Միորիցա

Միորիցա (անգլ.՝ Miorița), ռումինական և մոլդովական բանահյուսական բալլադ։ Համարվում է ռումինական բանահյուսության գլուխգործոցներից մեկը։ Ռումին գրականագետ Ջորջե Կելինեսկուի դասակարգմամբ վարպետ Մանոլեի, բաբե Դոկիի ու Զբուրատորեի հետ ռումինական չորս հիմնական առասպելներից է^[1]։ Տրանսիլվանիայում գոյություն ունի նաև կոլինդայի տեսքով^[2]։

Բալլադը գրի է առել գրող Ալեկու Ռուսոն 1846 թվականին Սոբեժի մենաստանում, որտեղ նա գտնվել է վտարված ժամանակ։ Ալեու Ռուսոն բալլադն ուղարկել է Վասիլե Ալեքսանդրիին, ով այն հրատարակել է 1850 թվականին «Բուկովինա» ամսագրում (№ 11, էջ 51-52)։ Ռուսոյի մահից հետո Ալեքսանդրին գրի է առել բալլադի մեկ այլ տարբերակ, որը նրան պատմել են Չախլեու լեռան շրջանում։ Ալեքսանդրին փոփոխել է տեքստը, որը տպագրվել էր 1850 թվականին և «Միորիցան» հրատարակել ժողովրդական պոեզիայի երկու հատորներում («Բալլադներ», Յաշ, 1852, էջ 1-6, «Ռումինների ազգային բանաստեղծություններ», Բուխարեստ, 1866, էջ 1-3)^[3][4]։

1930 թվականին Իոն Դիակոնը Վրանչա շրջանում գրի է առել, ապա հրատարակել «Միորիցայի» 91 տարբերակ։ Ռումին նշանավոր բանագետ Ադրիան Ֆոկին հրատարակել է 930 փաստաթուղթ, որից 702-ը ներկայացնում են «Միորիցայի» ամբողջական տեքստեր, 123-ը` մասնակի հատվածներ, իսկ 130-ը` «տարածման մասին տեղեկություններ»^[3]։ Ավելի ուշ բալլադի տարբերակներ են գրանցվել ավելի քան 500 վայրերում, ինչից հետո պարզվել է, որ Ռուսոյի տարբերակը ժողովրդական բանահյուսության մեջ ամենից մեծ տարածում ունեցողն է։ Գրառումների թվով «Միորիցան» գերազանցում է ռումինական բանահյուսական բոլոր գործերը։

Տրանսիլվանիայում, բացի բալլադից, կա նաև «Միորիցայի» ծիսերգային տարբերակը։ Ենթադրվում է, որ բալլադն առաջացել է ծիսերգից, չնայած այս վարկածը ժխտվել է։ Տրանսիլվանիայում բալլադի չափը 7/8 է, մինչդեռ Մոլդովայի ու Ռումինիայի մնացած վայրերում` 5/6^[3]:

Ներկայումս «Միորիցայի»` Ալեքսանդրիի գրառած տարբերակը դպրոցական դասագրքերի միջոցով տարածում է գտել գյուղական բնակավայրերում` որոշ բնակավայրերում ամբողջովին դուրս մղելով տեղի տարբերակները^[3][4]։

Ռումինիայում ու Մոլդովայում մեծ տարածում ունենալու հանգամանքը որոշ հետազոտողների հիմք է տվել կարծելու, որ բալլադը բավական հին է, և այդ պատճառով այն գյուղական բնակավայրերում լայն տարածում ունի։ Սակայն «Միորիցան» չի տպագրվել մինչև 19-րդ դարի կեսերը, ինչը հիմք է տալիս որոշ ուսումնասիրողների ենթադրելու, որ այն ուշ շրջանում է ձևավորվել։ Առավել տարածում ունի այն տեսակետը, ըստ որի բալլադն առաջացել է միջնադարում։

Կատարելով լեզվաբանական հետազոտություն` գրող Դույլիու Զամֆիրեսկուն 1909 թվականին հանգել է այն եզրակացության, որ բալլադը համեմատաբար ուշ շրջանում է առաջացել<sup>[5]</sup>։ Սակայն այս եզրակացությունն արվել է մի տեքստի հիման վրա, որը հրատարակել է Վասիլե Ալեքսանդրին` առանց հաշվի առնելու «Միորիցայի» բազմաթիվ այլ տարբերակների գոյությունը։

