Manuel Ortiz Guerrero

Manuel Ortiz Guerrero ñe'ẽpapara Paraguáipegua, heñoi távaii Yvarotýpe, tavaguasu Villarrica del Espíritu Santo-pe, Paraguái, 16 jasypokõi 1897 jave, itúva Vicente Ortíz ha isy Susana Guerrero, omanova'ekue o'arahechávo imemby kuimba'émi.

Omongakuaa ichupe ijarýi itúva sými, doña Florencia Ortíz. Oñemoarandu ñepyrũ mbo'ehao Villarrica-pe, oñembokatupyry mbo'ehaópe umi tembiapo oñeme'ẽvape. Hi'otĩ ha ojepy’a mongetaiterei, ikunu’ũkuaa, ha’eñomínte ojepokuaa oiko. Ñe’ẽpoty je’épe ohechauka ikatupyrýha Colegio Nacional de Villarrica-pe oime jave ha, upérõ, ohai ñe’ẽ vore mbykymíva. Iñirũnguéra oñepyrũma ohenói ichupe: Manu ha péicha ojekuaa ko’ágaite peve. Oguahẽvo Paraguaýpe oiko temimbo’e Colegio Nacional de la Capital-pe, ipohýi hembiapo poeta ha guía ombohapéva generación ipyahúva. Ary 1914 jave.Oguahẽ mboyve, ary 1912, oike lucha armada-pe, omoirũvo itúvape. Oñemosẽ upe aty oimehápe ñe’ẽpapàra, oho exilio-pe, Brasil gotyo, upépe oñepyrũ hasy ha imba’asy héra beri-beri ojehaitypóva hese omano meve.

Omoherakuã ñe’ẽpoty “Revista del Centro Estudiantil”-pe hembiapo ha’e oisãmbyhy avei ko kuatiahaipyre, upéi periódico capitalino oipe’áva ichupe hokẽ omba’apo haguã. Hembiapo oñemomba’eguasuvéva ha ojeguerohorýva, “Loca” ñe’ẽpoty ijojaha’ỹva jehaìpe heñóiva upe revista heráva “Letras” ha opavave opyta ijurujái ojehai porãiteréigui, ko ñe’ẽpoty guive oguahẽ itáva ñe’ãite remiandúpe. Upérõ omoirũ ñe’ẽpapàra Guillermo Molinas Rolón. Iñangirũete omokyre’ỹva hembiapópe, avei ñe’ẽpapára arandu Arturo Alsina ichupe ohai: “..Omombe’úvo, upe oga’imíme.ha’éva ichupe guarã peteĩ albergue oĩ ára ndokarúiha avei ára ro’y jave ombojopyru tupa ha frasáda oke haguã hikuái.”.

Ñe'ẽpoty “Loca” rire ambue ñe’ẽpoty oĩháicha, ombyaty’imi, “Raída poty”,“Guarani”,“La sortija”, “Diana de gloria”. Ohai avei ñe'ẽkõime, avañe’ẽme osẽ porãitereíva, ojeporúva umi guarania ombopurorýva’ekue hi'angirũ Maestro José Paraguaýpe Flores:“Panambí verá”,“Ne rendápe aju”,“Kerasy” ha “Paraguaype”. Arandukápe “Poesía paraguaya - Historia de una incógnita” ohaíva karai arandu brasileño Walter Wey: “Ortiz Guerrero omopyenda mbarete ha tembiasa arandu Paraguái retã rehe ndorekíva editor, néira, oreko ohasa haguã arte rehe oikóve haguã, ndoikuaái mba’épa ojapóta ome’ẽ haguã ñe’ẽpoty ha ombopúvo mbaraka. Ha’e poeta ha el tipógrafo iñe’ẽpoty heñóiva ijeheguiete. Ha’e oimprimi imákina tipográfica imba’éva voi ha oikuave’ẽ folleto okẽ okẽme ohóvo. Oguahẽ tavaygua ñe’ãme ha omopirĩ hekovépy ha oiporiahuvere ko kuimba’e hasymíva rehe, amo hekove oguéva ohóvo mbeguekatúpe, oñomongeta umi hi’angirũ ikoty eskínaite guive, omohendávo hi’apyka mombyrými hupágui, ani haguã ohecha ichupe “hete ha ipire ro’o ohechaukáva mba’eichaitépa hekove pypore” oñemomba’eguasúva, péicha, pe hesa ojajajáiva porãgui, hovy’üva “isa’y henyhẽva esperansagui”. Ipypore hekovépe oñeha’ãvo ha opyta ñe’ẽpoty mimíme ha ñe’ẽsyry omoherakuãva upe kuatiápe hasy ha oñembyasyetereíha ha ombohéra “Cantimplora”, orekóva testigo ramo idestino hasyetéva orekóva poeta avañe'ẽme ikatupyrýva opurahéiva ha ojerure asýva ojejogua haguã hembiapo oĩva arandukápe...”

