Rwanda-Rundi
| Rwanda-Rundi | |
|---|---|
| Region | Rwanda, Burundi, Uganda, DR Congo, Tanzania |
| Ethnicity | Hutu, Tutsi, Twa, Ganwa, Ha, Shubi, Hangaza, Vinza |
Native speakers
|
20 million (2001–2007)[1] |
| Dialects |
|
| Official status | |
Official language in
|
 Rwanda(as Kinyarwanda)  Burundi(as Kirundi) |
| Language codes | |
| ISO 639-3 | Variously:kin – Rwandarun – Rundihaq – Hasuj – Shubihan – Hangazavin – Vinza
|
| Glottolog | rwan1241
|
Rwanda-Rundi bụ otu asụsụ nke ndị Bantu, ọkachasị asụsụ na-aga n'ihu, nke a na-asụ na Central Afrịka. Asụsụ ndị agbata obi na-aghọta ibe ha, mana ndị dị anya nwere ike ọ gaghị adị. Asụsụ abụọ, Kirundi na Kinyarwanda, emeela ka ọ bụrụ asụsụ gọọmentị nke Burundi nakwa Rwanda. A na-asụkwa asụsụ ndị ọzọ na DR Congo (Kinyabwisha na North Kivu, Kinyamulenge na South Kivu), Uganda (Rufumbira nke Bafumbira na Kisoro District na-as), na Tanzania; Ha, nke nwere otu nde ndị na-asụrụ ya, bụ nke a na-asụgharịkarị.
Ntụnyere nke Kinyarwanda na Kirundi
[dezie | dezie ebe o si]Kinyarwanda nakwa Kirundi yiri nnọọ n'ọtụtụ akụkụ, mana ha dịkwa iche n'ọtụtụ ụzọ.
Asụsụ abụọ ahụ bụ asụsụ ụda olu. Ụda dị elu na nke dị ala (ma ọ bụ H na L) bụ ụda dị mkpa ma, na-enwe ọdịiche dị iche na ogologo ụdaume, mgbe ụdaume dị ogologo gbanwere site na ụda dị ala gaa na ụda dị elu, a na-akara ya dị ka ụda na-arị elu ma mgbe ụdaume ogologo gbanwere si na ụda dị larịị gaa na ụda na-ada, a na ya dị ka olu na-ada. A na-egosikarị nke a na Kirundi n'ime Meeussen's Rule . E mekwara atụmatụ na ụda nwere ike ịgbanwe site na usoro metrical ma ọ bụ rhythmic.
| Ihe nnọchianya1 | Nkọwa | Kinyarwanda | Kirundi | Akụkụ nke okwu | Bekee (nkọwa) |
|---|---|---|---|---|---|
| Vowel, e, i, o, u) |
Mkpụrụedemede dị mkpirikpi |
(gu)saba | Ngwaa | jụọ, rịọ | |
| umugezi | Aha | iyi, osimiri | |||
| (gu)shyika | (gu)shika | Ngwaa | na-abịa | ||
| ikiraro | Aha | àkwà mmiri | |||
| Ụzọ | Adjective a na-apụghị iji tụnyere | naanị, ezi ihe | |||
| Acute vowelá, é, í, ó, ú) |
Mkpụrụedemede dị mkpirikpi Mkpụrụedemade dị elu |
inká | Aha | ehi | |
| onye na-amaghị ama | oche | ||||
| Giizi | osisi, osisi, osisi | ||||
| Uruguay | ogige, ogige | ||||
| Akpụkpọ ahụ | ubu | ||||
| Mkpụrụedemede Circumflex((Kinyarwanda)(â, ê, î, ô, û) |
Mkpụrụedemede dị mkpirikpi Mkpụrụedemade dị elu |
inkâ | inká | Aha | ehi |
| obi mgbawa | onye na-amaghị ama | oche | |||
| Giizi | Giizi | osisi, osisi, osisi | |||
| Uruguay | Uruguay | ogige, ogige | |||
| Akpụkpọ ahụ | Akpụkpọ ahụ | ubu | |||
| Mkpụrụedemede Circumflex(Kirundi)(â, ê, î, ô, û) |
Mkpụrụedemede dị mkpirikpi Mkpụrụedemade dị elu (na ụdaume accent na Kinyarwanda) |
amaazi | amazi | Aha | mmiri |
| (gu)téeka | (gu)têka | Ngwaa | onye na-esi nri | ||
| izíiko | izîko | Aha | ọkụ | ||
| (ku)ryóoha | (ku)ryôha | Ngwaa | ụtọ dị mma | ||
| (gu)kúunda | (gu)kûnda | ịhụnanya, dị ka | |||
| macron( vowelKirundi naanị)(ā, ē, ī, ō, ū) |
Ogologo ụdaume Low tone (akwụkwọ ozi abụọ na ụda dị ala na Kinyarwanda) |
igisaabo | Nnukwu ihe | Aha | osisi |
| icyeegeera | icēgēra | osisi | |||
| (ku)giisha | (ku)gīsha | Ngwaa | mee ka ọ gaa | ||
