump. 't Verjsprieëdde zich bekans i 't ganse Pruusj, zoeëwie óch i Nederlang en anger Wes-Europese lenger.

't Guëf wenig sjnelweëg i 't Sauerland. Inkel d'r A45 i 't weste en d'r A46, dat vuur e deel óngerboake is tusje Iserlohn en Arnsberg, vuëre i 't Sauerland. Va'naaf de sjtad Hagen i 't Ruhrgebeed vuërt 'ne klieëne zubringer de sjtreek i. De wiechtigste verbinding (óch vuur vekaansieverkieër) is echter d'r A46 va'naaf Arnsberg noa Bestwig kót bei Brilon. Dat sjtök sjnelweëg is verbónke mit d'r A445 deë i verbinding sjteet mit de A44 durch 't Ruhrgebeed noa Kassel i Noard-Hesse tów. Um de drökste neet-autosjnelweëg (d'r B7) tusje 't èng va d'r A64 bei Bestwig en Brilon 't óntlaaste, weëd uëver deë 7 kilometer nüj sjnelweëg geboewd. Anger wiechtige (neet-sjnel)weëg zint d'r B55 va Warstein noa de aasjloetink mit de A45 noa Siegen en d'r B62 i 't zudelige Rothaargebirge. D'r B229 en d'r B236 verbinke de sjteëj Lüdenscheid bei d'r A45 mit Arnsberg bei d'r A46 en 't Ruhrgebeed.

D'r noardelige rank va 't Sauerland is verbonke mit e sjtök iezerweëg deë vuërt noa Kassel. 't Guëf va'noet Olsberg 'n aaftakking noa Winterberg.

Pruusj Wikipedia mit de gelieknamige pazjina: https://de.wikipedia.org/wiki/Sauerland