Atoeam

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'n Atoeam is van eder sjemische element de kleinste nag es zodanig herkenbare boewstein. 't Guuef waal nag kleinder elementair deilkes woroet de atoeame bestaon, wie quarks, meh dees höbbe neet de eigesjappe van 't betróch element.

Vriewaal alle sjemische en netuurkóndige eigesjappe vanne oppe aerd veurkómmendje materie zeen gekoppeldj ane eigesjappe van atoeame. 't Is daoróm e släötelbegrip in dees bei weitesjappe. De eigesjappe van atoeamen es gehieël waere bestudeerdj inne atoeamfysica.

In beveurbeildj sterre, neutronesterren en zwarte gater kump aevel ouch materie veur die neet oet atoeamen is opgeboewdj. De studie van dees, vanoet aerdsj perspectief biezunjer, vörm van materie is 't gróndjgebied vanne plasmafysica enne astrofysica.

De naam atoeam beteikentj "óndeilbaar", ómdet me ieës dach det atoeame neet wiejer te deile wore, meh det bleek later ónwaor te zeen. 'n Atoeam besteitj oet 'n uters klein (inne rang van femtomaeters) positief-gelaje kern en 'ne wouk aan negatief-gelaje elektrone dao rónjelóm (inne rang van picomaeters). Ouchal is de kern uters klein, dao zitj waal vriewaal alle massa van 't atoeam. De kern besteitj oet positief-gelaje protonen en neutraol neutrone. Die litste zeen meistes inne mieëderheid. Zie waere gezamelik door sterke wusselwirkinge biejein gehaje. 'n Atoeam bezitj aeveväöl protonen es elektrone. Dit aantaal wuuertj 't atoeamnómmer geneump. De wouk elektrone wuuertj door electromagnetische wusselwirking rónjelóm de kern gevange gehaje. Ómdet de lajing vanne elektrone de lajing vanne kern neutraliseertj is 'n atoeam e neutraol gehieël. Es 't aantaal aan elektrone grótter is, wuuertj 't deilke inplaats 'n atoeam 'n anion geneump; es 't netto 'n positieve lajing is, sprèk me van e kation. Zowaal anbionen es katione zeen ione.

't Atoeamnómmer van 'n atoeam bepaoltj toet welch element 't behuuertj. 't Bepaoltj ouch welche sjemische binjingen 't atoeam kan aangaon. Atoeame mit 'tzelvendje atoeamnómmer kónnen aevel óngerling nag versjillen in massa, ómdet zie 'n anger aantaal aan neutronen inne kern höbbe. Dees versjillige vörm van atoeame die toet 'tzelvendje element behuuere waeren isotope geneump.

d'n Elektronewouk van 't atoeam bepaoltj de gruuedje van 't deilke. Aafhenkelik van 't atoeambómmer variëertj de straol van 'n atoeam van zoeaget 90 toet 250 pm. Dit is groeat zat det atoeame, zie 't óndrek, mit Atomic Force Microscopy (AFM) en Scanning Tunnelling Microscopy (STM) in bild kónne waere gebrach, meh det is 'n betrèkkelik recènte ontwikkeling. De atoeamtheorie is väöl ajer, mer is lengentied 'n, sómtieds ómstreje, theorie euver ónzichbaar deilkes gewaes, die zien geluifwaerdigheid aan óndrek bewies mós óntlieëne. Al in 't Aad Griekelandj hawwe filosofen euver atoeame gespeculeerdj en inne neugetieëndjen ieëf waas 't atoeambegrip 'nen hookstein vanne ontwikkeling vanne sjemie es weitesjap. Mit naam de statistische vorm vanne thermodynamica tuuendje det väöl versjiensele die op groeate sjaol waornumbaar zeen, wie entropie, pas op atomair niveau ech oete varf kómmen en begriepelik waere. Toch haet 'ne gróndjlègker van dees theorie, Ludwig Boltzmann, aan 't ènj van zie laeve, ane begin vanne twintjigsten ieëf, nao mit zelfmaordgedachte róndjgeloupen ómdet de atoeamtheorie door veuraanstäöndje fysische sjemiekers wieWilhelm Ostwald äöpelik in twiefel woort getróch. Boltzmaan haw zie gans laeveswirk op dees theorie gebaseerdj en woort gepienig dore meugelikheid det 't allemaol veur nieks waas gewaes. Allewiel is de theorie aevel breid geaccepteerdj.