Ñanemandu'ávo Alsina rehe, ko sentencia: “Ijeheguiete ha sãsõme oipytyvõ letra paraguaya-pe ha teko porãmbýpe ohechaukáva, ñamoĩva’erã avei pe oñemomba’eguasúva oguahẽva ñane angape, ojeipysóva tiempo ohóvape, ndopytu’úiva ome’ẽ haguã hi’a.. Tavarandu, purahéi, ñe’ẽpoty, ñoha’anga teko tavaygua ohasáva jehechauka, ojuhu ipype, ha’e ohaiháicha oñemoheñóiha avei, ambue hapicha omokyre’ỹ ha omomba’eguasúva... Hendápe oguahẽ Julio Correa, oñakãityva’ekue umi escena ohechaukáva teatro ñanemba’evaite, iñe’ẽpoty, viñeta mbykymi oporomopirĩva; Gómez Serrato, iñapyru’ü roky ha’éva “Jasy jatere”, Manú ohaíva iñepyrũmby ha omoherakuãva...”

Orekopaite umi rasgo típico poeta itiempo-gua: oikundaháva tape vy’a ha py’aguapýpe, ohaíva ñembokirãme, ijehai, oñemomýivo, tekoayhúpe oikóva ha’e nahakate’ỹiva mba’évere, ndahova mokõi, imarangatuetereíva ha ojepytaso hekove ñepi’ãme, teko porã ha ijohéi pyrévape oikovéva. Oñemombe’úva omondava’ekue tataindy camposanto-gui ohesape haguã pyhare, hendíve ambue iñangirū ñe’ẽpapára ha músico, ha’éicha.

Hembiapo ñe'ẽporãhaipyrépe –maymáva omomba’eguasu ha pe herakuãvéva tembiasa letra paraguaya-pe, jepente oĩme umi hi'arandúva nomomba’eséiva hembiapo gua’u ha pe ijehai arandu oúma ymaite guive ha orekóva trascendencia estético- década ’20 guive ha upérõ ohai ha omoherakuã ñe’ẽpoty aty “Surgente”, “Pepitas” ha “Nubes del este” umi ñoha’anga “Eireté”, “La conquista” ha “El crimen de Tintalila”. Péicha osẽ “Obras completas” – oike’ỹvo umi tembiapo inédito- ha’éva ary 1952 jave, “Arenillas de mi tierra”, 1969 arýpe. Avei ohai, umi jehai guaraníme purory oguahẽva ñane angape ha'éva guarania iñangirüete José Asunción Flores español-pe ohaíva, “India”ha “Buenos Aires, salud”.

Omenda iñangirüete Dalmacia ndive, omano 8 jasypo 1933 jave, omboty mboyve cuarenta ary. Hetekue opytu’u ko tava guasúpe oĩhápe pa’ü rovy’ũ hérava “Manuel Ortíz Guerrero ha José Paraguaýpe Flores” omopyendáva ko'ã kuimba'e arandu katupyry rembiapo, añetehápe ko'ãva oñemoherakuãvéva arte paraguayo rembiasápe.

• Centro Cultural de la República El Cabildo
• Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina.