Francisco Coello de Portugal y Quesada

Fillo de Diego Coello de Portugal y García del Castillo e de Josefa Quesada y Vial,^[9] tivo sete irmáns^[10], entre eles Diego Coello de Portugal y Quesada, que chegaría a ser embaixador de España en Roma.^[11] Entre 1836 e 1839 estudou na Academia de Enxeñeiros de Guadalaxara, tras o que obtería o grao de tenente.^[12] En 1840 participou nos últimos momentos da primeira guerra carlista, na rexión de El Maestrat, a carón do xeneral Espartero^[13]; a súa actuación veríase premiada coa concesión da Cruz de San Fernando en 1841.^[14] Ao acabar a guerra comezou a súa colaboración como cartógrafo con Pascual Madoz.^[14] Con todo, esta viuse interrompida en 1844 tras marchar Coello a Alxeria como agregado militar do exército francés, onde permanecería dous anos.^[15] Dise que puido ser esta estancia africana a que inculcou e potenciou nel o seu interese pola cartografía,^[16] e grazas a ela elaborou ademais un atlas con trinta mapas de Tunisia e Alxeria.^[17]

 

Á volta de África continuou colaborando estreitamente con Pascual Madoz e o seu soado Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar, no que Coello ocupábase da cartografía, publicada nunha obra á parte titulada Atlas de España y sus posesiones de Ultramar,^[18] que incluía mapas de todas as provincias de España a unha escala de 1:200.000.^[14] En concreto, Francisco Coello e Pascual Madoz solicitaron en 1847 ao Concello de Madrid a base cartográfica dun plano da cidade a escala 1:1.250, terminado de confeccionar en 1846 polos enxeñeiros de camiños Merlo, Gutiérrez e Ribera —proxecto dirixido por Mesonero Romanos— para engadilo ao Atlas, no cal o incluirían finalmente cunha escala 1:5.000,^[19] en 1849.^[20] Este plano foi designado máis tarde polo Concello madrileño como «Plano Oficial da Vila».^[20] O Atlas foi a primeira obra en reflectir a nova división territorial do país de 1833.^[21]

O formato pretendido de cada mapa provincial era de 100 x 75 cm, cun total de 65 follas. Con todo, non se completou o proxecto e os mapas de once provincias quedaron sen realizarse, aínda que se confeccionaron mapas da África española e de distintas posesións de ultramar.^[22] As follas contaban cun mapa provincial —a base do documento—, planos pequenos a menor escala de diferentes cidades da provincia —dispostos nos laterais das follas— e pequenas anotacións textuais incluídas por Madoz.^[22] O procedemento levado a cabo na elaboración dos mapas consistía no debuxo das follas por parte de Coello^[a] e un posterior gravado con buril sobre ferro de aceiro,^[21] en detrimento do uso de técnicas litográficas, as cales si empregou puntualmente noutras obras súas de menor importancia.^[24] Finalmente tinguíase a placa e procedíase á impresión en papel.^[25] A publicación das follas foi individual, segundo se ían finalizando, e tivo lugar entre 1847 e 1870,^[25] sendo os anos 1851 e 1852 os máis prolíficos en canto a publicación de follas, con cinco delas cada un.^[26] O labor de Coello consistía en levar a cabo un traballo de investigación e recompilación de planos ou outras fontes e o posterior debuxo dos novos mapas a partir daquelas, con moi pouco traballo de campo.^[17] A subvención gobernamental para a elaboración do Atlas cortouse definitivamente por mor da publicación da primeira folla do Mapa Topográfico Nacional en 1875, polo que o proxecto quedou a medio acabar.^[27] O Atlas de España y sus posesiones de Ultramar representa en calquera caso un punto clave no desenvolvemento da cartografía en España e moitos anos máis tarde segue tendo un valor único para o estudo da evolución urbana de moitas cidades españolas,^[28] sendo mesmo empregado como obra de referencia na elaboración de proxectos urbanísticos.^[29]

 

O 19 de outubro de 1849, Francisco Coello casou con Aurora Pacheco Casani, nove anos máis nova ca el, con quen tivo catro fillos: Adolfo, Gonzalo, Carlos e Aurora.^[1] Grazas á súa boa relación con Zarco del Valle, Coello conseguiu acceso aos fondos do Depósito Topográfico de Enxeñeiros, onde atopaba material cartográfico de interese para o seu Atlas.^[30] En 1855 elaborou a monografía Memoria: Proyecto de las líneas generales de navegación y de ferrocarriles en la Península Española,^[31][32] que trazaba as directrices a seguir no desenvolvemento das infraestruturas de transporte en España^[33] e que propugnaba unha concepción integral do sistema de estradas, ferrocarrís, canles e ríos.^[34] Defendeu unha configuración da rede ferroviaria con compoñentes tanto radiais como transversais, indo máis aló de todos os plans elaborados até aquel entón, cuxa estrutura fora sempre radial;^[35] ademais cría que o desenvolvemento dun bo sistema de comunicacións podía constituír un vehículo para achegar politicamente a España e Portugal, en liña coa súa convicción iberista.^[36]

