«Զիլիմ (լանդշաֆտային պարկ)»–ի խմբագրումների տարբերություն

«Զիլիմ» լանդշաֆտային բնության պարկ ( բաշկիրերեն՝ «Еҙем» ландшафтлы тәбиғи паркы ; ռուս.՝ Ландшафтный природный парк «Зилим»), լանդշաֆտային բնության պարկ Բաշկորտոստանում: Հիմնադրվել է 2005 թվականիապրիլի 16 -ին։ Պահպանվող տարածքի ընդհանուր մակերեսը 38 100 հա է: Պարկը ստեղծվել է եզակի բնական համալիրները, բույսերի և կենդանիների հազվագյուտ տեսակները պաշտպանելու, ինչպես նաև հետաքրքիր լանդշաֆտային օբյեկտների շուրջ զբոսաշրջություն կազմակերպելու համար։ Պարկն անվանվել է Զիլիմ գետի պատվին, որն իր տարածքում գտնվող հիմնական ջրային զարկերակն է։

Բնապահպանական հաստատության սահմաններում կա 68 քարանձավ, ներառյալ բնության այնպիսի տեսարժան վայրեր, ինչպիսիք են Կինդերլինյան և Ժովտնևա քարանձավները: «Զիլիմ» բնության պարկի բուսական աշխարհը ներառում է անոթավոր բույսերի շուրջ 500 տեսակ, որոնցից 20 տեսակ մնացուկային են, 13-ը էնդեմիկ, 22-ը ներառված են Բաշկորտոստանի Կարմիր գրքում^[1], 3-ը` Ռուսաստանի Կարմիր գրքում։ Որոշ տվյալների համաձայն՝ պարկի կենդանական աշխարհը ներառում է կաթնասունների առնվազն 15 տեսակ^[2], հատուկ տեղ են զբաղեցնում թռչունները, որոնք այստեղ 81 տեսակ են, այդ թվում՝ 14 տեսակ, որոնք նշված են Ռուսաստանի Կարմիր գրքում և 4 տեսակ՝ ներառված Բնության պահպանության միջազգային միության Կարմիր գրքում ։ «Զիլիմ» գետը հարուստ է արժեքավոր ձկների տեսակներով։

Պարկը ընդգրկված է ավանդական փչակափեթակային (վայրի մեղվի փեթակներ փչակներում) տարածքում, որը մեղվաբուծության անհետացող ճյուղ է, որը բնորոշ է բաշկիրական մեղվամշակույթին։ Բնական պարկի տարածքները քիչ են փոխվել մարդկային գործունեությամբ, առանձնանում են իրենց գեղատեսիլությամբ, հետևաբար ունեն գիտական, բնապահպանական, գեղագիտական և ռեկրեացիոն մեծ արժեք։

«Զիլիմ» բնության պարկը գտնվում է բարեխառն գոտու մայրցամաքային կլիմայական գոտում: Նրա տարածքի կլիման ընդհանրապես չի տարբերվում Հարավային Ուրալի կլիմայից։ Այս տարածաշրջանին բնորոշ է ցուրտ, երկար և ձյունառատ ձմեռը, ուշ գարունը, բավականին շոգ ամառը և անձրևոտ աշունը։ Տարվա ամենացուրտ ամսին՝ հունվարին, ծայրահեղ ջերմաստիճանը կարող է իջնել -40 °C-ից ցածր, ամենատաք ամսին՝ հուլիսին, մի փոքր գերազանցում է +30°C նիշը: Տեղումների հիմնական մասը գալիս է ձյան տեսքով, զգալի դեր է խաղում նաև անձրևը։ Ձյան հալոցքը ազդում է տեղական գետերի ջրային ռեժիմի վրա, որոնք ամենաբարձրն են գարնանը:

