Lesoto

Lesoto (Lesotho), Lesoto Korolligi (Kindom of Lesotho) - Qubla Afrikadaǵı mámleket. Hámme tárepi QAR aymaǵı menen qorshalǵan. Maydanı 30,3 mıń km². Xalqı 2,177 mln. adam (2001). Paytaxtı - Maseru qalası. Basqarıw tárepten 10 okrug (district) qa bólingen. BMSh aǵzası.

Lesoto - konstituciyalı monarxiya. Ámeldegi Konstituciyası 1993-jılda qabıl etilgen (2001-jıl martta ońlawlar kirgizilgen). Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq quramına kiredi. Mámleket baslıǵı - korol (1996-jıldan Letsiye III). Nızam shıǵarıwshı húkimet eki palatalı parlament - Millet jıynalısı hám Senattan ibarat. Atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Lesoto tawlı mámleket, Basuto platosında (ortasha biyikligi 2300-3000 m) jaylasqan. Platonı shıǵıs hám qubla tárepten Drakon tawları qorshap turadı. Íqlımı tropikalıq, qurǵaq kontinental. Yanvardıń ortasha temperaturası 25-26°, iyuldiki 10°, biraq tez-tez suwıq bolıp turadı, tawlarǵa qar túsedi. Jıllıq ortasha jawın 750-1000 mm. Dáryaları gidroenergiyaǵa bay; eń úlkeni - Oranj. Topıraqlarl mámleket batısında qumlı, ónimsiz, shıǵısında ónimli, vulkan topıraqlar. Lesoto sahralarında ǵálle tárizli ósimlikler ósedi; Drakon tawlarında putazarlar, otlaqlar bar.

Xalqınıń 98% ke jaqinı afrikalıqlar, tiykarınan, suto xalqı, sonıń menen birge, zulular, inglisler hám basqalar jasaydı. Rásmiy tili - sesuto hám inglis tilleri. Xalıqtıń kóp bólegi (70% ten kóbi) xristian (katolik, protestant) lar, qalǵan bólegi dástúriy dinlerge sıyınadı. Qala xalqı 19%. Iri qalaları: Maseru, Leribe, Mafeteng.

Lesoto mámleketiniń áyyemgi tariyxı az úyrenilgen. XVII-XVIII ásirlerde mámleket túpkilikli xalqı - bushmenlar arqasınan kelgen sutolar tárepinen sıǵıp shıǵarıldı hám qáwim baslıǵı Moshesh bir hákimiyat astına birlestirildi. 1836-jıldan Lesotonı burlar hám evropalıqlar (inglisler) iyelep basladı. 1884-jıl Lesoto rásmiy túrde Ullı Britaniyanıń Basutolend protektoratına aylandırıldı hám Ullı Britaniya Lesotoda "tikkeley basqarıw" sistemasın járiyaladı. Aqıbette Basutolend Ullı Britaniyanıń Qubla Afrikadaǵı sanaatı hám koloniyaları ushın arzan jumısshı kúshi dáregine aylanıp qaldı. 1907-jıl Basutolend aǵartıwshılıq awqamı dúzildi. Bul shólkem bilimlendiriw, sawda-satıq hám basqa tarawlarda bir qatar reformalar ótkerdi. Keyin Jarlılar ligası dúzildi. Ol xalıqtıń ómirin demokratiyalastırıw hám kolonizatorlıqtı tamamlawdı talap etti hám de Basutolendti zorlıq penen ózine ǵárezli etip almaqshı bolǵan Qubla Afrika Awqamı (1961-jıldan QAR) ırqshılarına qarsı qattı gúres alıp bardı. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde mıńlaǵan sutolar Evropa, Afrika hám Jaqın Shıǵıstaǵı urısta inglis áskerleri tárepinde qatnastı. Urıstan keyin milliy azatlıq háreketi kúsheydi.