| ingoona | Ọ bụ n'oge na-adịghị anya | Aha | Agụ iyi | ||
| uruuho | urūho | ogwe osisi | |||
| Caron((Kirundi naanị)(ǎ, ě, ǐ, ǒ, ǔ) |
Ogologo ụdaume High tone (na ụdaume accent na Kinyarwanda) |
ububaásha | ububǎsha | Aha | ikike |
| Abeéga | Aběga | Aha dị iche iche | Ndị Tutsi, Ezinụlọ Tutsi | ||
| umuhiígi | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ ya | Aha | onye na-achụ nta | ||
| umukoóbwa | umukǒbwa | nwa agbọghọ | |||
| umuúnsi | umǔsi | ụbọchị, ụbọchị | |||
| Dia((eresis vowelKirundi naanị)(ä, ë, ï, ö, ü) |
Mkpụrụedemede dị ogologo |
Enweghị usoro ụda olu yiri ya | bäkoze | Ngwaa | ha mere |
| Ọ bụ ya ka e si nweta ya | Aha | unu niile | |||
| nar nziï | Ngwaa | Echere m, amaara m | |||
| Ọkpụkpụ | Aha | ha niile | |||
| warüzi | Ngwaa | ị chere, ị maara | |||
| 1 A na-eji akara ndị a eme ihe naanị na transcription, dịka ọmụmaatụ na akwụkwọ ọkọwa okwu, mana n'ụdị ederede ndị ọzọ, a na-eji ụdaume nkịtị eme ihe ma anaghị eme mkpụrụedemede okpukpu abụọ (ọ gwụla ma a na-asụpụta okwu ahụ n'onwe ya n'ụzọ ahụ). | |||||
E nwere ọtụtụ ọnọdụ ebe ụdị okwu abụọ nke dị na asụsụ abụọ ahụ nwere okwu ndị dịtụkwa iche. N'sgbanyeghị nke a. ọdịiche ndị a anaghị adịgide. Otu onye ga-eburu ọdịiche dị ka "-anga" na Kinyarwanda n'uche ma e jiri ya tụnyere "-anka" na Kirundi (nke pụtara enweghị mmasị ma ọ bụ ịkpọ asị), n'ihi na mgbanwe site na "g" gaa na "k" bụ ihe a na-adịghị ahụkebe, na ihe akaebe bụ okwu dịka "inka" (ụmụ ehi), "inkono" ( ite) na ọtụtụ okwu ndị ọzọ ebe "nk" bụ ihe niile n'asụsụ abụọ ahụ. Obere ọdịiche dị otú ahụ na-agụnye ụdaume dị iche iche, ụdaume ma ọ bụ ogologo ụdaume, ụda ma ọ bụ affixes.
| Nchịkọta | Rwanda | Rundi | Akụkụ nke okwu | Bekee (nkọwa) |
|---|---|---|---|---|
| Mkpụrụ okwu | ndị na-adịghị akwụwaghị ụgwọ | imisify | Aha dị iche iche | hyena, nkịta ọhịa |
| (kw)anga | (kw)anka | Ngwaa | enweghị mmasị, ịkpọasị | |
| Nkwupụta | Ezigbo ihe | Aha dị iche iche | okwu | |
| Ọ bụ mmadụ ka a na-ekwu na ọ bụ | Ọ bụ n'ime | Aha | ụbọchị, ụbọchị | |
| ijosi | izosi | olu | ||
| Mkpụrụedemede | ibiyobe | Ibiyoba | Aha dị iche iche | ahụekere |
| (ku)yogoza | (ku)yogeza | Ngwaa | ọnwụ | |
| (ku)reba | (ku)raba | lee, lee | ||
| Ogologo ụdaume | /-riinganira/ | /-ringanira/ | Okwu mbido, ngwaa | bụrụ nke hà nhata ogologo |
| /-pima/ | /-piima/ | ọ̀tụ̀tụ̀, ọ̀tùị | ||
| /-sáagura/ | /-sáaguura/ | bụrụ onye gabigara ókè | ||
| Ụda | /umukonó/ | /umukóno/ | Aha | mbinye aka |
| /mugufí/ | /mugúfi/ | Adjective | mkpirikpi | |
| /ikiguzí/ | /ikigúzi/ | Aha | ọnụahịa, uru | |
| Ọzụzụ | nyirabukwe | inabukwe | Aha | nne di |
| nyirakuru | naakuru | nne nne1 | ||
| Ngwakọta | umugati | umukate | Aha | achịcha |
| 1 Na Kinyarwanda na Kirundi, a na-ejikarị nyogokuru eme ihe iji pụta "nne nne". | ||||
Ihe odide
[dezie | dezie ebe o si]
- ↑ Rwanda and Rundi: Nationalencyklopedin "Världens 100 största språk 2007" The World's 100 Largest Languages in 2007;
others:
Ebe e si nweta ya
[dezie | dezie ebe o si]- Zorc (2007). Kinyarwanda and Kirundi Comparative Grammar. Dunwoody Press, Preface p. iv and p. 2. ISBN 978-1-931546-32-4. Retrieved on June 3, 2012.