Լանդշաֆտային «Զիլիմ» բնության պարկը գտնվում է Բաշկորտոստանի Հանրապետության կենտրոնում և ամբողջությամբ գտնվում է Գաֆուրի շրջանում: Նրա տարածքն ունի շրջված «r» տառի եզրագծեր. պարկի հյուսիսային հատվածը ձգվում է արևմուտքից արևելք ուղղությամբ, իսկ կենտրոնական և հարավային մասերն ունեն միջօրեական ուղղություն, այսինքն՝ ուղղված հյուսիսից հարավ։ Պահպանվող տարածքի հյուսիսարևմտյան սահմանն անցնում է Տաշ-Աստի գյուղի արևելյան ծայրամասով` 28 կմ շրջկենտրոնից դեպի Կրասնոուսոլսկի գյուղ։ Պարկի արևելյան սահմանը համընկնում է վարչական սահմանի այն հատվածի հետ, որը բաժանում է Գաֆուրի շրջանը Բելորեցկի շրջանից։ Բնապահպանական հաստատության հարավային և արևմտյան սահմաններն անցնում են նոսր բնակեցված տարածքներով։ Բացի Տաշ-Աստի գյուղից, պարկի սահմանների մոտ կան այնպիսի գյուղեր, ինչպիսիք են Զիրիկլին, Իմենդյաշևոն, Նովոտայիշևոն, Սուիր-Աիսովոն, Տոլպարովոն (վերջինում է գտնվում պարկի տնօրինությունը^[3])։ Վարչականորեն պարկի տարածքը ենթակա է Գաֆուրի անտառտնտեսության տնօրինությանը, քանի որ այն ծածկված է Զիլիմի և Թաշլիմի անտառներով^[4]։ «Զիլիմի» սահմաններին ամենամոտը Ստեռլիտամակ քաղաքն է:

Ֆիզիկական աշխարհագրության տեսանկյունից պարկի տարածքը գտնվում է Հարավային Ուրալի արևմտյան մասում և ձգվում է Զիլիմ գետի երկայնքով` պարկի սահմաններում գտնվող հիմնական ջրային հոսանքով և ամենամեծ Բելայա վտակներից մեկով: Դրանք ուղղված են ըստ այս գետի հոսանքի կատարած ոլորանների։ Լանդշաֆտային բնության պարկի տարածքի ընդհանուր երկարությունը հասնում է 132 կմ-ի^[5]։ Այն հավասարապես ընդգրկում է Զիլիմ գետի հովտի ձախափնյա և աջափնյա հատվածները։ Պարկի հիմնադրման ժամանակ նրա տարածքը 38 080.3 հա էր, սահմանները նշելուց հետո այն կլորացվել է մինչև ժամանակակից 38 100 հա: Այսպիսով, չափերով «Զիլիմ» բնության պարկը Գաֆուրի շրջանի ամենամեծ բնապահպանական հաստատությունն է:

Պարկի տարածքում հիդրոգրաֆիական ցանցը խիտ է, սակայն այն հիմնականում ձևավորվում է փոքր գետերով և բազմաթիվ լեռնային հոսքերով։ Գրեթե բոլորը հոսում են Զիլիմի կամ նրա վտակների մեջ, ուստի պարկի ողջ տարածքը պատկանում է Զիլիմի ավազանին։ Այս գետի վտակներից ամբողջությամբ պարկի ներսում են գտնվում Կինդերլյա, Կուզգենյակ, Մալի Տոլպար և այլն գետեր։ Պարկի ջրահոսքերը սովորաբար լեռնային են. ունեն համեմատաբար փոքր խորություն, արագ հոսանք` առաջացնելով ծանծաղուտներ և զառիթափեր ու սահանքներ: Գետի ջրերը սառն են, մաքուր և հարուստ թթվածնով, ինչը բարենպաստ միջավայր է ստեղծում արժեքավոր ձկնատեսակների համար: Պարկի սահմաններում գետերի հովիտները խորն են, նեղ, սեղմված բարձր ժայռոտ ափերով։ Շատ տեղերում գեղատեսիլ կիրճեր են կազմում։ Ափերի ժայռերը հաճախ միաձուլվում են հսկայական լեռնաշղթաների մեջ, որոնցից ամենահայտնին 100 մետր բարձրությամբ Բաստիոն լեռնազանգվածն է, որը գտնվում է Զիլիմի աջ ափին գտնվող Մեմբեթ լեռան լանջին և Կուզգենակ լեռան գեղատեսիլ ժայռերի վրա, որը բարձրանում է Տոլպարովոյից 12 կմ վեր^[6]։

