Könsmès
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Sjènnes. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Onger könsmès wurt doorgaons versjtange middele van neet-biologische oorsprong die veur bemèsting va gewèsje waere toegevoog. Dit in taegesjtèlling tot deerlike mès (oetwèrpsele va kui, vèrkes enz.). Patentkali is ein könsmès wat ouch in de biologische landjboew gebroek maog waere.
Gebroek
[bewirk | brón bewèrke]De Pruus Justus von Liebig (1803-1873) wurt besjouwd es de oetvinger en aesjte gebroeker va könsmès. Von Liebig óngerzoch nauwkeurig welke elementen plante nuëdig howwe om te gruije. Daona sjtarde hae 'ne proof mèt könsmèsgifte. In 1845 waor zien landj ein va de vruchtbaarste plaatsje va Dutsjland gewore.
Es basis veur de aesjte könsmèster deende ónger angere chilisalpeter oet Chili en guano (vogelsjtrontj) (6%N + 8% P2O5) oet Peru of Argentinië. Allein waore dees natuurlijke veurraojer sjnel op.
Hoofd- en sjpaore-elemente
[bewirk | brón bewèrke]Zoawaal deerlike mès es wie könsmès höbbe tot doel de bodem aan te völle mèt sjtoffe die veur de optimale grui van ein gewas nuëdig zeen. Ongersjeid kènt gemak waerde in hoof- en sjpaore-elemente. Van de hoofelemente wurt veur eine goje grui door 't gewas vuël opgenomme en van de sjpaore-elemente meh ien klein bietje, woordoor dees name.
Hoofelemente
[bewirk | brón bewèrke]De hoofelementen zeen sjtiksjtof, fosfor, kalium, calcium, zwavel en in minder mate magnesium. Veur 't verkriege van eine goje zoergraad (pH) van de grondj wurt ouch calcium toegevoog.
Sjpaore-elemente
[bewirk | brón bewèrke]Sjpaore-elemente zeen de metale iezer, zink, koper, molybdeen, borium en kobalt.
Könsmèsfabrikage
[bewirk | brón bewèrke]In 1910 lökde 't Fritz Haber es aesjte om sjtiksjtof oet de loech om te zètte in ammoniak. Ammoniak vormp de basis van de modern sjtiksjtofmèsstoffe.
Könsmèsstoffe
[bewirk | brón bewèrke]Könsmèsstoffe kinne besjtaon oet ein element, de inkelvoudige mèssjtoffe of ein mengsel van elemente, de maevoudige mèssjtoffe. Daonaeve kènne ze in vaste of vloeibare vorm veurkomme. In water opgelos ureum wurt ongeranger gebroek es blaadbemèsting in de fruitteelt. In de greunteteelt onger glaas wurt hieël väöl op water geteeld, woo alle benuëdigde mèssjtoffe waere opgelos. Omdat sommige mèssjtoffe reaksies mètein kènne aangaon en dan neet oplosbaar produkte gaeve, wurt hie gebroek gemak van ein zoagenaamde A-bak en eine B-bak.
Inkelvoudige mèssjtoffe
[bewirk | brón bewèrke]| samesjtèlling | naam könsmès |
| 21% N (NH4SO4) | zjwavelzoere ammoniak |
| 46% N (koalzoerdiamide) | ureum |
| 32%NaNO3 (15,5%N)+ 0,2% borium + 37%Na2O | chilisalpeter of natriumnitraat |
| 15,5% N (Ca(NO3)2) | kalksalpeter of calciumnitraat |
| 13,5% Ca(NH4)2+ 13,5% Ca(NO3)2+4% MgO | kalkammonsalpeter |
| 48-50% K2SO4 | kali chloorerm (zjwavelzoere kali) |
| KCl + NaCl | kalizout 20% (20% K2O), 40% of 60% |
| 17, 18 of 20% P2O5 | superfosfaat |
| 14-18% P2O5 + 2% citroenzuur | Thomassjlakkemael |
| CaO + 5% MgO | dolokal (54 zoerbingende waerd) |
| 27%MgO + 55% SO3(22% S) | kieseriet |
| 25% Cu (CuSO4) | kopersulfaat |
| 1-3% Cu (CuSO4) | kopersjlakkenbloom |
| ongevear 20% Co (CoSO4) | kobaltsulfaat |
| 25% Mn(MnSO4) | mangaansulfaat |
| 1-3% Cu (CuSO4) | kopersjlakkenbloom |
| 3% Mo | molybdeenfrit |
Maevoudige vaste mèssjtoffe
[bewirk | brón bewèrke]Inkele veurbeelde.
NPK mèssjtoffe: o.a. 12+10+18 bevat 12%sjtikstof, wovan 7% N-NH4 en 5% N-NO3, 10% P2O5 en 18% K2O of
15+20+25 kamerplantemès of 12+15+18 gaard- en gazonmès
Magnesamon: bevat 20% N (NH4NO3) en 10% MgO
Patentkali: bevat 30% K2O, 10% MgO en 42% SO3(17% S)
Maevoudige vloeibare mèssjtoffe
[bewirk | brón bewèrke]Vloeibare maevoudige mèssjtoffe waere bieveurbeeld gebroek veur de voeding van kamerplante.
Ein veurbeeld van ein einvoudige NPK samesjtèlling is:
| samesjtèlling | naam besjtanddeil |
| 7% N (wovaan 2% N-NH4, 2% N-NO3 en 3% N-ureum) | nitraat |
| 3% P2O5 | fosfaat |
| 6% K2O | kalium |
Ein veurbeeld van ein NPK samesjtèlling met sjpaore-elemente veur geraniums en fuchsia's is:
| samensjtèlling | naam besjtanddeil |
| 5% N (woova 2,5% carbamidsjtikstof, 1,3% ammoniumsjtikstof en 1,2% nitraatsjtiksjtof) | sjtiksjtof |
| 7% P2O5 | fosfaat |
| 7% K2O | kalium |
| 0,01% B | boor |
| 0,01% Cu | koper |
| 0,02% Fe | iezer |
| 0,01% Mn | mangaan |
| 0,005% Mo | molybdeen |
| 0,005% Zn | zink |