1952-jıl Basutolendta birinshi siyasiy partiya - Basutolend Afrika kongressi (BAK) dúzildi. 1960-jıl ótkerilgen saylawda BAK negizinde dúzilgen Kongress partiyası jeńiske eristi hám jergilikli húkimet shólkemleri dúzildi. 1965-jıl kúshke kirgen konstituciyaǵa muwapıq, Basutolend ózin-ózi ishki basqarıw huqıqına iye boldı; parlamentke saylaw ótkerildi. Lesoto Jonatan bas ministr etip tayınlandi. 1966-jıl 4-oktyabrde Basutolend ǵárezsizlikke eristi hám sol jılı qabıl etilgen jańa konstituciyaǵa qaray, Basutolend Lesoto Korolligi dep atala basladı. Lesoto - 1966-jıl 17-oktyabrden BMSh aǵzası. Lesoto húkimeti demokratiyalıq kúshler háreketin bastırıw maqsetinde QAR húkimeti menen baylanıslardı jáne de bekkemlew ilajın kóre basladı. 1970-jıl 27-yanvarda bolıp ótken parlament saylawında Milliy partiya jeńiliske ushıradı. Sonnan keyin Lesoto Jonatan ayrıqsha jaǵday járiyaladı, saylaw nátiyjelerin biykar etti, konstituciya iskerligin toqtattı. 1973-jılda ayrıqsha jaǵday biykar etildi. 1990-jılda hákimiyattı áskerler qolǵa aldı. 1993-jılda keyingi 23 jıl dawamında birinshi ret demokratiyalıq saylaw ótkerildi, onda parlament saylandı. Áskeriy keńes atqarıwshı hákimiyattı puqaralardan ibarat húkimetke tapsırdı. Milliy bayramı - 4-oktyabr Ǵárezsizlik kúni (1966).

Basuto milliy partiyası, 1959-jılda dúzilgen; Basuto kongressi partiyası, 1959-jılda tiykar salınǵan; Marematlu azatlıq partiyası, 1962-jılda dúzilgen; Lesoto kongressi demokratiya ushın partiyası, 1997-jılda tiykar salınǵan; Lesoto birlesken demokratiyalıq partiyası; 1969-jılda dúzilgen. Lesoto erkin kásiplik awqamları kongressi iskerlik kórsetedi.

Lesoto - Afrikada ekonomikalıq tárepten hálsiz rawajlanǵan agrar mámleketlerden biri. Miynetke jaramlı xalıqtıń kóplegen bólegi QAR na barıp islewge májbúr. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 12%, awıl xojalıǵınıń úlesi 12,3%. Awıl xojalıǵı hálsiz, awıl xojalıǵına jaramlı jerlerdiń 10% ine egin egiledi. Qaramal, qoy, angora eshkisi, at, ǵashır, eshek baǵıladı. Dıyqanshılıqta mákke, aq júweri, biyday, arpa, sulı, kartoshka hám palız eginleri jetistiriledi. Sanaatında almaz qazıp alatuǵın, sham, tógin, gerbish, ǵalı, kiyim-kenshek, mebel islep shıǵaratuǵın, televizor jıynaytuǵın kárxanalar bar. Gúlalshılıq, toqımashılıq anaǵurlım rawajlanǵan. 1 jılda ortasha 1 mln. kVt/saat elektr energiya payda etiledi. Kómir, kvars, uran kánleri bar. Avtomobil jolları uzınlıǵı - 5200 km (2100 km qattı qatlamlı). Paytaxttan QAR shegarasına shekem 1,7 kmli temirjol qurılǵan. Milliy aviakompaniya hám Maseruda xalıqaralıq aeroport bar. Sırtqı sawdada eksporttıń 85% hám importtıń 90% QAR na tuwrı keledi. Shetke awıl xojalıǵı ónimi, jún hám jún ónimi, shárwa buyımları, almaz shıǵarıladı; shetten sanaat buyımları, azıq-awqat, neft, mashina-úskeneler keltiriledi. 1986-jılda mámilege kirgizilgen milliy pul birligi - loti (maloti) menen bir qatarda QAR pul birligi - randtan biymálel paydalanıladı.