«Զիլիմ» բնական պարկի լեռնային զանգվածները ձևավորվել են հիմնականում Վերին Դևոնյան ժամանակաշրջանի ընթացքում։ Հետագա երկրաբանական դարաշրջաններում դրանք ենթարկվել են էրոզիայի, որի արդյունքում լեռների գագաթները ջնջվել են, հարթվել, իսկ ռելիեֆը, ընդհանուր առմամբ, ստացել է ցածր լեռների տեսք։ Այգու լեռները հիմնականում կազմված են ֆաունայի յարուսին պատկանող հաստաշերտ կրաքարից։ Քանի որ կարբոնատային ապարները դիմացկուն չեն էրոզիայի նկատմամբ, այս տարածքում ստեղծվել են իդեալական պայմաններ կարստի զարգացման համար։ Ինչպես Հարավային Ուրալի մյուս մասերում, կարստային գործընթացներն արագացրել են դանդաղ երկրաբանական էրոզիան, որի արդյունքում առաջացել են, առաջին հերթին, բազմաթիվ ստորգետնյա խոռոչներ, խորշեր, կարստային լճեր և այլն^[7]։

Այգու տարածքում հայտնի են 68 քարանձավներ, որոնցից շատերն ունեն զգալի խորություն, երկարություն և բարդ կոնֆիգուրացիա։ Լանդշաֆտային բնության պարկի ամենահայտնի սպելեոհամակարգը Կինդերլինի քարանձավն է, որը գտնվում են Կինդերկա գետի աջ ափին։ Այս սպելեոհամակարգը ներառում է երեք առանձին քարանձավներ, որոնք միացված են ստորգետնյա անցումներով՝ Կինդերլինյա, Ժովտնևա և Լեդնյովա քարանձավները։ Կինդերլին քարանձավը, որի ուսումնասիրված անցումների ընդհանուր երկարությունը ներկայումս հասնում է 9113 մ-ի, երկարությամբ երրորդ քարանձավն է Բաշկորտոստանում^[8]: Ժովտնևի քարանձավը համարվում է հանրապետության ամենախորը քարանձավը (98 մ): Կինդերլին համակարգի բոլոր քարանձավները հարուստ են հանքային գոյացություններով՝ ստալակտիտներ, ստալագմիտներ, քարանձավային մարգարիտներ^[9] և այլն։

Բացի քարանձավներից, այգում հայտնաբերվել են գիտական հետաքրքրություն ներկայացնող ևս 25 երկրաբանական օբյեկտներ։ Դրանց թվում են, օրինակ, վերին նախաքեմբրիական շրջանի էտալոնային ստրատոտիպային հատույթները (ըստ հնացած դասակարգման` ըստ օրգանական մնացորդների կազմի թվագրման` պատկանում է Ռիֆեյ ժամանակաշրջանին, Riphean)։

«Զիլիմ» բնության պարկի բուսական աշխարհը ներառում է անոթավոր բույսերի շուրջ 500 տեսակ, որոնցից 20 տեսակ ռելիկտներ են, 13-ը էնդեմիկ, 22-ը թվարկված են Բաշկորտոստանի Կարմիր գրքում^[10], 3-ը` Ռուսաստանի Կարմիր գրքում։

Պարկի անտառային տարածքը 90 % է^[11], սակայն, չնայած նման լանդշաֆտի միատարրությանը, նրա բուսականությունը բազմազան է։ «Զիլիմի» անտառներում գերակշռում են լայնատերև և խառը անտառները, փոքր տարածքներ զբաղեցնում են մուգ փշատերև ծառատեսակներ, որոնցում գերակշռում են եղևնին և բրգաձև սոճին (երբեմն հանդիպում է սովորական սոճին)։ Նախկին անտառահատումների տեղամասերում առաջացել են երկրորդական մանրատերեւ անտառներ: Գետահովիտներում զարգացած է ափամերձ բուսածածկույթը, որը ներկայացված է ֆիտոցենոզների այնպիսի տեսակներով, ինչպիսիք են լաստենիա-թխենու և ծփենի-թխենու ուրեման (մացառուտ, խիտ փշատերև բուսածածկույթ), առափնյա խոտածածկ թավուտները, խճաքարային բույսերի խմբերը:

Լանջերի գագաթներին փոքր տարածքները զբաղեցնում են տափաստանային մարգագետինները, իսկ մերկ ժայռերը հատուկ միջավայր են ստեղծել լիտոֆիտների (ժայռային և քարքարոտ վայրերում կյանքին հարմարեցված բույսեր) համար: Պարկի փայտային զանգվածները, որոնցում հիմնական սաղարթավոր տեսակը մանրատերև լորենին է՝ կաղնու և թխկի հետ խառը, կարևոր են որպես կենդանիների բնակավայր և այսպես կոչված բաշկիրական մեղր հավաքող մեղուների մեղրի միջավայր: Այնուամենայնիվ, անտառներում համեմատաբար քիչ հազվագյուտ տեսակներ կան, օրինակ՝ Կարմիր գրքում գրված բույսերը, դրանցից միայն իրական և մեծածաղկավոր կկու կոշիկներն են (Cypripedium calceolus)^[11][12][13]:

Մյուս կողմից, բույսերի ավելի փոքր տարածված խմբերը հարուստ ֆլորիստիկական հետաքրքրություն են ներկայացնում: Օրինակ, հազվագյուտ Lathyrus litvinovii և Aćonitum anthóra խոստաբույերը աճում են մարգագետիններում և անտառների եզրերին: Տափաստանային մարգագետիններում տարածված են զանգակածաղիկ եղնջատերևը (Campanula trachelium), շյուղախոտ երկարը (Festuca altissima), կազակական գիհը և կարմիր գրքի փետրավոր փետրախոտը՝ Koeleria sclerophylla: Այնուամենայնիվ, ամենատարբեր հազվագյուտ տեսակները հանդիպում են ժայռոտ տարածքներում, որտեղ հանդիպում են Astragalus clerceanus, Dianthus acicularis, Allium obliquum և Schiveréckia podólica պոպուլյացիաներ: Հազվագյուտ Asplénium víride լեզվապտերը ձգվում է դեպի քարերի և քարանձավների ծայրամասերի միջև ընկած ստվերոտ իջվածքները: Առանձնահատուկ ուշադրության են արժանի երկու էնդեմիկ տեսակներ՝ Tanacetum uralense լվածաղիկը, մարգագետիններով սահմանափակված, և Helianthemum baschkirorum (արևանթեմ բաշկիրական), որը սիրում է ժայռեր^[14][15]:

1. ↑ Позднякова Е. П. «Зилим»(չաշխատող հղում) // Башкирская энциклопедия: в 7 т. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия».(ռուսերեն)
2. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина «Зилим» Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
3. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина «Зилим» Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
4. ↑ Потапова Н. А., Назырова Р. И., Забелина Н. М., Исаева-Петрова Л. С., Коротков В. Н., Очагов Д. М. Сводный список особо охраняемых природных территорий Российской Федерации (справочник) Արխիվացված 2020-07-26 Wayback Machine / отв. ред. Д. М. Очагов. — Ч. II. — М.: ВНИИприроды, 2006. — С. 6. (ռուսերեն)
5. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина «Зилим» Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
6. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина «Зилим» Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
7. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина «Зилим» Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
8. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина Киндерлинская Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine / Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
9. ↑ «КОМИССИЯ СПЕЛЕОЛОГИИ И КАРСТОВЕДЕНИЯ - Библиотека. Жемчуг пещерный — «Терминология карста»». www.rgo-speleo.ru. Վերցված է 2024-04-27-ին.
10. ↑ Позднякова Е. П. «Зилим»(չաշխատող հղում) // Башкирская энциклопедия: в 7 т. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия».(ռուսերեն)
11. ↑ ^{11,0 11,1} Позднякова Е. П. «Зилим»(չաշխատող հղում) // Башкирская энциклопедия: в 7 т. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия».(ռուսերեն)
12. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина «Зилим» Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
13. ↑ Потапова Н. А., Назырова Р. И., Забелина Н. М., Исаева-Петрова Л. С., Коротков В. Н., Очагов Д. М. Сводный список особо охраняемых природных территорий Российской Федерации (справочник) Արխիվացված 2020-07-26 Wayback Machine / отв. ред. Д. М. Очагов. — Ч. II. — М.: ВНИИприроды, 2006. — С. 6. (ռուսերեն)
14. ↑ Позднякова Е. П. «Зилим»(չաշխատող հղում) // Башкирская энциклопедия: в 7 т. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия».(ռուսերեն)
15. ↑ Потапова Н. А., Назырова Р. И., Забелина Н. М., Исаева-Петрова Л. С., Коротков В. Н., Очагов Д. М. Сводный список особо охраняемых природных территорий Российской Федерации (справочник) Արխիվացված 2020-07-26 Wayback Machine / отв. ред. Д. М. Очагов. — Ч. II. — М.: ВНИИприроды, 2006. — С. 6. (ռուսերեն)