Maon

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Dit artikel geit euver de natuurlike satelliet van de Aerd; veur de vèsj, zuuch: Maon (vis).

De maon (symbool: ) is de natuurleke satelliet vaan de Eerd. Ze weurt soms aongeduid mèt de latiense naom Luna.

De maon steit gemiddeld 384.403 kilometer vaan de Eerd aof. Häöre diameter is 3.476 kilometer. 't Oppervlak vaan de maon kin vergeleke weure mèt dat vaan Australië. De maon is relatief groet, 3,7 kier zo klein es de Eerd. Ouch de massa is groet (7,35×10²² kg), mèt 1/81 vaan de massa vaan de Eerd. De maon is daan ouch de vijfde groetste maon vaan 't zonnestèlsel. 't Stèlsel Eerd-Maon weurt daorum ouch wel es dobbelplaneet aongeduid.

De maon deit 27 daog, 7 oor en 43,2 minute euver einen umloup om de Eerd. De rotatie ('t drèjje um de eige as) doort zjus eve laank. Me neump dit synchroon rotatie. Daodoor zuut me vaan de Eerd aof ummer dezelfde kant vaan de maon.

Wie feitelek alle satelliete is de baon vaan de maon neet gans circulair. 't Kortste punt nao de eerde, 't perigeum steit op zoe'n 362.600 km, 't wiedste punt, bekind es apogeum, bevint ziech op 405.400 km vaan 't gemeinsjappelek zwuurtepunt. De elliptische haafas bedreug 384.399 km. De excentriciteit vaan häör baon kump daomèt op 0,0549.

Sjogkelinge in de baon vaan de maon, zoegeneumde libraties, kinne de excentriciteit groeter make. Daan kump de maon korter bij en wijer aof te stoon es normaal meugelek is. Wienie de maon oetzunderlek kort (aofhenkelek vaan definitie: <360.000 km of <358.000 km) bij de eerd steit, en ouch nog ins vol is, sprik me vaan 'n supermaon. De libraties maken 't ouch meugelek veur stökker vaan de 'achterkant' vaan de maon te zien, zoewie um de stökker kortbij de meridiaon die de twie maonkante vaanein aofsjeit beter te bekieke. Al bij al kin zoe 9% extra vaan de maon vaanaof de eerd ziechbaar weure. Veur 't begin vaan de ruimtevaart waore die libraties dus vaan groet belaank veur de wetensjap.

De maon weurt opgedeild in twie hèlfde: de hèlf die me vaan de Eerd kin zien (de 'väörkant') en de hèlf die me neet zuut (d'n 'achterkant'). 'n Opvallend versjèl tösse de twie hèlfde is tot op de hèlf die vaan de Eerd neet ziechbaar is hiel wienig maria (mv. vaan 't Latiense 'mare') veurkoume (slechs 2% vaan het oppervlak, tegeneuver zoe'n 31% aon de väörkant).

Aon de 'väörkant' vaan de maon zien zoegenaomde maria te zien. Aon de achterkant gief 't doavaan mer 'n paar. De naom maria kump vaan 't Latiens mare, wat zie beteikent, umtot me vreuger dach tot ze gevöld waore mèt water. Noe wete veer tot ze gevöld zien mèt basalt, oet lava-struim oontstande door insleeg vaan restante vaan 't oontstoon vaan 't zonnestèlsel.

't Gief versjèllende theoriëe euver 't oontstoon vaan de maon, meh de mies gangbare is de theorie tot de maon oonstande is door inslaag op de Eerd vaan Theia, een speculatieve planeet die ongeveer eve groet is wie Mars. Bij de inslaag is de kern vaan Theia versmolte met de kern vaan de Eerd. De boetenste laoge vaan Theia is daobij weggeslingerd en in de ruimte terech gekómme. Dit heet dinkelek d'n oorspróng gevörmp veur de planetoïde gordel veurbij Mars. Een deil vaan de Eerd is ouch de ruimte ingeslingerd en oet dit materiaol heet ziech de Maon gevörmp. Dees theorie weurt ondersteunt door 't gegeve tot maonstein die zien mètgenómme door astronaute ongeveer dezelfde samestèlling höbbe wie de Eerdkoors.

Oonderzeuk nao 't maongesteinte heet twievel gezejd euver de inslaagtheorie: de samestèlling is perceis dezelfde wie die vaan de eerdmantel, wat mèt 'nen inslaag neet good te verklaore zouw zien.^[1]

't Ierste objek wat de maon bereikde waor de Sovjet-sonde Loena 2, die op 14 september 1959 op de maon insloog. Loena 3 maakde op 3 oktober vaan 't zelfde jaor de ierste foto's vaan de achterkant vaan de maon. In 1966 maakde Luna 9 de ierste 'zachte' landing en later dat jaor kaom Loena 10 es ierste onbemande toestel in 'n baon um de maon te cirkele.

In de jaore zesteg oontwikkelde de Vereinegde Staote 'n ambitieus projek, bekind es 't Apollo-program. Op 20 juli 1969 lande, es oonderdeil vaan de missie Apollo-11, de ierste twie lui op de maon: Neil Armstrong en Edwin Aldrin.

In de recènte historie zien nui planne veur ruimdemissies oontstoon, neet allein in de VS, meh ouch in Europa, Rusland, China, India en Japan. De Amerikane wèlle in 2020 beginne mèt 't bouwe vaan 'n basis es oonderdeil vaan de missies nao Mars.

1. ↑ Nu.nl - Vraagtekens bij inslagtheorie voor ontstaan maan

't Zonnesjtèlsel
De Zon · Mercurius · Venus · Aerd · Mars · Ceres · Jupiter · Saturnus · Uranus · Neptunus · Pluto · Haumea · Makemake · Eris
Planete · Dwergplanete · Maone: Aerds · Martiaans · Joviaans · Saturniaans · Uraniaans · Neptuniaans · Plutoniaans · Haumeaans · Eridiaans
Ring: Joviaans · Saturniaans · Charikloaans · Chiroaans · Uraniaans · Neptuniaans · Haumeaans
Klein lichame:   Meteoroïde · Asteroïde/Asteroïde maone (Asteroïdegordel) · Centaure · TNO's (Kuiperreem/Verstruide sjief) · Komete (Hillswolk · Oortwolk)

Zeuk de definitie, vertalinge, oetsjpraok en dialekvariante van maon op in de Wiktionair.