 

En abril de 1858, Coello ingresou na Comisión de Estatística Xeral do Reino, onde máis tarde entraron a formar parte tamén Laureano Figuerola ou o propio Madoz.^[37] Alí exerceu inicialmente como vogal^[37] e colaborou^[b] na elaboración dun estudo co fin de realizar en España un «Catastro Topográfico Parcelario»,^[40] que servise de apoio á Facenda pública. Esta dependía do deficiente sistema de listas onde constaban os nomes dos titulares e os seus respectivos bens,^[c] cuxa información proviña das declaracións dos propios propietarios e era, por tanto, de veracidade dubidosa.^[38] En 1859 participou na redacción da Lei de Medición do Territorio.^[41]

En 1861 esta comisión pasou a denominarse Xunta Xeral de Estatística, baixo dirección de Alejandro Oliván,^[42] a cal contaba con tres seccións claramente diferenciadas: a de «operacións xeográficas», a de «mapas especiais» e a de «operacións topográfico-catastrais», encomendadas respectivamente a Francisco de Luxán, Agustín Pascual e Francisco Coello;^[43] estas tres evolucionarían cinco anos despois até a formación da sección de Estatística e a de Operacións Xeográficas.^[44] O proxecto catastral ideado por Coello foi quizais demasiado rigoroso, detallista e impracticable, pola súa minuciosidade e precisión;^[45] os traballos levados a cabo tiveron lugar principalmente en municipios da provincia de Madrid.^[46] A Xunta Xeral de Estatística tivo serios problemas de financiamento, polos recortes orzamentarios do Goberno que sufriu ao longo da década de 1860.^[47] En 1866, co regreso ao goberno de Narváez, produciuse outro profundo recorte á Xunta, que deviría na dimisión forzada do xeógrafo xienense.^[48] Ese mesmo ano Coello solicitou ademais a baixa definitiva no exército.^[49]

 

 

Desde 1855 Coello fora propietario dunha propiedade coñecida como «Los Hervideros de Fuensanta» —na que se incluía un balneario e adquirida en poxa pública— preto da localidade ciudadrealeña de Pozuelo de Calatrava.^[50] Neste contexto fixéronse patentes os problemas económicos que padecía Coello xa cara a 1864, os cales provocaron finalmente que perdese a propiedade da leira por mor das débedas o 1 de xaneiro de 1869.^[51]

O 27 de decembro de 1874 entrou a formar parte da Real Academia da Historia,^[27] onde ocupou a «Medalla 1» en substitución de Francisco de Paula Quadrado.^[6] En marzo de 1876, Francisco Coello foi o principal impulsor e un dos membros fundadores^[d] da Sociedade Xeográfica de Madrid^[52][54] —máis tarde Real Sociedade Xeográfica—, da que practicamente podería considerarse primeiro presidente.^[e] Tiña como obxectivo pór a España ao mesmo nivel doutros territorios e cidades europeas como París, Berlín ou Londres, que xa contaban desde a década de 1820 coas súas respectivas sociedades xeográficas;^[56] neste sentido o mesmo Coello afirmou sentir vergoña de que ningún español «sentase» na mesa presidencial do Congreso Xeográfico de París de 1875.^[52] Entre os boletíns que a Sociedade emitía de forma mensual incluíanse planos do propio Coello.^[57]

 

En palabras de Rodríguez Esteban, Coello «fixo da Sociedade Xeográfica de Madrid o reflexo das súas intencións e da súa actividade, procurando en todo momento situar o labor da Sociedade no campo da esfera científica, da investigación e da propaganda teórica».^[58] Tamén defendeu firmemente o interese que debía ter España na ocupación de territorios no norte de África,^[59] en concreto o «Cabo da Auga».^[60] Nesta liña de africanismo cabe destacar que formou parte, xunto ao rexeneracionista Joaquín Costa, da «So­ciedade Española de Africanistas e Colonialistas», fundada en 1883^[61] e cuxa creación fora xa proposta por Coello en 1881.^[55] Tamén se mostrou crítico coa Alemaña de Bismarck pola crise das Carolinas en 1885.^[62] Coello ostentou o cargo de presidente honorífico da Sociedade desde o 15 de outubro de 1878^[f] até a súa morte en 1898,^[58] na rúa Serrano nº 23.^[6] Foi enterrado no cemiterio sacramental de San Justo, nunha cerimonia á que acudiu Antonio Aguilar y Correa en calidade de representante da Real Academia da Historia,^[64] ademais dos xenerais Azcárraga, Polavieja e Chinchilla.^[65]

• Proyecto de las líneas generales de navegación y de ferro-carriles en la península Española (1855). Imp. de Tomás Nuñez Amor.
• Reseñas geográfica, geológica y agrícola de España (1859) Imprenta Nacional.
• La conferencia de Berlín y la cuestión de las Carolinas: Discursos (1885) .Imprenta de Fortanet.

