Тернополь облусу

Тернопил облусу (укр. Терно́пільська о́бласть), ошондой эле Тернопилщина (укр. Терно́пільщина) же Тернопиллия (укр. Терно́пілля) деп аталат, Украинанын облусу. Административдик борбору Тернопил калаасы, ал аркылуу Днестрдин куймасы Серет агат. Калкы: 1,021,713 (2022-ж. болжолу).

Аймактын жаратылыш кереметтеринин бири бул үңкүр комплекстери. Тернопил облусу Украинанын эң кичинекей аймактарынын бири болгону менен, ал жерде 100дөн ашык үңкүрлөр табылган. Окумуштуулар бул аймактагы мүмкүн болгон үңкүрлөрдүн 20% гана деп эсептешет. Эң чоң үңкүр - Оптымистычна үңкүрү. Жалпы узундугу 267 км, ал Евразиядагы эң узун үңкүр жага дүйнөдөгү эң узун бешинчи үңкүр. Аймактагы жердин 20 пайызын кара топурак түзөт.

Анын кооз жерлеринин арасында Тернопил облусунда 34 сепил бар. Жок дегенде бир эсеп боюнча, эң көрүнүктүү жери 16 гектардан ашкан чептери бар жана Богдан Хмельницкийдин аскерлери менен Польша-Литва Шериктештигинин армиясынын ортосундагы 17-кылымдагы тирешүүнүн борбору болгон Збараж сепили. Облус аркылуу Днестр каньону өтөт; ал 250 км созулган Украинанын кереметтеринин бири болуп эсептелет.

1944-жылдын 9-августуна чейин Тарнополь облусу (борбору — Тарнополь шаары) деп аталган.

Тарыхый-этнографиялык жактан Галициянын чыгыш бөлүгүн, Подолиянын батыш бөлүгүн жана Уолындын түштүгүн камтыйт. Географиялык жактан Подол дөңсөөдө жайгашкан; Тернополь облусунун түштүк чек арасы Днестр дарыясы, чыгыш чек арасы - Збруч дарыясы менен өтөт.

Аянты - 13 824 км² (Украина аймагынын 2,29%), калкы 1038923 (1-декабрь, 2020-жыл), анын ичинде 474992 шаардык (44,18%) жана 599931 айылдык (55,82%). Облуста 18 шаар, 17 шаардык, 1022 айылдык калктуу конуш, 3 район (2020-жылдын 17-июлуна чейин - 17 район), 580 айылдык кеңештер бар^[2]. Калктын улуттук курамы, 1970-жылдагы эл каттоо боюнча: украиндер — 96,1%, орустар — 2,3%, поляктар — 1%, жөөттөр — 0,5%.

Тернополь облусу Украинанын батышында жайгашкан. Түндүгүндө Ровно, чыгышында Хмельницкий, түштүгүндө Черновцы, түштүк-батышта Ивано-Франковск жана түндүк-батышта Украинанын Львов облустары менен чектешет. Аянты - 13 823 км² (Украина аймагынын 2,29%).

Облустун эң түндүктөгү калктуу пункту Кременец районундагы Переморовка айылы. Бул жерде эки эң батыш бар - булар Тернополь облусунун Шайбовка жана Дулябы айылдары. Ошол эле учурда эң түштүк жана чыгыш калктуу конуш Чортков районунун Окопы (Тернополь облусу) айылы болуп саналат.

Тернополь облусунун аймагындагы адамдын жашоосунун издери палеолитке таандык. Орто палеолиттин Великий Глыбочек 1 участогундагы III катмардын термолюминесценттик датасы 175 ± 13 жыл мурун болгон^[3]. Буглов жери орто палеолитке кирет. Кременец шаарынын чет жакасында, Куличивка тоосунун боорунда, Иква дарыясынын оң жээгинде кеч палеолит дооруна таандык Куличивка археологиялык эстелик бар^[4].

Петриков кыштагынын жанынан биздин заманга чейинки 1100-600-жылдарга таандык Высоцкий маданиятына таандык коло дооруна таандык жуп көрүстөн табылган^[5].

Палеолит дооруна таандык Билче-Золотое конушу Вертеба үңкүрүндө трипиллия маданиятынын эки конушу, алгачкы скифтердин (б. з. ч. VI-V к.) көрүстөндөрү табылган.

Украинанын азыркы аймагын мекендеген чыгыш славяндар 4-кылымда кумурска деп аталган уруулардын чоң бирикмесин түзүшкөн.

