Constelación

 

Debido ao tempo e á falta de rexistros históricos, xa nos é imposible coñecer a orixe precisa das constelacións máis antigas do mundo occidental. Tal parece que Leo, o león, Taurus, o touro, e Scorpius, o escorpión, existían dende había moito tempo en Mesopotamia, uns 4.000 anos antes da era cristiá (aínda que non necesariamente recibían eses nomes).

Crese que o interese destes antigos pobos pola disposición das estrelas tivo motivos fundamentalmente prácticos: como axuda para medir o tempo e as estacións (usualmente con propósitos agrícolas e relixiosos) e para servir de orientación a navegantes e viaxeiros cando tiñan que facer as súas travesías durante a noite, xa fose por mar ou polo deserto. Así, formando figuras coas cales relacionar os patróns de estrelas (e con iso as lendas e historias do que representaban ver Mitoloxía, Astroloxía) seríalles máis doado e seguro lembrar as rotas a seguir.

Das 88 constelacións adoptadas pola UAI, case a metade proveñen da imaxinación dos astrónomos gregos. Homero menciona a Orión na Odisea (obra que data do século IX a. C.). O Zodíaco, pola súa banda, apareceu durante o século V a.C., xa dividido nas súas 12 constelacións; a súa invención acredítase aos babilonios.

A compilación exhaustiva de constelacións máis antiga que se coñece remóntase a Tolomeo, quen no século II a. C. presentou un catálogo de 1022 estrelas, agrupadas en 48 constelacións, na súa obra Almagesto (a obra foi escrita en grego, co título Η μεγαλη Συνταξις —Hè Megalè Syntaxis— (O gran tratado). Devandito traballo, que será a base de moitos compendios astronómicos occidentais posteriores ata finais da Idade Media, só incluía as estrelas visibles dende Alexandría, lugar dende onde Tolomeo levou a cabo as súas observacións.

Véxase o zodíaco.

 

Ademais das doce constelacións do Zodíaco antes presentadas, Tolomeo recolleu no seu inventario outras 36 figuras:

• Andromeda (Andrómeda), a princesa
• Aquila, a aguia
• Ara, o altar
• Argo Navis, o navío de Argos.
• Auriga, o cocheiro
• Boötes, o pastor
• Canis Major (Can Maior)
• Canis Minor (Can Menor)
• Cassiopeia (Casiopea), a raíña
• Centaurus (Centauro)
• Cepheus (Cefeo), o rei
• Cetus, a balea ou monstro mariño
• Corona Australis (Coroa Austral), a coroa do sur
• Corona Borealis (Coroa Boreal), a coroa do norte
• Corvus, o corvo
• Crater, a copa
• Cygnus, o cisne
• Delphinus, o golfiño
• Draco, o dragón
• Equuleus, o pequeno cabalo
• Eridanus, o río Erídano, un río mitolóxico
• Hercules (Hércules), o heroe
• Hydra, a hidra ou serpe de mar, un monstro mitolóxico
• Lepus, a lebre
• Lupus, o lobo
• Lyra, a lira
• Ophiuchus (Ofiuco), o serpentario
• Orion (Orión), o cazador
• Pegasus (Pegaso), o cabalo alado
• Perseus (Perseo), outro heroe
• Piscis Austrinus (Peixe Austral), o peixe do sur
• Sagitta, a frecha
• Serpens a serpe (Ofiuco divide esta constelación en dous partes: Serpens Caput, a cabeza da serpe, e Serpens Cauda, a cola da serpe
• Triangulum o triángulo
• Ursa Major (Osa Maior)
• Ursa Minor (Osa Menor)

As 48 constelacións inscritas por Tolomeo no Almagesto foron as únicas recoñecidas no mundo occidental ata o final da Idade Media. Con excepción de Argo Navis, que foi dividida en catro constelacións máis tarde, todas elas foron adoptadas sen cambios pola Unión Astronómica Internacional.

O mundo occidental perdeu o gran tratado astronómico de Tolomeo por moitos anos. Foron os astrónomos árabes os que herdaron o Almagesto (deles provén o nome polo cal se coñece xeralmente) e expandiron as súas observacións. Estes destacados estudosos do ceo engadiron algunhas constelacións que xa non se utilizan actualmente e espandiron outras xa existentes (como Eridanus, á cal asignaron outra serie de estrelas máis ao sur). O seu propósito foi describir e incorporar estrelas que non eran visibles dende Alexandría, pero si dende o sur dos seus dominios. Tras moitos anos, cara a fins da Idade Media, a obra de Tolomeo é recuperada en Europa a través de traducións en latín de fontes árabes.

A partir do século XVI, cando de Europa saíron navegantes a explorar os mares do sur, os mariños atopáronse, así mesmo, cun ceo descoñecido, cuxas estrelas requirían ser identificadas por eles. Polo tanto, e para que servisen de axuda na navegación, ideáronse novas constelacións.

