Liberia

 

L'unesma habitanti di la nuna Liberia esis populi Mende, Kru, Bassa ed altri. Ca populi kultivis kotono, rizo e sorgumo e konocis la metalurgio di fero. Unesma Europani en la regiono esis Portugalani, qui arivis en 1461 e nomizis la regiono Costa da Pimenta ("Pipra Rivo" en la Portugalana).

En 1822, la kompanio American Colonization Society establisis Liberia kom loko en Afrika por sendar libera sklavi.^[1] Ex-sklavi de Usa gradope enmigris a Liberia.

Liberia nedependanteskis de Usa ye la 26ma di julio 1847. Joseph Jenkins Roberts esis lua unesma prezidanto. La sociala kustumi, kulturala modeli e la religio del ex-sklavi originis de la sudo di Usa, ed esis komplete diferanta del aborijeni. Ca diferi kreis enemikeso inter "Usani" ed "aborijeni".

Liberia restis nedependanta dum la Divido di Afrika del 19ma yarcento, ma perdis lua postuli pri vasta teritorii, anexita dal Unionita Rejio e Francia. En 1919, Liberia partoprenis en la paco-konfero di Versailles, e divenis un ek la fondinti di la Ligo di la nacioni. En 1926, la kompanio Firestone recevis granda extensi di landi por kultivar kauchukofigieri.

 

Ye la 12ma di aprilo 1980 Samuel Kanyon Doe divenis prezidanto pos sucesoza stato-stroko, qua rezultis la mortigo dil prezidanto William Richard Tolbert, Jr.. Doe federis kun Usa por recevar ekonomiala helpo, quankam la denunci pri korupto di lua rejimo.

En decembro 1989, trupi komandita da Charles Ghankay Taylor, ante federito e pose enemiko di Doe, atakis l'armeo fidela a Doe e komencis l'unesma interna milito di Liberia, la maxim sangoza interna milito di la lando: plua kam 200 mil personi mortigesis, e plua kam 1 milion divenis refujinti en vicina landi. En agosto l'Ekonomiala Komunitato di Stati de Westal Afrikala (ECOWAS) kreis militala trupo kun 4.000 soldati e sendis ol a Liberia. En septembro 1990, nur mikra teritorio cirkum la chef-urbo, Monrovia, restis kontrolita da Doe. Doe fine kaptesis e mortigesis ye la 9ma di septembro 1990.

La rebeli rapide dividesis en diversa facioni. La sucedinto di Doe, Amos Sawyer, establisis lua autoritato super granda parto di Monrovia. En 1991, ex-membri del armeo fondis l'Unionita Movado pri la Libereso di Liberia e la Demokratio (ULIMO), por luktar kontre la Nacionala Patriota Fronto por Liberia - NPFL kreita da Charles Ghankay Taylor. En 2003, altra rebela grupo, la Movado pri Demokratio en Liberia (Movement for Democracy in Liberia) komencis lansar ataki kontre la rejimo di Taylor sud-este de la lando. En julio sam yaro, la rebeli lansis atako kontre Monrovia. Sub internaciona preso, Taylor renuncis en agosto 2003 ed exilis su en Nigeria.

 

 

Sub la nuna konstituco adoptita ye la 6ma di januaro 1986, Liberia esas prezidantala republiko. La chefo di stato e la chefo di guvernerio esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por 6-yara periodo.

La parlamento konsistas ek du chambri. La Domo di Reprezenteri, kun 73 membri, esas la basa chambro. Lua membri elektesas dal populo por 6 yari en la 15 komtii segun proporciono establisita pos la demografiala kontadi, singla komtio havante adminime 2 reprezenteri. Singla komtio subdividesas en elektala distrikti, ed elektesas 1 reprezentero per singla distrikto. L'alta chambro esas la Senato, qua havas 30 membri, esante du per singla komtii, qui elektesas dal populo por 9-yara periodo.

De 1877 til 1980 la partiso True Whig dominacis la guvernerio. Nun existas plu kam 20 partisi en la lando. La nuna konstituco adoptesis ye la 6ma di januaro 1986 e remplasis la konstituco di 1847.

 

 

L'oceano Atlantiko jacas sud-weste e weste de Liberia. La vejetantaro an la litoro konsistas ek marshi e manglieri. Nord-este jacas basa monti. La maxim alta monto di la lando esas Monto Nimba, este de la lando, kun 1752 metri di altitudo, an la frontiero kun Ivora Rivo e Guinea. Monto Nimba anke esas la maxim alta monto dil altra du landi.^[2]

Tropikala foresti kovras la kolini, kontre ke naturala pastureyo ed arbori qui perdas lia folii formacas la peizajo dil nordo de la lando. An la litoro la vejetantaro konsistas ek manglieri.^[3]

La tri precipua fluvii di Liberia esas: fluvio St. Paul, qua debushas proxim Monrovia; fluvio St. John, en Buchanan; e fluvio Cestos, longa de 515 km, la maxim longa de la lando.^[3] La tri fluvii debushas an Atlantiko. Norde de la lando, la fluvio Mano formacas parto di la frontiero kun Sierra Leone, kontre ke sude, la fluvio Cavalla formacas parto di la frontiero kun Ivora Rivo.^[3]

La klimato di la lando esas tropikala, kun intensa pluvo-quanto de mayo til oktobro.