9-13-кылымда Збруч культ борбору Медоборыда Збруч дарыясынын жээгинде жайгашкан, ал татаал түзүлүшкө ээ болгон жана Збручтун оң жээгиндеги үч ыйык шаарчадан (Бохит, Звенигород, Говда) жана, мүмкүн, Збручтун сол жээгинде бир ыйык жай (Иванковцы , Замчище трактаты).

Тернополь облусунун аймагынын көпчүлүк бөлүгү Львов жана Ивано-Франковск менен бирге Галициянын тарыхый аймагына кирет. Бул аймак Киев Рус, Волынь, Теребовль, Галисия жана Галисия-Волынский княздыктарынын курамына кирген, ал эми XIV кылымдан баштап Польшанын, Шериктештиктин (1349-1772), Австриянын (Галиция жана Лодомерия королдугу, 1772-1918) курамында болгон.), Орусия (1809-1815), Польша (1918-1939), СССР (1939-1941), Германиянын баскынчылыгында (1941-1944), CCCP (1944-1991)^[6].

Кременец райондун көпчүлүк бөлүгү (анын аймагында Почаев Лаврасы жайгашкан) толугу менен же жарым-жартылай Уолындын тарыхый аймагына кирет. Бул жерлер 1795-жылдан бери Россия империясынын Волынск губерниясынын курамында болуп, 1921-жылы Рига келишиминин негизинде Польшага берилген.

Тернополь областы дайыма агрардык район болгон жана болуп кала берет. Бирок 19-кылымдын экинчи жарымында индустриализациянын башталышы менен азыркы Тернополь облусунун аймагында 8 буу жана 680 майда суу тегирмендери, 170 спирт жана пиво заводдору иштеген, алардын саны 1910-жылы 390го жеткен.1939-жылы Тернополь облусунда 1700ге жакын ишкана болгон, аларда 8800ге жакын гана жумушчу иштеген^[7].

1944-жылдын 9-августуна чейин Тарнополь облусу (борбору — Тарнополь шаары) деп аталган^[8].

Улуу Ата Мекендик согуштун кыйрашы-нан аман калган Тернополь областы согуштан ки-йинки жылдарда езунун агроенер жай потенциалын енук-турду. Өнөр жайдын жаңы тармактары: машина куруу, химиялык өнөр жай, прибор жасоо, курулуш материалдар өнөр жайы жана башкалар пайда болгон. Тернополь Украинанын енер жай жана маданий борборлорунун бири болуп калды^[9].

2020-жылдын 1-январына карата облустун калкынын иш жүзүндөгү саны 1 038 695 адамды түзөт, анын ичинен шаар калкы 473 727 адам же 45,6%, айыл калкы 564 968 адам же 54,4%^[10]. Эл каттоонун жана облустук статистика башкармасынын маалыматтары боюнча Тернополь облусунда калктын санынын өзгөрүүлөрүнүн динамикасы төмөндөгүдөй (миң адам менен):

• 1 433,6 (1940);
• 1 085,6 (1959);
• 1 152,6 (1970);
• 1 163,1 (1979);
• 1 180,3 (1993);
• 1 177,7 (1995);
• 1 175,4 (1996);
• 1 172,3 (1997);
• 1 168,4 (1998);
• 1 163,9 (1999);
• 1 152,7 (2000);
• 1 142,4 (2001);
• 1 141,3 (2002);
• 1 134,2 (2003);
• 1 126,6 (2004);
• 1 119,6 (2005);
• 1 112,1 (2006);
• 1 105,4 (2007);
• 1 098,6 (2008);
• 1 093,3 (2009);
• 1 088,9 (2010);
• 1 084,1 (2011);
• 1 080,4 (2012).
• 1 059,2 (2017)
• 1 038,7 (2020)
• 1 021,0 (2022)

Тернополь облусунун калкынын максималдуу саны Улуу Ата Мекендик согуштун алдында жетишилген. Калкынын саны боюнча 2003-жылдын 1-январына карата Тернополь облусу Украинанын аймактарынын ичинен акыркы орунду ээлеген.

1980-жылдардын аягынан баштап калктын табигый өсүү темпи бир кыйла төмөндөдү. Эгерде 1960-жылы 1000 калкка 21,7 төрөлүп, 7,9 адам өлгөн болсо, 1992-жылы тиешелүүлүгүнө жараша 13,8 жана 13,9 адам болсо, 2002-жылы 9,2 жана 14,4 адамды түзгөн. Калктын табигый өсүшү тынымсыз төмөндөп жатат:

• 1960 +13,8 %,
• 1992 −0,1 %,
• 2002 —5,2 %;
• 2013 —4,1 %.