Պատմաբան Նիկոլայե Յորգան, կիրառելով պատմական վերլուծության մեթոդը, փորձել է ապացուցել, որ «Միորիցան» ձևավորվել է 18-րդ դարում^[6]։ Հիմք ընդունելով գրավոր աղբյուրները` նա փորձել է բալլադը կապել հովիվների փաստագրված վեճերին, սակայն այս վերլուծությունը ևս հիմք էր ընդունում միայն Ալեքսանդրիի համեմատաբար նոր տարբերակը^[7]։

Բանասեր ու բանագետ Օվիդ Դենսուշյանուի կարծիքով Մոլդովայից ու Արդյալայից հովիվների անցումը Վրանչայով դեպի հարավդանուբյան տափաստաններ մեծ ինտենսիվությամբ նկատվել է 16-17-րդ դարերում, ինչը հարուստ հող է եղել հովիվների մասին պատմող ստեղծագործությունների, այդ թվում` «Միորիցայի» համար^[8]։

Երկու հետազոտողներ հանգել են այն եզրակացության, որ «Միորիցայի» ի հայտ գալը 15-րդ դարում հիմնված է տրամագծորեն հակադիր ուղերձների վրա։ 1861 թվականին Ալեքսանդր Օդոբեսկուն հրատարակել է տարբերակ, որի համաձայն բալլադի հիմքում ընկած է հին հունական բանահյուսությունը։ Պատմության նախնական տարբերակը Հունաստանից տարածվել է Բալկաններ, ապա 15-րդ դարում` Դանուբյան իշխանություններ, որտեղ էլ բալլադի տեսքով ամրագրվել է ժողովրդի հիշողության մեջ` զգալիորեն տարբերվելով նախնական տարբերակից^[9]։ Իոն Մուշլյան «Միորիցան» համարում է այդ նույն ժամանակաշրջանի արդյունք` հիմնվելով պատմական իրադարձությունների վրա, որոնք տեղի են ունեցել ժամանակակից Ռումինիայի տարածքում^[10]։

Գրող, պատմաբան Բոգդան Պետրիչեյկու Հաշդեուն 1875 թվականին արտահայտել է այն տեսակետը, որ մահվան փոխաբերության դրվագը ստեղծվել է 1350-1450 թվականներին^[11]։

Բանագետ Ադրիան Ֆոկին, «Միորիցայի» զարգացումը հետազոտելով ժամանակի հետ և վերլուծելով տարբեր տեսակետներ (սեզոնային տեղափոխություններ, տնտեսական կոնֆլիկտներ, բանահյուսական հին տարրերի կիրառում), հանգել է այն եզրակացության, որ բալլադը արտացոլում է ֆեոդալիզմի զարգացման շրջանը։

Դումիտրու Կարակոստյան 1927 թվականին կատարել է «Միորիցայի» ռումինական ու առումինյան տարբերակների համեմատական վերլուծությունը և եզրակացրել, որ բալլադն առաջացել է ռումինական այս ժողովուրդների համեմատաբար միասնական եղած շրջանում, երբ դեռ չեն եղել լեզվական զգալի տարբերություններ, այսինքն` մեր թվարկության առաջին հազարամյակի վերջում^[12]։

Որոշ հետազոտողներ մատնանշում են «Միորիցայի» որոշ տարրերի կապը նախաքրիստոնեական շրջանի հետ։ Այսպես, ժողովրդական երաժշտության ուսումնասիրող, կոմպոզիտոր Կոնստանդին Բրեյլոյուն 1946 թվականին հրատարակել է գործ, որում առաջ է քաշել այն միտքը, որ բալլադում հիշատակված հետմահու պսակադրությունը մեծ տարածում է ունեցել նախաքրիստոնեական Ռումինիայի տարածքում^[13]։ Նա նաև նշել է, որ բալլադի որոշ տարբերակներում բացակայում են քրիստոնեական տարրեր։

Միրչա Էլիադեն կասկածի տակ է դրել Բրեյլոյուի փաստարկները` հիմնավորելով, որ բալլադում առկա են այսպես կոչված «տիեզերական քրիստոնեության» մոտիվներ, որոնք հակադրվում են արևմտյան, միստիկ կամ կաղապարված քրիստոնեությանը։ Սակայն Էլիադեն չի բացառել բալլադի որոշ տարրերի նախաքրիստոնեական ծագումը` մատնանշելով հատկապես ծիսական երգերը։ Ադրիան Ֆոկին գրել է, որ բալլադի տեքստում կան շատ հին, հնարավոր է նախաքրիստոնեական դրույթներ, և բալլադն ունի խոր արմատներ^[14]։

