Doeadstraof

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De doeadstraof is nao de hujige (binne de Europese rechspraok gebroekdje) diffenisie 'n oetveuring vanne, nao de maotstave vanne hujige besjaafdje maotsjappie, zwaors meugelike, dore rechter opgelagdje, straof, die 't t'r doead bringe vanne daotoe veroeardeildje inhèltj, wobie de vóltrèkking is vasgelag en ónger kóntraol wuuertj gehaje. Hie-in óngersjèdj 't zich van 't boetegerechtelik lynche.

'ne Miens dae t'r doead is veroeardeildj wuuertj meistes neet drek t'r doead gebrach, meh veurgaondj ane executie (de vóltrèkking vanne straof) gevange gehaje, eventueel in verbandj mit 't instèlle van e rechsmiddel (hoger beroop of e verzeuk veur gratie) veure vóltrèkking te veurkómme. Oppen daag vanne executie wuuertj de veroeardeildje euvergebrach nao de plaats wo 't vonnis wuuertj oetgeveurdj. Vervolges vindj de executie plaats volges e vasgestèldj protocol door 'ne persoean dae dore euverheid beveug gemaak is det te doon, de beul.

Ónger dees diffenisie vèltj dus neet 't doeajen oet noeadwaer of 't doeajen óm drek gevaor aaf te waere, wie es emes oet zelfverdeidiging dore pliesie (of 'ne börger) wuuertj doeadgesjaote. Dees daoje gelje inne meistes lenj es (ónger bepaoldje ómstenjigheje) geaorloof, ouch in lenjer wo de daodstraof neet wuuertj oetgeveurdj. 't Zelvendje geldj veur 't doeaje van militaire tiejes kriegshanjelingen op 'n wies die volges 't internasjenaal (kriegs)rech neet-verbaojen is. Boetegerechtelike executies wie lynchpartieje geljen in rechsstaoten es maord.

De doeadstraof woort en wuuertj sómtieds door machhöbbers opgelag veur zoea taengestenjers en concurrente oeterwaeg te rumen ónger 't móm van "verraojers" en "staotsgevieërlike elemente". De gebeurtj veurnamelik in dictature. Meistes geitj 't óm boetegerechtelike straofe, det wil zègke det gein rechszaak dao-aan te pas is gekómmen enne vóltrèkking vanne doeadstraof dus illegaal is. In väöl dictature waere döks nag waal sjienpercèsse gehaje: ónieërlike percèsse wobie de oetkóms al van te veure vassteitj. 'n Praktiek die in väöl Letiens-Amerikaanse dictature veurkoom waas 't laote "verzwinje" van dissidente figure. Waere persoeane zónger percès t'r doead gebrach, den sprèk me van standjrechtelike executie.

Sómmige zeen inne doeadstraof ouch 'n einveljige meneer veure maotsjappie te zuvere van nao häör inzich óngewunsjdje persoeane. Hiebie waere de koste van 'n gevangenisstraof (enne kans op óntsnapping oete gevangenis) es argumente gebroek.

De doeadstraof besteitj al doezjendje jaore. Väöl gesjiechtelike brónne gaeven aan det de doeadstraof al innen tied det luuj nag in stamme laefdje 'n óngerdeil waas van 't juridisch systeem. Inne algemeinheid kós in daen tied 'n misdaod waere bestraof mit 't compensere van 't slechoffer doren daojer, liefstraofe, 't mieje vanne daojer, verbanning of executie. 't Is aevel wersjienlik det, ómdet de gemeinsjappen in daen tied hieël klein waere, weinig misdaoje binne de gemeinsjap woorte geplieëg en det me daonaeve hieël trögkhajendj waas mit 't verbannen of ómbringe van e lid vanne gemeinsjap. Dit gólj aevel neet veur misdaoje die door luuj van boete de eige gemeinsjap woorte geplieëg. Zelfs rilletief klein misdaoje wie deefstal door emes van boete de eige gemeinsjap woorte betrach es 'n aanval oppe ganse gemeinsjap en woorte sómtieds zwaor bestraof. Misdäöj die door emes van 'n naoberige stam woorte geplieëg kóste leie toet vetes die generaties lang kóste veurtbestaon, meh woorten ouch döks aafgedaon mit officieel spietbetuug en compensatie. Dees compensatie kós matterjeel zeen (wie 't betale vanne sjaaj mit vieë of slave), 't oetwussele van broedsvrólje en -men, mer ouch kós waere beslaote det mit blood mós waere trögkbetaaldj. Sómtieds woort genóg genómme mit deerlik blood, det miensjelik blood kós vervange, meh sómtieds woort ouch emes oete stam vannen daojer aangebaoje veur executie. Dit hoofdje neet nuuedzakelikerwies d'n daojer zelf te zeen: 't góng euver e kónflik tösse twieë gemeinsjappen en neet tösse individue.