2013-жылы 1000 жашоочуга 10,3 төрөлгөн жана 14,4 өлгөн. Табигый өсүш -4.1.

1992-жылдан бери Тернополь облусунда калктын азайышы байкалган. 2002-2003-жылдары бул жерде 7000ге аз тургун болгон. Айыл жериндеги калктын жаш курагы боюнча структурасы өзгөчө жагымсыз: балдар 20,5%, карылар - 29,8%, эмгекке жарамдуулар - 49,7%. Бул өлүмдүн жана демографиялык жүктүн дагы өсүшүнө алып келет. Облуста айыл калкы басымдуулук кылат – 55,81%.

Мамлекеттик статистика кызматынын маалыматы боюнча 2013-жылдын 1-октябрына карата облустун калкынын саны 1 074 923 адамды түздү (бул 1-сентябрга салыштырмалуу 492 адамга аз), анын ичинде шаар калкы – 474 992 адам (44,19%), айыл калкы – 599 931 адам. (55,81%). Туруктуу калк - 1 071 672 адам, анын ичинде шаар калкы - 470 307 адам (43,88%), айылдыктар - 601 365 адам (56,12%).

Калкынын этникалык курамы боюнча Тернополь облусу Украинадагы эң моноэтникалык аймак болуп саналат. Ошол эле учурда, 2001-жылдагы Бүткүл украиналык калкты каттоонун маалыматтары боюнча, Тернополь облусунун аймагында 85 улуттун жана улуттун өкүлдөрү жашайт, алардын ичинен төмөнкүлөр эң көп^[11]:

Тернополь

Тернополь
району

Кременец
району

Чортков
району

Тернополь облусунун райондору 2020-жылдын 17-июлунан тартып

Тернополь облусунун административдик борбору — Тернополь шаары.

2020-жылдын 17-июлунда облустун жаңы 3 районго бөлүнүшү кабыл алынган^[12][13]:

Райондор өз кезегинде шаардык, поселкалык жана айылдык бириккен аймактык жамааттарга бөлүнөт (укр. об'єднана територіальна громада).

1. ↑ Государственная служба статистики Украины Калып:Wayback (укр.)
2. ↑ Государственный комитет статистики Украины. Сборник: Численность наличного населения Украины на 1 января 2020 года. Киев 2020. Ответственная за выпуск Тимошенко Г. М. (doc)  (укр.)
3. ↑ Дороничев В. Б. Индустрии с листовидными бифасиальными наконечниками в среднем палеолите Восточной Европы и Кавказа
4. ↑ Шкрдла П. Богунице на территориях Моравии и соседних регионов // Археология, этнография и антропология Евразии. 3 (55) 2013(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
5. ↑ На Украине найдены останки женщины, похороненной живьём.(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
6. ↑ Тернопільська область — інформаційна картка(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Текшерилген күнү 27 -ноябрь (жетинин айы) 2019. Түп булактан архивделген күнү 24 -февраль (бирдин айы) 2017.
7. ↑ Тернопільська область — інформаційна картка(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Текшерилген күнү 27 -ноябрь (жетинин айы) 2019. Түп булактан архивделген күнү 24 -февраль (бирдин айы) 2017.
8. ↑ Название изменено Указом Президиума Верховного совета СССР от 9 августа 1944 года
9. ↑ Тернопільська область — інформаційна картка(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Текшерилген күнү 27 -ноябрь (жетинин айы) 2019. Түп булактан архивделген күнү 24 -февраль (бирдин айы) 2017.
10. ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2020 року Калып:Wayback // Державна служба статистики України. Київ, 2020. Стор. 64-66
11. ↑ Национальный состав Тернопольской области(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
12. ↑ Постанова Верховної Ради України «Про утворення та ліквідацію районів»(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
13. ↑ Нові райони: карти + склад(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
14. ↑ Тернопільська область - Райони. Текшерилген күнү 3 -февраль (бирдин айы) 2023. Түп булактан архивделген күнү 6 -август (баш оона) 2020.

Украинанын административдик-аймактык түзүлүшү
Облустар	Винница облусу · Волынь облусу · Днепропетровск облусу · Донецк облусу · Житомир облусу · Закарпатье облусу · Запорожье облусу · Ивано-Франковск облусу · Киев облусу · Кировоград облусу · Луганск облусу · Львов облусу · Николаев облусу · Одесса облусу · Полтава облусу · Ровно облусу · Сумы облусу · Тернополь облусу · Харьков облусу · Херсон облусу · Хмельницкий облусу · Черкассы облусу · Чернигов облусу · Черновцы облусу
Автономиялуу республика	Кырым Республикасы
Шаарлар	Киев · Севастополь