Այդպիսով, չնայած «Միորիցայում» առավել հին տարրերի գոյությանը` հայտնի տեքստերը կարելի է վերագրել միջնադարին։

Երեք հովիվներ (չաբան)` մոլդովացի, հունգար և վրանչացի, իրենց հոտերով հանդիպում են իրար։ Գառնուկը (Միորիցա) մոլդովացի երիտասարդ հովվին զգուշացնում է, որ մյուս երկու հովիվները նախանձում են իր հոտին, շներին և այդ պատճառով էլ որոշել են նրան սպանել։ Զգուշանալու և իրեն ինչ-որ կերպ պաշտպանելու փոխարեն երիտասարդ հովիվը դիմում է գառնուկին և հայտնում իր վերջին ցանկությունները։ Հովիվը խնդրում է, որ գառնուկն ասի, որ իրեն թաղեն իր փարախի մոտ, որտեղ ինքը կլինի իր հոտի մոտ, կկարողանա լսել իր շների հաչոցը։ Նա նաև խնդրում է, որ երեք հովիվերի սրինգները դնեն իր գերեզմանաթմբի գլխին, որպեսզի քամին փչի դրանք, և գառները հավաքվեն իր գերեզմանի շուրջ ու արտասվեն^[15]։

Բացի այդ` հովիվը խնդրում է, որ գառնուկը ոչ մեկին չպատմի իր սպանության մասին, այլ ասի, որ ինքն ամուսնացել է չքնաղ արքայադստեր` «աշխարհի հարսնացուի» հետ («a lumii mireasă»), և հարսանիքի ժամանակ երկնքից աստղ է ընկել, արևն ու լուսինը պահել են ամուսնական թագը, նրանց նշանադրել են հսկայական լեռները, իսկ կաղնիները եղել են ամուսնության վկաները։ Իսկ եթե հանկարծ գառնուկը հանդիպի իր ծեր մորն արտասվելիս, ով կհարցնի «հպարտ հովվի» մասին, գառնուկը թող պատմի նրան միայն այն, որ նա հեռավոր երկրում` դրախտի սահմանագծին, ամուսնացել է աննման գեղեցկությամբ արքայադստեր հետ, սակայն գառնուկը մորը չպետք է պատմի արևի, լուսնի, սարերի ու կաղնիների մասին, և որ հարսանիքի ժամանակ աստղ է ընկել^[15]։

Վասիլե Ալեքսանդրիի ժամանակ ուսումնասիրողների մեծ մասը շեշտում էր բալլադի հոռետեսական բնույթը։ Այս տեսակետի կողմնակից էր նաև փիլիսոփա, դրամատուրգ Լուչիան Բլագան, ով իր «Միորիտիկ տիեզերք» (ռումիներեն՝ «Spațiul mioritic», 1936) աշխատության մեջ, հենվելով «Միորիցայի» և ռումինական ժողովրդական բանարվեստի վերլուծությունների վրա, պնդում էր, որ մահվան նկատմամբ սերը ռումինական ժողովրդական մտածողության հոգևոր ամենակարևոր հատկանիշներից է^[16]։ Մյուս տեսակետով մահվան հետ հաշտ լինելը բնորոշ է ռումին և մոլդավ ժողովուրդներին։ Որոշ ուսումնասիրողներ բալլադում բողոք են նկատել մահվան հանդեպ^[16]։

Ավելի ուշ այս տեսակետը մերժել են այնպիսի հետազոտողներ, ինչպիսիք են Հ. Շտալը (H. H. Stahl) և Կոնստանդին Բրեիլոյուն (Constantin Brăiloiu), ովքեր «Միորիցան» մեկնաբանել են հետմահու ամուսնության ծիսակարգից ելնելով, որը շատ բնորոշ է եղել Ռումինիայի բազմաթիվ շրջանների։ Այս ծիսակարգի էությունն այն է, որ չամուսնացած հանգուցյալներին թաղել են փեսացուի հագուստներով^[16]։ Սակայն դա չի նկատվում բալլադի լավատեսական սկզբնամասում։ Հովիվը չի կարող փոխել ճակատագիրը, սակայն նա մահը վերածում է միստիկ հարսանիքի` տիեզերական չափեր ունեցող, ինչը թույլ է տալիս իշխել իր ճակատագրին։ «Միորիցայում» առկա խորհրդանիշները սկիզբ են առնում հետմահու պսկադրությունների ծիսակարգից, իսկ բալլադում դա հասել է գեղարվեստական կատարելության^[16]։

