Libano

 

Biblos, urbo qua habitesas de 5.000 yari aK til nun, esanta la maxim anciena urbo kontinue habitata de la mondo, jacas en Libano. Feniciani originis de la regiono ed establisis su en multa regioni di Mediteraneo. Dum la 6ma yarcento aK, Cirus la Granda de Persia konquestis la regiono. Pos du yarcenti, Alexandros la Magna atakis e destruktis urbo Tiro. Dum la sequanta yari, la regiono divenis parto dil imperii Egiptiana, Persiana, Asiriana, Romana, Araba, ed Otomana.

En 1516, sultano Selim la 1ma di Otoman imperio okupis la regiono di Monto Libano, e montoza regioni di Siria e Palestina. La regiono divenis parto del Otoman imperio til 1918, kande Francia okupis ol. Til la fino dil unesma mondomilito, famino produktis cirkume 100 000 morti en Beirut e Monto Libano, lor 1/3 de la habitantaro di la regiono.^[2] La maxim multa habitanti di Libano esis kristani, nome Maroniti ed ortodoxi. Ye la 1ma di septembro 1926 Francia kreis Libanana republiko.

 

Libano nedependanteskis de Francia, lor sub administro dal rejimo di Vichy, ye la 26ma di novembro 1941. Tamen, lua nedependantesko agnoskesis erste ye la 22ma di novembro 1943, kande Francia jacis okupita da nacional-socialista Germania dum la Duesma Mondomilito.^[3] La lasta Franca soldati nur livis la regiono en 1946.

Pos la nedependo, Libano alternis epoki di politikala stabileso kun epoki di interna od extera konflikti. En mayo 1948 Libano suportis vicina Araba landi kontre Israel. Malgre kelka soldati trairis la frontiero kun Israel, oficale ne eventis invado. Konseque de la milito, cirkume 100 000 Palestinani trairis Libanana frontiero, kom refujinti. Israel ne permisis li retroirar a lia antea teritorio pos la milito.

En 1975, komencis l'interna milito di Libano, qua duris dum 15 yari e devastis lua ekonomio. Cirkume 150.000 personi mortis e plusa 200.000 homi vundesis.^[4] La milito finis en 1989, pos ke tale-nomizita "pakto di Taif" signatesis. La milici depozis lia armi, e Siriana trupi foriris la valo Bekaa.

 

 

Libano esas specala parlamentala republiko: la prezidanto mustas esar kristano, e la chefministro mustas esar Mohamedano Sunni. Ca sistemo kreesis por preventar religiala konflikti. La prezidanto elektesas dal parlamento por 6-yara periodo, e ne povas rielektesar por la sequanta 6-yara periodo. L'unika povo di la prezidanto esas nominar la chefministro. To impedas la prezidanto kunvivar kun ula chefministro quan lu ne prizez.

Pos reformi establisita en la "pakto di Taif" de la yaro 1989, qui efikeskis pos l'elekti di 1992, la parlamento havas unika chambro kun 128 membri, di qui 64 esas kristani e 64 esas Mohamedani. De 1992 til nun, parlamentani elektesas dal populo por 5-yara periodo. La bazo di la legaro Libanana esas Franca legaro, ecepte por kelka civila temi, exemple mariajo, divorco, adopto, sucedo e testamenti. Cakaze aplikesas por la Mohamedani la legaro Sharia.

La judiciala povo konsistas ek ordinara korti e specala korti, exemple la konstitucala korto.

 

 

Libano esas mikra stato en esta rivo di Mediteraneo, jacanta inter la latitudi 33° e 35°N, e la longitudi 35° e 37°W. Lua tota surfaco esas 10 452 km², di qui 10 230 km² esas lando. Ol partigas 375 kilometri di frontieri kun Siria norde ed este, e 79-kilometra frontiero kun Israel. La lando havas 225 kilometri di litoro che Mediteraneo.

