Papua-Nova-Guinea

Homala restaji de 50 000 yari ante nun trovesis en Papua-Nova-Guinea. On kalkulas ke agrokultivo developesis en la montari del insulo cirkume 7 000 yari aK. Cirkume 500 aK, populi qui parolis Austroneziana lingui establisis su en l'insulo.

L'unesma Europani qui arivis en la regiono esis Hispani e Portugalani, qui exploris ol dum la 16ma yarcento. Cirkume la yaro 1526 o 1527, Portugalana navigisto Jorge de Menezes hazarde arivis en la precipua insulo e nomesis ol Papua, Malaya vorto por deskriptar Melaneziana haro. La frazo Nova-Guinea uzesis unesmafoye dal Hispana explorero Yñigo Ortiz de Retez, pro la simileso di lua habitanti kun la populi de Guinea.

 

En 1884 la norda parto dil insulo Nova-Guinea (nun parto di Papua-Nova-Guinea) divenis Germana kolonio, kontre ke la suda parto dil insulo e la vicina insuli divenis Britaniana protektorato, nomizita Britaniana Nova-Guinea. En 1905 la protektorato divenis Australiana kolonio, qua administris ol til lua nedependo en 1975.

En 1899 Germana asumis direta kontrolo di lua kolonio, qua nomizesis Germana Nova-Guinea. Kande unesma mondomilito komencis, pos poka kombati Australiana trupi invadis Germana Nova-Guinea. Germania perdis komplete la kolonio kande la milito finis, ed Australia komisesis da la Ligo di la nacioni por administrar ol.

 

En decembro 1941, dum la Duesma mondomilito, Japoniani invadis Nova-Guinea e revokis Australian administrado. Importanta kombati eventis en la regiono, exemple batalii di Rabaul, di la Maro di Bismarck, di Guadalcanal e di Koralia maro, che vicina Insuli Salomon.

Papua-Nova-Guinea nedependanteskis de Australia ye la 16ma di septembro 1975. De ca yaro til 1976, rebela grupi luktis por nedependanteskar insulo Bougainville. La maxim multa jaceyi di Papua-Nova-Guinea jacas en Bougainville, e minado reprezentas 40% de la TNP di la lando. Konseque de la sedicio, la konstituco di Papua-Nova-Guinea modifikesis e la cetera 18 distrikti qui existis ante la nedependo transformesis en provinci, segun mi-federala sistemo. En 1988 nova sedicio komencis en Bougainville, durinta til 1997 e produktinta 20.000 morti.

En 2009 eventis revolto kontre decendanti de Chiniani, komencinta pos revolto di Nova-Guineana laboristi di nikelo-industrio, qua administresas da Chiniani.^[2] De marto til aprilo 2018, eventis serio di ter-tremi en la lando, qui produktis serioza domaji. De la 23ma di novembro til la 7ma di decembro 2019, eventis en Bougainville nova plebicito pri plusa autonomeso o kompleta nedependo, e la maxim multa voteri - 98,31% ek li - votis favorebla a nedependo.

Papua-Nova-Guinea esas konstitucala monarkio. Lua nuna chefo di stato esas Charles la 3ma di Unionita Rejio, qua reprezentesas da generala guvernisto, elektita lokale dal Parlamento por 6 yari.^[3] La chefo di guvernerio esas la chefministro, qua elektesas dal parlamento pos general elekti.^[3]

La Nacionala Parlamento (National Parliament) havas unika chambro kun 111 membri (ante la yaro 2012 esis 109 membri), qui elektesas dal populo por 5 yari.^[3] Quale en altra rejolandi di Commonwealth, la chefministro esas la persono selektita kom chefo di la partiso o koalizuro qua havas majoritato inter la membri dil parlamento.

