Ènsiklopédhi

Tembung 'ènsiklopédhi' dijupuk saka basa Yunani; enkyklios paideia (ἐγκύκλιος παιδεία) kang tegesé siji bundheran utawa pangajaran kang pepak. Karepé iku ènsiklopédhi iku sawijing pendhidhikan paripurna kang ngamot kabèh bundheran ngèlmu sains.

Banjur tembung ‘bauwarna’ iku dijupuk saka basa Sangskreta lan sajatiné tembung majemuk saka jinis bahuvrihi. Tembung iki dadi kasusun saka rong pérangan: ‘bau’ utawa ‘bahu’ lan ‘warna’. Tembung ‘bau/bahu’ iku tegesé akèh lan tembung ‘warna’ iku tegesé ‘rupa’ utawa ‘wujud’. Dadi tegesé ‘akèh prakara’.

Kerep konsèp ènsiklopédhi disalah-kaprahaké karo bausastra (kamus). Nanging prakara iki ora anèh amarga ènsiklopédhi-ènsiklopédhi awal pancèn mula-mulané disusun saka bausastra. Prabédan utama antara kamus lan ènsiklopédhi iku; siji kamus namung mènèhi katrangan définis saben entri utawa lemma kang dideleng saka sudhut pandhang linguistik utawa namung mènèhi sinonim-sinonim waé. Kamangka siji ènsiklopédhi kawedaraning siji entri luwih jero. Sawijining ènsiklopédhi iku nyoba mènèhi katrangan saben artikel wujud siji fénomèna. Utawa luwih cekak manèh; ènsiklopédhi iku pratélan prakara kamangka kamus iku pratélan tembung.

Tembung ènsiklopédhi asalé saka basa Yunani, dadi ora anèh yèn asalé uga saka Yunani kuna. Nanging ènsiklopédhi tuwa dhéwé dudu saka Yunani nanging saka Kakaisaran Romawi lan ditulis déning Marcus Porcius Cato kang sugeng ing abad kaping 3 lan 2 sadurungé Maséhi. Nanging ènsiklopédhi kang isih ana nganti saiki lan kang tuwa dhéwé ditulis déning Caius Plinius Secundus ing abad Masehi kaping 1. Ènsiklopédhi Plinius iki kasusun saka 38 jilid.

Ing jaman modhèren tembung ènsiklopédhi kaping pisan dienggo déning Paul Scalich, siji panulis Jerman ing taun 1559. Banjur filsuf Inggris Francis Bacon ing awal abad kaping 17 nganggo tembung iki ing teges modhèren.

Nanging konsèp tembung ènsiklopédhi lagi dienggo ing pangertèn kaya saiki sawisé ditepungaké déning Denis Diderot, siji panulis lan filsuf Prancis uga nganggo tembung iki kanggo mènèhi jeneng proyèk kang lagi digarap karo dhèwèké.

Proyèké kang uga bisa diarani proyèk abad kaping 18 iki suwéné ana 30 taun, saka taun 1750 – 1780. Don proyèk iki kanggo nulis kanthi sistèmatis kabèh kawruh kang dingertèni kabèh umat manungsa. Ing basa Prancis ènsiklopédhi Diderot iki diarani: Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers. Tegesé ing basa Jawa iku “Ènsiklopédhi utawa Kamus kang ana catetané prakara sains, kagunan, lan pakaryan”.

Ènsiklopédhi kang tuwa dhéwé ing Tanah Jawa iku asalé saka budaya Jawa-Hindhu lan ditulis ing basa Jawa Kuna. Ènsiklopédhi iki diarani Cantaka Parwa lan isiné warna-warna kawruh ngèlmu sains lan carita-carita mitologi karo wiracarita. Mbokmenawa layang Cantaka Parwa iki ditulis ing abad kaping 9 Masèhi.

Saliyané Cantaka Parwa, layang Canda Kirana kang asalé kurang punjul jaman kang padha uga patut ingaran nèng kéné. Nanging Canda Kirana sajatiné luwih akèh nudhuhi ciri-ciri kas kamus katimbang ènsiklopédhi. Layang Canda Kirana iki asalé saka budaya Buda-Jawa.

Banjur ing jaman pasca-Hindhu utawa jaman Islam Jawa, antara abad kaping 16 nganti abad kaping 18, muncul akèh karya-karya sastra kang sajatiné dudu dikarepaké dadi ènsiklopédhi, nanging asifat ènsiklopédhik. Buku-buku kang dikarepaké iki yaiku Serat Centhini lan Serat Cabolang.