Liberia dependas de l'exportaco di kauchuko e fer-erco. La lando anke havas diamanto, ligno, oro e potencialo por produktar hidroelektrala energio.

 

 

Segun statistiki de The World Factbook por 2018, Liberia havis 4 809 768 habitanti.^[4] La maxim multa (20,3%) esas kpele, 13,4% esas Bassa, 10% esas Grebo, 8% esas Gio, 7,9% esas Mano, 6% esas Kru, 5,1% esas Lorma, 4,8% esas Kissi, 4,4% esas Gola, 4% esas Krahn, 4% esas Vai, 3,2% esas Mandingo, 3% esas Gbandi, 1,3% esas Mende, 1,3% esas Sapo, 1,7% esas altra Liberiani, 1,4% esas altra Afrikani, e 1% esas ne-Afrikani, segun la demografiala kontado di 2008.^[4]

L'oficala linguo di la lando esas Angla, parolata kom matrala linguo da 20% de la habitantaro. Existas 20 altra grupo di lingui, di qui diversa ne havas skripto.^[4]

Kristanismo esas la religio praktikata da la maxim multa habitanti: 85,6%, segun informi de 2008. Mohamedani esas 12,2% de la habitantaro, 0,6% praktikas tradicionala religii, 0,2% praktikas altra religii, e 1,5% praktikas nula religio.^[4]

La religiala, sociala e kulturala kustumi dil Usana-Liberiani originas de la kulturo dil sudo di Usa ante Usana interna milito. La koloniigeri kopiis la vestaro e la formo di konstruktar domi del anciena proprieteri di sklavi, e praktikis protestanta religio. Altralatere, lokala populi mantenis tribuala religii ed altra tradicioni, exemple poligameso.

 

Liberia esas famoza por la dekoriva maskili e por realista skulti en ligno, granda e mikra, reprezentanta homala facii, famoza individui, diala ceni, ed ordinara objekti exemple pektili, kulieri e kulteli. Ca produktado di tradicionala skulturi mantenesas en urbi ed en rurala zoni.

La koquarto Liberiana uzas manioko,rizo, banano, citrusi, plantago, kokoso, gombo e patato. Raguto spicizita kun pipro habanero esas populara disho. Liberia anke havas tradiciono pri bako portita de Usa, qua esas unika en Westal Afrika.

 

Liberia havis nula skribita tradiciono til la 19ma yarcento. La literaturala tradiciono di la lando ja havas plu kam un yarcento. Liberiana skriptisti skribis pri anciena proverbi, la vivo en urbi, la vivo en ruro, religio, kulturo, kolonialismo, Tot-Afrikanismo, ed observo di lia propra vivi. Edward Wilmot Blyden esis la maxim famoza skriptisto Liberiana dum la 19ma yarcento. Exempli pri famoza skriptisti de la 20ma yarcento esas Bai Tamia Johnson Moore (konocata kom Bai T. Moore), Roland Tombekai Dempster e Wilton Gbakolo Sengbe Sankawulo.

Poezio esas importanta en Liberiana literaturo. La poeti Liberiana ofte adjuntas lia propra vidopunti pri materiala e spiritala mondi en lia libri.

La tradicionala muziko di Liberia havas sua propra instrumenti. Ol apartenas a west-Afrikana heredajo, ma ol esas diferanta di la muziki de lia vicini. Existas multa diferanta tipi di tamburi, qui uzesas ambe en oficala e neoficala ceremonii, exemple mariaji, diplomizi, bapti, edc. Altra instrumento esas tipo di xilofono nomizita Yomo Gor.. La muziki kantesas ambe en l'Angla ed en aborijena lingui. La muziko religiala ank esas importanta. La muziko Kristana influesas da muziko gospel Usana. Altralatere, la bazo di Mohamedana muziko esas citaji de Quran. Ultre tradicionala muziko, rap, jazo, funk, soul e HiLife esas multe populara, nome meze yunaro.

La maxim populara sporto en Liberia esas futbalo. La nuna prezidanto George Weah esis ex-futbalisto famoza ante enirar la politiko. La duesma maxim populara sporto esas basketbalo.