Granda parto de lua teritorio kovresas da monti. Libano subdividesas en 4 geografiala regioni, omna ek li paralela a la litoro: la rivala planajo, la montaro Libano, la valo Bekaa, e la montaro Anti-Libano. La plana regiono an la litoro konsistas ek fertila tereni. La larjeso di la montaro Libano varias de 10 til 56 kilometri, kun streta ravini La maxim alta monto di la lando jacas ibe: Qurnat as Sawda', kun 3 088 metri di altitudo.

Libano havas 16 fluvieti, di qui nula esas navigebla, e 13 ek li naskas che montaro Libano.

 

 

Segun statistiki de The World Factbook pri 2023, Libano havas 5 331 203 habitanti.^[1] La maxim multa (95%) esas etniale Arabi, o rezulto di la mixo di diversa populi Feniciani, Romani, Asiriani, Arabi, edc.) qui habitis la regiono dum yarcenti. Cirkume 4% esas Armeniani, e 1% apartenas ad altra etnii. Multa kristani Libanana ne identifikas su kom "Arabi", ma kom "decendanti de Feniciani".

De 1975 til 2011 cirkume 1,8 milion personi ekmigris de Libano. Milioni di decendanti di Libanani vivas exterlande, nome en Latin-Amerika. Brazilia havas la maxim granda komunitato di Libanani e decendanti exter Libano.^[5] Altri ekmigris vers Afrika, nome Ivora Rivo (cirkume 100.000 personi) e Senegal (cirkume 30.000). Altralatere, existas granda nombro di enmigranti de altra Araba landi (nome Palestinani, Siriani, Irakani ed Egiptiani), e de altra Mohamedana landi ne-Araba. Cirkume 400 mil o 450 mil Palestinani vivas en Libano kom refujanti, segun statistiki del Unionita Nacioni por 2014, ma lua exakta nombro nekonocesas. Ultre Palestinani, existas cirkume 180 mil plusa personi sennaciona, multakaze pro ke mulieri ne transmisas sua nacionaneso.

L'oficala linguo di la lando esas Araba. Legaro determinas kazi en ke Franca linguo esas uzebla.

La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Islamo: 54% ek la habitantaro, di qui la duimo esas Shia. Kristani esas 40,5%, Druzi esas 5,6%, ed existas mikra grupi di Judi, Bahaa-i, Budisti, Hindui e Mormoni. La konstituco di Libano agnoskas 18 religii en la lando.

La maxim populoza urbo esas Beirut. Altra importana urbi esas Tripoly e Saida (Sidon).

 

La kulturo di Libano mixas influi Kanaanana-Feniciana, Asiriana, Persiana, Greka, Romana, Araba, Fatimida, de la Krucomiliteri, del Otomani e, plu recente, Franca. Ca influi esas videbla en festivali, muzikala stili, koquoarto e literaturo. Libanana dialekto de Araba linguo esas larje parolata.

La koquoarto libanana esas simila ad olta di Turkia, Grekia e Chipro. Exemple pri nacionala disho esas kibe, konsistanta ek mutonokarno triturita kun burghul (krevita frumento), e tabule, salado ek petroselo, tomato e burghul. La nacionala drinkajo nomizesas arak, qua rezultas de destilo di fermentacita anizo, kelkafoye mixita kun vitbero ed altra frukti. Arak esas simila a Greka drinkajo ouzo e Turka drinkajo raki.

 

Pri literaturo, poemi da Kahlil Gibran esas la 3ma maxim bone vendanta de la historio, dop poemi da William Shakespeare e Laozi. Ilua libro La Profeto, publikigita unesmafoye en 1923, tradukesis a plu kam 20 idiomi. Yen exempli pri nuntempala skriptisti Libanana: Elias Khoury, Amin Maalouf, Hanan al-Shaykh, e Georges Schehadé.

Un en la maxim famoza piktisti de la lando dum la 20ma yarcento esis Moustafa Farroukh, qua studiis en Roma e Paris e montris lua pikturi en Paris, New York e Beirut. Existas diversa nuntempal artisti kun granda produktado, exemple Walid Raad, qua rezidas en New York e laboras kun cinemo, fotografo e publika spektakli.

 

Commons havas kontenajo relatante a:

Libano