La Supra Korto esas la maxim alta korto di la lando, e havas 21 judiciisti. Ultre judiciar, ol helpas developar l'ordinara legaro di Papua-Nova-Guinea. La konstituco di la lando efikeskis ye la 16ma di septembro 1975, dio di lua nedependo.^[4]

 

 

Havante 462 840 km², Papua-Nova-Guinea esas la 54ma maxim granda lando de la mondo. La montaro konocita kom New Guinea Highlands, krucumas lando este til weste. Lua maxim alta monto esas Monto Wilhelm, havante 4.509 metri di altitudo.

La lando cirkondesas da koralio-rifi, qua nun esas prezervata. Densa foresti kovras plu kam 98% de la teritorio ed existas en basa tereni. Manglieri existas proxim la litoro. La maxim longa fluvio esas Sepik, longa de 1.126 km.

Papua-Nova-Guinea jacas an la Cirklo di Fairo de Pacifiko, regiono kun aktiva volkani qua freque subisas ter-tremi ed ondegi. Lando havas 820-kma terala frontiero kun Indonezia, adweste. Ol havas marala frontieri kun Australia, adsude, ed Insuli Salomon, adeste.

La lando havas richa naturala moyeni, tamen la montoza tereno desfaciligas l'exploto. Existas jaceyi di oro, kupro e petrolo, la maxim multa ek li en Bougainville, qui reprezentas 72% de la revenui kun exportaci. Agrokultivo furnisas vivo-moyeni por 85% ek lua habitantaro.

Cirkume 97% de la tereni en Papua-Nova-Guinea restas en manui de aborijena populi. La cetera 3% jacas en manui privata o de la guvernerio. Tereni qui kustumale apartenabas ad aborijena populi ne povas vendesar.

 

 

Segun statistiki de The World Factbook por julio 2021, Papua-Nova-Guinea havis 7 399 757 habitanti.^[5] Existas centi di etnii en Papua-Nova-Guinea, ma le Papua esas la maxim granda grupo segun quanto di individui. Altra importanta grupo esas Austroneziani, qui arivis ibe min kam 4.000 yari ante nun. Melaneziani, Negrito, Mikroneziani e Polineziani ank esas importanta grupi. Existas anke personi de altra regioni del mondo, exemple Chiniani, Europani, Australiani, Filipiniani.

L'oficala linguo di la lando esas Tok Pisin, Angla e Hiri Motu.Tok Pisin esas kreola linguo multe uzata e komprenata. L'Angla parolesas da 1 til 2% de la habitantaro, e Hiri Motu parolesas da min kam 2% de la habitantaro.^[5] Plu kam 800 altra lingui parolesas en la lando, tamen la maxim multa havas min kam 1.000 parolanti single.

Segun statistiki de 2011 pri religio di Papuana civitani, 64,3% esas Protestanti, di qui Luterani esas 18,4%, Adventisti esas 12,9%, Pentekostalisti 10,4%, Unionita Eklezio 10,3%, Evangeliala Alianco 5,9%, Anglikani 3,2%, Baptisti 2,8% e membri de Salvo-Armeo esas 0,4%. Katoliki esas 26%, altra kristani esas 5,3%, ne-kristani esas 1,4%, e ne existas informi pri religio por 3,1% de la habitanti.^[5] Cirkume 0,3% de la habitantaro di Papua-Nova-Guinea ne havas Papuana civitaneso, ed on kalkulas ke 52% ek li esas kristani (precipue katoliki), 10,7% praktikas altra religii, e 37,3% havas nula religio.^[5]

La maxim pouloza urbo esas la chef-urbo, Port Moresby. Altra importanta urbi esas Lae, Arawa, e Mount Hagen.

On kalkulas ke cirkume 1.000 diferanta kulturala grupi existas en Papua-Nova-Guinea. Singla kulturala grupi developis sua propra arto, stofi, muziko, armaro, koquarto, edc. Tradicionale, konki uzesis kom pekunio, exemple por komprar spozino, tamen ca kustumo extingesis en 1933.

 

Tradicionala celebri e renkontro di tribui, konocata lokale kom sing-sing, inkluzas kanti, dansi, festi e kambio di donaci.