E paar doezjendj jaor trögk vereindje stamme zich lansemaan toet naties. Door 't vereuvere van kórtbielaenge lenjer en stamme, vermingdje de bevölkinge zich ouch mieër en ónsting d'r 'n baoveklas gegróndj op religie, riekdóm of mach en minder oppe stam wo me oearsprunkelik vanaaf koom. Zoea ónsting ouch ummertoe mieë beheufdje veur 'n uniform rechssysteem in te veure, worin ónger anger de relaasjes tösse de maotsjappelike klasse formeel woorte vasgelag. Ei vanne aadste en bekèndjste rechssysteme is de Codex Hammurabi oet zoeaget 1780 v.Chr. In dit wètbook woorte straofen opgenómme veur versjillige misdriever, wobie de straofmaot aafhóng vanne maotsjappelike klas vannen daojer en die van 't slechoffer. De Codex Hammurabi kanj de doeadstraof ónger anger veur 't valsjelik besjöljige van emes veur maord, 't óntduke van 'n mobilisatiegroep, euverspeel en 't verkrach van 'n maog.

De juudse Thora (wersjienlik oete periood róndj 750 v.Chr.) kanj de doeadstraof veur maord, óntveuring, magie, 't sjenje vanne Sabbat, godslastering en e breid scala aan seksueel misdriever. Allewiel nump me aan det executies in Israël en Juda zeldjzaam wore, ómdet de benuuedigdje bewieslas hieël zwaor waas.

In 't Aad-Griekelandj woort de ieëste wèt gesjreve door Draco, róndj 621 v.Chr. De doeadstraof woort toegepas veur e groeat aantaal aan misdriever (de oetdrökking "draconische maotregele" is hievan aafkómstig).

In Europa waas de doeadstraof tiejes de Middelieëven enne periood daonao 'n algemein straof veur e breid scala aan misdriever. Innen achtieëndje ieëf sting in Groeat-Brittannië beveurbeildj de doeadstraof op 222 versjillige misdriever, worónger 't óngeaorlouf kappe van 'ne boum of 't staele van e bieës. Döks woort de doeadstraof in dees periood ómgezatte in 'n verbanning nao ein vanne nuuj kelonieje.

Inne loup vannen tied koom d'r 'n bewaeging op geng veure doeadstraof miensjeliker te make. De juridische lieërmeister Maimonides sjreef al innen twellefdjen ieëf det 't baeter is doezjendj sjöljige luuj vrie te laoten es einen ónsjöljige t'r doead te bringe. Innan achtieëndjen ieëf woort in Frankriek de guillotine ingeveurdj veur 't vóltrèkke vanne doeadstraof zoea snel en pienloeas meugelik te make. In 'n aantaal aan lenjer wo verhanging de gebroekelik methood van 't vóltrèkke vanne doeadstraof waas, woort de kórte val vervange dore lang val, wodoor de veroardeildje drek stórf aan 'ne gebraoke nak in plaats lankzem stikke. Inne Vereinigdje Staote woorten anen ènj vanne neugetieëndjen en twintjigsten ieëf nuuj methode gezóch veur veroeardeildje minder pienlik te laote stèrve. Es 'n vervanging veur verhanging woort ieës lektrocutie mitte lektrikstool ingeveurdj, daonao de gaaskamer en es litste de doeajelik injectie. Van gein van dees methode steitj aevel vas det ze pienloeas zeen en eder daovan is ómstreje.