Shıpakerler shet elde tayarlanadı. 6 jastan 14 jasqa deyingi balalar ushın májbúriy tálim engizilgen. Baslanǵısh tálim biypul, orta hám joqarı tálim pullı. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti 7-8 jıl, orta mektepte 5 jıl. Roma qalasında milliy universitet, Maseruda awıl xojalıǵı kolledji, geologiya xızmeti, awıl xojalıǵı tájiriybe stanciyası, universitet kitapxanası, mámleket kitapxanası hám arxivi bar.

Kúndelik gazetaları joq. Dáwirli baspalarınan irileri: "Lesoto tudey" ("Lesoto búgin", inglis tilindegi háptelik gazeta, 1986-jıldan), "Moyeletsi oa basuto" ("Basuto másláhátshisi", sesuto hám inglis tilindegi háptenama, 1933-jıldan), "Mochochonono" ("Kometa", sesuto hám inglis tilindegi háptelik gazeta, 1974-jıldan), "Leseliniana la Lesoto" ("Lesoto nurı", sesuto hám inglis tilinde 2 háptede shıǵatuǵın gazeta, 1863-jıldan). Lesoto milliy radioesittiriw xızmeti bar. Radiostanciyaları sesuto hám de inglis tillerinde esittiriw júrgizedi. 1971-jıldan telekórsetiwler baslanǵan. Lesoto Húkimet informaciya agentligi 1983-jıldan isleydi.

Tiykarǵı xalqı (sutolar) tártipsiz qurılǵan úlken-úlken awıllarda jasaydı. Sheńber tárizli turar jaylar tas yamasa shiyki gerbishten tiklengen hám qamıs penen qalpaq formasında jabılǵan. Tuwrı múyeshli úyler de tas yamasa shiyki gerbishten qurılǵan, tóbesi 2 qıyalı yamasa 4 qıyalı etip jabılǵan. Úy diywalları qızıl yamasa sarı reń menen boyalǵan hám geometriyalıq naǵıs islengen. XX ásir 2-yarımında Maseruda zamanagóy jay hám imaratlar (aeroport, Ishki isler ministrligi, mıymanxana hám basqa ımaratlar) qurıldı.

Lesoto aymaǵında jartaslarǵa pitilgen jazıw hám naǵıslar saqlanǵan. Olar bushmenlardıń dóretiwshiligi dep shama etiledi. Kórkem ónermentshilik, ásirese, aǵash naǵıs oyıwshılıǵı rawajlanǵan. Ruwzıger buyımları (gúze, qutı, bolıslar) na túrli formalarda naǵıs salınadı. Aǵash háykelsheler hám ılaydan islengen ıdıs (chaynik, gúl túbek) lar soǵadı. "Karossa" dep atalıwshı postınlardı monshaqlar menen bezeydi. Reńli monshaqlardan marjan dizbekler tayarlaydı.

Sutolar turmısında muzıka zárúrli áhmiyetke iye. Saz ásbapları túrli-túrli bolıp, olardan jalǵız atqarıwshılıqta da, qosıq yamasa oyın menen birge de paydalanıladı. Muzıka folklorında qosıqlardıń 2 toparı bar: ka maoto dep atalıwshı toparǵa tiyisli qosıqlar aytılǵanında oyın oynaladı hám miynet procesin sáwlelendiriwshi saxnalıq háreketler etiledi. Xo engoye toparındaǵı qosıqlar háreketsiz atqarıladı. Urısta qaytıs bolǵan batırlar táǵdirin súwretleytuǵın qosıq atqarılǵanında er adamlar jawınger ruwxtaǵı ayaq oyın oynaydı. Tábiyat hádiyselerine arnalǵan qosıqlar, toy hám diniy qosıqlar, gimnler, joqlaw qosıqları, álbette, muzıka menen birge atqarıladı.