Պատմաբանների շրջանում տարածված է կարծիք, որ «Միորիցան» թվագրվում է 12-13-րդ դարերին և մոլդովացի անվանման հնագույն աղբյուրներից է^[17]։

«Միորիցան» թարգմանվել է մի քանի օտար լեզուներով։ Առաջին թարգմանությունը կատարել է Ժյուլ Միխելը ֆրանսերենով և հրատարակել 1854 թվականին Փարիզում։ Ինչպես ժողովրդական բանահյուսության գլուխգործոցներից շատերը, այս բալլադը ևս դժվար է թարգմանել բանաստեղծական չափով, քանի որ շատ կերպարներ կորցնում են իրենց նախնական որակը։

«Miorița străbate lumea» ժողովածուում ամփոփված են բալլադի ու կոլինդայի 123 տարբերակ, որից 18-ը թարգմանություններն են ֆրանսերենով, 14-ը` գերմաներենով, 9-ը` անգլերենով և 8-ը` ռուսերենով։ Բացի այդ` բալլադը թարգմանվել է լեհերեն, սլովեներեն, սերբերեն, ուկրաիներեն, հունարեն, լիտվերեն, հունգարարեն, ճապոներեն և արաբերեն^[18]։

• «Միորիցան» ռուսերեն Արխիվացված 2005-03-09 Wayback Machine
• «Միորիցան» անգլերեն Արխիվացված 2005-12-27 Wayback Machine
• «Միորիցան» գերմաներեն Արխիվացված 2005-03-09 Wayback Machine

2004 թվականին մոլդովական հայտնի Zdob și Zdub ռոք խումբը ձայնագրել է «Միորիցա» երգը, որը հայտնվել է նաև ռուսական «450 ոչխար» ալբոմում^[19]։ Տեքստը ներկայացնում էր բալլադի ամբողջ բովանդակությունը (կա ռուսական ու մոլդովական տարբերակ, վերջինիս համար նաև տեսահոլովակ է նկարահանվել)^[20]։

Տեսահոլովակում երգը ռումիներենով է, սակայն կրկներգի ժամանակ կանանց երգչախումբը կիրառում է նաև անգլերենը։

• Blaga, Lucian Spațiul mioritic. — București: 1936.
• Caracostea, Dumitru Miorița în Moldova // Convorbiri literare. —1915
• Miorița în Moldova, Muntenia și Oltenia. Obiecțiile d-lui Densușianu. Totalizări // Convorbiri literare. — 1924.
• Poezia tradițională română. Balade populare și doine / ediție de D. Șandru, prefață de O. Bârlea. — București: Editura pentru Literatură, 1969.
• Densușianu, Ovid Viața păstorească în poezia noastră populară. — București: Editura pentru Literatură, 1966.
• Diaconu, Ion Ținutul Vrancei. Etnografie. Folcklor. Dialectologie / ediție de Paula Diaconu Bălan. — București: Editura Minerva, 1989. — Т. III, IV.
• Fochi, Adrian Miorița. Tipologie. Circulație. Geneză. Texte. — București: Editura Academiei, 1964.
• Fochi, Adrian Cântecul epic tradițional al românilor. Încercări de sinteză. — București: Editura Științifică și Enciclopedică, 1985.
• Filipciuc, Ioan Miorița străbate lumea. — Câmpulung Moldovenesc: Editura Fundația cultural-științifică Biblioteca Miorița, 2001.
• Gălușcă-Crîșmariu, Tatiana, Ene, Tudor Miorița. La dacoromâni și aromâni. Texte folclorice / ediție de N. Saramandru. — București: Editura Minerva, 1992.
• Rusu, Liviu Le sens de l’existence dans la poésie populaire roumaine. — Paris, 1935.
• Speranția, Th. D. Miorița și călușarii, urme de la daci. — 1915.
• Sanielevici, H. Miorița sau patimile unui Zamolxis // Adevărul literar și artistic. — 1931. — Т. X. — № 552.

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Միորիցա կատեգորիայում։