Tróds 't feit det de miensjeliker methode breid zeen ingeveurdj, kènne sómmige lenjer nag ummer methode die es ónmiensjelik gelje, wie 't lankzem verhange, 't ónthödde mit e zwaord of zelfs steiniging.

Mit naam in 't vergange kós 'n doeadstraof es "ieërvól" of juus es "ónieërvól" gelje, waat mit naam veure femielje vanne veroeardeildje van belang kós zeen. Aedele woorte meistes ónthöd; dees executiemethood sting den ouch bekèndj es ieërvól. 'n Anger ieërvól methood (mit naam veur militaire) waas 't vuurpeloton. Tupische veurbiljer van ónieërvól doeadstraofe ware verbranjing, e sjot inne nak of de rögk, verhanging en verendeiling. Ouch vanwaenge de aerd vanne misdriever woorte de t'r doead veroeardeildje luuj nao de percèsse van Neurenberg verhangen en woort häör 't ieërvól vuurpeloton óntzag.

Liechtestein waas in 1798 't ieëste landj oppe welt det de doeadstraof aafsjafdje. 'n Ummertoe grótter waerendj aantaal aan lenjer haet de doeadstraof saer daen tied gans aafgesjaf of veurtj dees neet mieër oet. 't Aafsjaffe vanne doeadstraof is ein vanne veurwaerd die verbónjen is aan 't lidmaotsjap vanne Europese Unie.

't Guuef versjillige menere veure doeadstraof oet te veure. Allewiel is 't in väöl lenjer de bedoeling det de executie zoea snel en miensjelik meugelik wuuertj gedaon. In 't vergangene, en nag ummer in sómmige lenjer, waas 't juus de bedoeling det de veroeardeildje lang en haevig leej es 'n vergeljing en es aafsjrikwekkendj veurbild veur potentieel misdaojigers. Veur die raej woorte executies dök publiekelik oetgeveurdj. In Saoedi-Arabië, Jeme, Iraan, Naord-Korea en Syrië kump dit nag ummer zoea veur.

Volges Amnesty International waere memèntelik weltwied veural de volgendje methode gebroek veur veroeardeildje t'r doead te bringe: doeajelik injectie mit vergif, lektrocutie mitte lektrikstool, vergasing inne gaaskamer, ómbringe mit e vuurwaope (middels e sjot inne nak of fusillaad), verhanging, ónthödding of steiniging. Ouch waeren aventoe nag anger methode vermeldj (me kan dinken aan verdrinking enne brandjstapel).

Inne meiste wèsterse lenjer is de doeadstraof neet mieër in gebroek, mit es wichtigste oetzunjering de meiste staote vanne Vereinigdje Straote. Inne meiste Aziatische en Afrikaanse lenjer besteitj de doeadstraof waal, al wuuertj die mit naam in wèstelik Afrika (mit oetzunjering van Guinee) neet mieë toegepas. Inne meiste Letiens-Amerikaanse lenjer besteitj de doeadstraof officieel allein nag in oetzunjerlike ómstenjigheje en wuuertj die inne praktiek neet mieë toegepas.

Volges gegaeves van Amnesty International woorten in 2007 mindestes driedoezjendj luuj t'r doead veroeardeildj, dewiel nag óngevieër 25.000 luuj wachten op vóltrèkking van 't vonnis. Officieel zeen in 2007 weltwied zoeaget 1300 luuj t'r doead gebrach, mer 't wirkelik aantaal ligk wersjienlik väöl hoger, ómdet väöl lenjer gein betroewbaar gegaeves oetbringen euvere doeadstraof. Gans biejein woorten in veerentwintjig lenjer luuj t'r doead gebrach.

Gegaeves euver 't aantaal aan oetgeveurdje doeadvonnisse inne zès lenjer wo de meiste executies woorten oetgeveurdj staon inne óngerstäöndje tabel (mit oetzunjering vanne gegaeves euvere Vereinigdje Staote zeen de geneumdje aantale vanne anger vief lenjer wersjienlik óngersjattinge van 't ech aantaal).

Meiste executies oettgeveurdj in 2010