Buku-buku iki isiné carita siswa lelana lan sinau ing ngendi-endi. Ing saben papan kang diampiri, siswa iki sinau prakara-prakara anyar. Buku-buku iki kerep kandelé nganti pirang-pirang jilid. Wiwitané pancèn ditengeri panglumpukan karya-karya bab kabèh jinis kawruh kang dirangké dadi siji.

Banjur ing tengahé abad kaping 19, sang pujangga Kasunanan Surakarta; Ki Ranggawarsita nulis siji karya sastra kang diparingi jeneng layang Pustaka Raja Purwa. Akèh wong kang nggandrungi buku iki. Isiné prakara warna-warna carita bab sajarah ratu-ratu jaman kuna lan liya-liyané. Carita-carita iki ditulis miturut cara kronologis déning Ki Ranggawarsita. Malahan sawisé Ki Ranggawarsita ora nerusaké carita iki, ana wong-wong liya kang nerusaké.

Kurang luwih waktuné padha karo Ranggawarsita, ana uga siji karya kang asifat ènsiklopédhik ing Surakarta déning Ki Padma Susastra (Wira Pustaka). Kitab iki déning Ki Padma Susastra diparingi jeneng Bauwarna. Karyané iki wis asifat modhèren, amarga bahan-bahan kang dibahas lan dimot ing bukuné disusun miturut abjad. Mula karo kitab Bauwarna iki, awaké dhéwé wis tekan ing éra modhèren lan nutup éra klasik.

Wong-wong Jawa kang wis tau sinau lan olèh pendhidhikan kolonial Walanda, wiwit pungkasané abad kaping 19 lan awal kaping 20 dadi katarik karo idhé-idhé lan gaya pamikiran Donya Wétan. Banjur karya-karya kang asifat ènsiklopédhik uga ditulis, nanging saiki ora nganggo basa Jawa manèh nanging nganggo basa Indonésia. Ènsiklopédhi jangkep ing basa Indonésia lagi muncul ing taun 1953, sawisé nagara Indonésia diproklamasèkaké, yaiku Ensiklopedi Indonésia.

Ing jaman pasca Proklamasi Kamardikan Indonésia, mligi saiki iki, ènsiklopédhi kang misuwur dhéwé antarané yaiku Ensiklopedi Indonésia kang wis kapacak ing ndhuwur. Ènsiklopédhi iki cacahé ana 7 jilid lan uga ana Ensiklopedi Nasional Indonésia kang cacahé ana 18 jilid. Banjur ing dasawarsa pungkasan abad kaping 20 uga dadi ana ènsiklopédhi kang dhedhasar agama Islam lan diarani Ensiklopedi Islam Indonésia. Salah sijiné kang nyusun ènsiklopédhi iki ya cendekiawan Muslim misuwur Prof. Dr. Nurcholish Madjid utawa Cak Nur.

Banjur uga ana ènsiklopédhi kang dhedhasar ajaran agama Katulik lan diarani Ensiklopedi Gréja kang ditulis déning Adolf Heuken S.J..

Kajaba iku uga ana pirang-pirang ènsiklopédhi-ènsiklopédhi cilik kang ora patiya wigati lan sajatiné iku pertalan saka basa-basa asing. Lumrahé ènsiklopédhi-ènsiklopédhi iki ya ènsiklopédhi-ènsiklopédhi kanggo bocah.

 

Bareng karo munculé 'révolusi informasi digital', mula uga muncul ènsiklopédhi ing wujud prangkat lunak (software) ing endi kabèh entri utawa lèmma bisa gampang digolèki. Salah siji contoné iku Encarta, ènsiklopédhi wetonan Microsoft. Ing taun 2001 muncul sawijinig ènsiklopédhi on-line ing internet kang bisa diowahi karo ditambahi kabèh wong. Ènsiklopédhi iki tibakné suksès banget lan diarani Wikipedia. Wikipedia bisa suksès ora mung amarga bisa diowahi kabèh wong nanging amarga uga disajèkaké ing kabèh basa, uga kalebu basa Jawa.

• Basa Walanda
  • Winkler-Prins Encyclopedie
• Basa Inggris
  • Encarta
  • Encyclopaedia Americana
  • Encyclopaedia Britannica
• Basa Jerman
  • Brockhaus Enzyklopädie
• Basa Mandarin
  • Yu-hai , Ènsiklopédhi kang terbit ing taun 1738 iki cacahé ana 240 jilid lan kang gedhé dhéwé kang tau terbit ing donya.
• Basa Prancis:
  • Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers
• Basa Ruslan
  • Ènsiklopédhi Soviet Agung
• Basa Swèdhen
  • Nordisk familjebok

• Kamus