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Francisco Coello de Portugal y Quesada

• Alcázar Molina, Manuel G. (2006). "Cartografía catastral en España". Estudios geográficos 67 (260): 7–34. ISSN 0014-1496. 
• Alcázar Molina, Manuel G.; Ruiz Capiscol, Salvador (1998). "Don Francisco Coello y el Catastro del siglo XIX en España". Boletín del Instituto de Estudios Giennenses (169): 261–306. ISSN 0561-3590. 
• Barrera Morate, José Luis (2000). "Los hervideros de Fuensanta. Historia de sus orígenes y desarrollo en el siglo XIX" (PDF). Cuadernos de Estudios Manchegos (23-24): 91–119. ISSN 0526-2623. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 14 de xullo de 2014. Consultado o 21 de marzo de 2017. 
• García Sanz, Fernando (2002). España e Italia en la Europa contemporánea: desde finales del siglo XIX a las dictaduras. CSIC. p. 502. ISBN 9788400080433. 
• Guerrero Villalba, Carmen (1998). "El atlas de Francisco Coello en el contexto del grabado de reproducción y la estampa culta del siglo XIX". Boletín del Instituto de Estudios Giennenses (169): 601–636. ISSN 0561-3590. 
• Hernández Fernández, Miguel Ángel (1998). "La cartografía de Coello. Legado imprescindible para poder interpretar la evolución y desarrollo de las ciudades". Boletín del Instituto de Estudios Giennenses (169): 591-599. ISSN 0561-3590. 
• López Gómez, Antonio (1998). "Documentos sobre Coello en la Real Academia de la Historia". Boletín del Instituto de Estudios Giennenses (169): 67–106. ISSN 0561-3590. 
• Marchán Gustems, Jesús (2011). "Costa, los congresos africanistas y la colonización agrícola en Marruecos". Regenerar España y Marruecos. Ciencia y Educación en las relaciones hispano-marroquíes a finales del siglo XIX (PDF). p. 465. ISBN 978-84-00-09361-7. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 04 de marzo de 2016. Consultado o 21 de marzo de 2017. 
• Martín López, José (1998). "Francisco Coello y su obra" (PDF). Boletín del Instituto de Estudios Giennenses (169): 45–66. ISSN 0561-3590. 
• Mora Palazón, Alfonso (1998). "El plano de Madrid de 1849, declarado "Plano Oficial de la Villa"". Boletín del Instituto de Estudios Giennenses (169): 553–562. ISSN 0561-3590. 
• Muro Morales, José Ignacio (2007). "Apuntes biográficos: Coello de Portugal y Quesada, Francisco". En Manuel Silva Suárez. El ochocientos: profesiones e instituciones civiles (PDF). volumen V de Técnica e Ingeniería en España. Zaragoza: Real Academia de Ingeniería / Institución Fernando el Católico / Prensas Universitarias de Zaragoza. p. 641. ISBN 978-84-7820-921-7. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 24 de setembro de 2015. Consultado o 21 de marzo de 2017. 
• Nadal i Piqué, Francesc; Arteaga Fernández, Luis (1998). "Francisco Coello en la Junta de Estadística". Boletín del Instituto de Estudios Giennenses (169): 209–230. ISSN 0561-3590. 
• Nicás Moreno, Andrés (1998). "Genealogía de don Francisco Coello de Portugal y Quesada" (PDF). Boletín del Instituto de Estudios Giennenses (169): 107–122. ISSN 0561-3590. 
• Rodríguez Esteban, José Antonio (1996). Geografía y colonialismo: la Sociedad Geográfica de Madrid (1876-1936). Madrid: Edicións da Universidade Autónoma de Madrid. p. 412. ISBN 9788474776072. 
• Sanz García, José María (1998). "Francisco Coello de Portugal, su acción en la Sociedad Geográfica de Madrid entre 1876-1898" (PDF). Boletín del Instituto de Estudios Giennenses (169): 231–260. ISSN 0561-3590. 
• Varios autores (1979). "Catálogo de sus individuos. 183.—D. Francisco Coello de Portugal y Quesada". Boletín de la Real Academia de la Historia (Real Academia de la Historia). CLXXVI (I): 26–27. ISSN 0034-0626. 
• Vidal Raich, Esther (1994). "El mapa de comunicaciones de Francisco Coello (1855)". Boletín de la Asociación de Geógrafos Españoles (19): 105–112. ISSN 0212-9426. 
• Villanova Valero, José Luis (1999). "La Sociedad Geográfica de Madrid y el colonialismo español en Marruecos (1876-1956)" (PDF). Documents d'anàlisi geogràfica (34): 161–187. ISSN 0212-1573. 

• Antonio Remón Zarco del Valle y Huet

• Obras dixitalizadas de Francisco Coello na Biblioteca Dixital Hispánica da Biblioteca Nacional de España.

Predecesor: Francisco de Paula Quadrado y de Roo

Medalla 1Real Academia da Historia 1874 - 1898

Sucesor: Adolfo Carrasco y Sáyz