Esperanto

Esperanto er útbreiddasta tilbúna tungumálið. Nafnið er dregið af rithöfundarheiti Ludovics Lazarusar Zamenhofs, „D-ro Esperanto“. Hann gaf út sitt fyrsta verk um málið undir því nafni. Esperanto þýðir bókstaflega „Sá sem vonar“. Aðaleinkenni tungumálsins er að það eru engar undantekningar á málfræðinni og hefur það ýtt undir útbreiðslu þess um allan heim. Þar að auki þarf lítinn orðaforða til að geta bjargað sér í málinu, þar sem einstök orð eru mynduð af stofni orða með aðskeytum (for- og viðskeytum).

Þar sem tungumálið er tilbúið er saga þess stutt og vel þekkt. Zamenhof gaf út fyrsta rit sitt á og um Esperanto í júlí 1887. Titill þess var: D-ro Esperanto: Internacia Lingvo. Antaŭparolo kaj Plena Lernolibro [por Rusoj]. Útgáfa þeirrar bókar markar upphaf esperantohreyfingarinnar.

Esperanto náði brátt nokkurri útbreiðslu en lá að miklu leyti niðri á tímum fyrri heimsstyrjaldarinnar 1914-1918 en rétti fljótt út kútnum eftir hana.

Zamenhof var pólskur gyðingur og augnlæknir. Hitler mintist stuttlega á esperanto í Mein Kampf.

Nokkru fyrir seinni heimsstyrjöldina fóru nasistar í Þýskalandi að ofsækja esperantista og Stalín snerist öndverður gegn esperantistum i Rússlandi. Hreyfingin var þá búin að festa alltraustar rætur víða í Evrópu og einnig í Japan og fleiri Asíulöndum. Seinni heimsstyrjöldin 1939-1945 var svo afar þungt áfall fyrir esperantohreyfinguna og var hún lengi að ná sér eftir það reiðarslag.

Nú er þó svo komið að esperantistar eru dreifðir út um allan heim þótt fátt sé vissulega um esperantista meðal sumra þjóða.

Evrópumenn hafa alla tíð verið leiðandi í esperantohreyfingunni en upp á síðkastið hafa Asíumenn látið æ meir að sér kveða. Til dæmis hefur hreyfingunni vaxið mjög fiskur um hrygg í Kína og sömuleiðis hefur fylgi hennar vaxið í Íran. Líklega hefur vöxtur hennar þó hvergi verið jafnhraður og í Brasilíu.

Þar sem esperanto er tilbúið tungumál er það ekki beintengt neinum öðrum tungumálum. Hljóðfræði og orðaforði þess eru hinsvegar undir áhrifum frá indóevrópskum málum, sérstaklega rómönskum.

Það stafróf sem notað er í esperanto er breytt útgáfa af latneska stafrófinu og hefur sex stöfum verið bætt við: „ĉ“, „ĝ“, „ĥ“, „ĵ“, „ŝ“ og „ŭ“ þar fyrir utan hafa fjórir stafir verið teknir út eða „q“, „w“, „x“ og „y“. Þeir sex aukastafir sem bætt hefur verið við eru í alþjóðaformi Morse kóða.

Stafróf esperanto samanstendur af stöfunum: a b c ĉ d e f g ĝ h ĥ i j ĵ k l m n o p r s ŝ t u ŭ v z

Ekkert skriftarósamræmi er.

Nokkrar helstu grunnreglurnar varðandi myndun orða.

Nafnorð eru alltaf mynduð með því að skeyta stafnum „o“ fyrir aftan stofninn. Dæmi: hundo: hundur; kato: köttur. Lýsingarorð eru mynduð á sama hátt með því að bæta stafurinn „a“ við stofninn. Dæmi: bela: fallegur; granda: stór. Sagnorð með því að bæta „i“ við stofn. Dæmi: veni: koma; trovi: finna. Og atviksorð eru mynduð með endingunni „e“ eða þau eru endingarlaus. Dæmi: bone: gott, vel; ankaŭ: líka. Til að mynda fleirtölu er stafnum „j“ skeytt aftan við nafnorð og lýsingarorð sem eiga að vera í fleirtölu. Dæmi: hundoj: hundar; bonaj: góðir (góðar, góð); bonaj hundoj: góðir hundar. Enginn óákveðinn greinir er notaður í esperantó en ákveðinn greinir er la. Nafnorð hafa tvö föll: nefnifall og andlagsfall. Til að mynda andlagsfall er -n bætt við enda nefnifalls.

Esperanto hefur lengi verið gagnrýnt fyrir að vera alls ekki það alþjóðlega og undantekningalausa mál sem það þykist vera. Hljóðkerfið er mjög mikið byggt á því pólska, og er því með nokkuð magn erfiðra hljóða fyrir flesta. Orðaforðinn er einnig mjög indó-evrópskur.

Uppbygging orðanna hefur einnig valdið gagnrýni, til dæmis þýðir forskeytið mal- andstæða: þannig er bona góður, og malbona vondur. Þetta forskeyti, vilja gagnrýnendur meina, er ofnotað og ólógískt. Að opna er malfermi, "ekki-loka". Hægri er dekstra, vinstri er maldekstra, en norður og suður norda og suda. Notkun mal- forskeytisins er því alls ekki alltaf augljós né án undantekninga.

Esperantofáninn er grænn feldur með hvítan efri stangarreit, sem inniheldur svo græna fimmarma stjörnu. Stóra græna svæðið táknar von, hvítt táknar frið og hlutleysi og stjarnan táknar heimsálfurnar fimm. Nafn fánans á esperanto er „Verda Stelo“ eða „Græna stjarnan“.

Nokkur tímarit hafa verið gefin út á Íslandi á esperanto (að hluta eða eingöngu).

• La Tradukisto kom fyrst út 12. mars 1989 á hundrað ára afmæli rithöfundarins og esperantistans Þórbergs Þórðarsonar og er ritið helgað honum. Sjá Þórbergur Þórðarson. Kristján Eiríksson byrjaði að gefa La Tradukisto út fyrir nemendur sína í Menntaskólanum að Laugarvatni og var það þá aðeins 8 blaðsíður skrifaðar á ritvél. La Tradukisto kemur út þrisvar á ári eins og í upphafi: 12. mars, 12. júlí og 12. nóvember. Standa þessar dagsetningar ætíð á haus blaðsins þótt oft seinki útgáfunni eitthvað.

Blaðið hefur stækkað með árunum og hefur frá og með 29. hefti verið 24 blaðsíður fyrir utan kápu. Flestir áskrifenda eru Íslendingar en upp á síðkastið hafa allmargir útlendingar farið að kaupa ritið og á það sér nú áskrifendur í 24 þjóðlöndum utan Íslands.

La Tradukisto er tvískipt tímarit. Þýðingar úr íslensku á esperanto spanna um það bil tvo þriðju hluta ritsins en þýðingar úr esperanto á íslensku um þriðjung.

La Tradukisto er eina tímarit á Íslandi sem eingöngu birtir þýðingar. Blaðið er gefið út á Laugarvatni.

• Antoni Grabowski

Wikiorðabókin er með skilgreiningu á orðinu Esperanto.

• Íslenska esperantosambandið Geymt 13 október 2004 í Wayback Machine
• esperanto kurso
• http://www.kurso.com.br/index.php?en
• Íslenska esperantosambandið: Algengar spurningar um esperanto Geymt 19 október 2004 í Wayback Machine
• Gagnrýni á esperanto
• Libera folio
• Diskutgrupo „Ni parolas Esperante“ Geymt 22 desember 2013 í Wayback Machine