En 1603, o astrónomo alemán Johann Bayer publicou a súa obra Uranometría, o primeiro atlas astronómico en cubrir toda a esfera celeste. Ademais de incluír as 48 constelacións de Tolomeo, Bayer engadiu 12 adicionais que só se vían desde o hemisferio sur. As mesmas foran orixinalmente cartografadas polo navegante neerlandés Pieter Dirkszoon Keyser, asistido por Frederick de Houtman, durante unha viaxe polos mares do sur entre 1595 e 1596 (ano en que morre Keyser na expedición). A inclusión destes novos grupos no atlas de Bayer a obra mestra da época asegurou a súa permanencia na lista de constelacións recoñecidas. Estas foron:

• Chamaeleon, o camaleón
• Columba, a pomba
• Dorado, o peixe
• Grus, o grou; coñeceuse como Phoenicopterus ou flamengo, en Inglaterra durante o século XVII
• Hydrus, a hidra macho
• Indus, o indio americano
• Apus, a ave do Paraíso
• Pavo
• Phoenix, o ave fénix
• Triangulum Australe, o triángulo do sur
• Tucana, o tucano
• Volans, o peixe voador

Os nomes tan exóticos (para a época) destas novas constelacións, moitas das cales reflectían as novas realidades descubertas durante as grandes exploracións deses anos aseguráronlles un éxito inmediato. Tan é así que rapidamente se incorporaron á lista de constelacións antigas e séguense usando no presente.

A obra de Bayer trouxo outro cambio de percepción en canto a que é unha constelación. No pasado, os gregos e demais pobos da antigüidade só recoñecían como parte dunha constelación aquelas estrelas que se usaban para trazar as figuras lendarias. O demais simplemente era espazo baleiro. Bayer, en cambio, cos seus planos, comeza a asignar a todo punto no ceo o seu lugar como parte dunha constelación.

A partir de Uranometría outros astrónomos europeos víronse tentados en impoñer as súas propias creacións, aínda que non todos lograron o mesmo éxito de Bayer.

En 1624, o tamén astrónomo alemán Jackob Bartsch introduciu cinco novas constelacións entre as xa existentes:

• Monoceros, o unicornio
• Camelopardalis, a xirafa
• Crux, a cruz
• Tigris, o tigre
• Jordanus, o río Jordán

Estas constelacións tamén se acreditan a Petrus Plancius. Só as tres primeiras se incorporaron definitivamente á lista de constelacións actuais; as demais desapareceron rapidamente.

Para a mesma época, Tycho Brahe elevou ao rango de constelación o asterismo de Coma Berenices, a Cabeleira de Berenice, creada de estrelas pertencentes anteriormente a Leo e Virgo.

En 1643, Anton de Rheita, tratando de cristianizar un pouco o panteón estelar, amplamente pagán, imaxinou unha figura de Xesús entre Leo e Hydra, pero dita nova constelación non tivo boa acollida. O mesmo tamén propuxo unha Mosca (Musca Borealis) á beira de Aries, que máis tarde foi rebautizada como Flor de lis durante o reinado de Lois XIV, o "Rei Sol". É entón cando nomear constelacións se converteu nun xogo de corte, co que os propoñentes pretendían lograr a graza da monarquía.

En Francia, Augustin Royer identificou un grupo de estrelas entre Andrómeda, Cefeo e Pegaso, ao cal nomeou como o Cetro. En Prusia, o astrónomo real Gottfried Kirch creou un segundo Cetro ao sur de Eridanus, co fin de facer o propio polo seu monarca. No entanto, ningún destes intentos de reivindicación real impúxose na comunidade, polo que os grupos nunca lograron o apoio que necesitaba para integrarse á lista de constelacións recoñecidas.

 

Algúns anos máis tarde, para 1690, dende a cidade de Danzig na rexión polaca de Pomerania, Johannes Hevelius propuxo outras constelacións:

 

• Canes Venatici, os cans de caza
• Scutum (Sobieski), o Escudo de Sobieski; esta é a única constelación moderna que responde a un personaxe histórico real (Jan III Sobieski, rei de Polonia), pero como xeralmente só se lle coñece como Scutum, a relación con este monarca pasa totalmente desapercibida.
• Lacerta, a lagarta, asterismo que correspondía ao Cetro de Augustin Royer
• Leo Minor, o pequeno león
• Lynx, o lince, un grupo de estrelas tan tenues, que o propio Hevelius dicía que se necesitaban os ollos dun lince para poder velas
• Vulpecula, a pequena raposa
• Sextans, o sextante

A diferenza das anteriores, estas novas propostas non estaban asociadas a algún monarca. Por iso, probablemente, lograron a aceptación de público con maior facilidade. A excepción foi Scutum, que tivo que perder o apelido para ser aceptada debidamente (hoxe non se recorda, para nada, que unha vez tivo avoengo).

Hevelius tamén propuxo outros grupos que non tiveron a sorte destas sete. Estas foron:

• Cerberus, o Cérbero da mitoloxía
• Mons Maenalus, a montaña
• Triangulum Minor, o pequeno triángulo

 

Nicolas Louis de Lacaille, un abade, astrónomo e matemático francés, que durante os anos 1750 e 1751 viviu no cabo de Suráfrica, propúxose proseguir coa relación sistemática das estrelas do ceo do hemisferio sur. Na súa obra Coelum australe stelliferum, publicada postumamente en 1763, incluíu outros asterismos co fin de cubrir espazos que aínda non respondían a constelación ningunha. As invencións de Lacaille diferéncianse de todas as anteriores, pois honran as creacións do enxeño humano (que era a mentalidade da súa época), no canto de animais e figuras mitolóxicas.

• Antlia, a máquina pneumática
• Circinus, o compás
• Caelum, o cicel
• Fornax, o forno
• Horologium, o reloxo
• Mensa, a mesa
• Microscopium, o microscopio
• Musca (Australis), a mosca, esta vez no hemisferio sur
• Norma, a regra
• Octans, o octante
• Pictor, a paleta do pintor
• Reticulum, a retícula
• Sculptor, o escultor
• Telescopium, o telescopio, o primeiro grupo en honrar a aqueles que se dedican e dedicáronse ao estudo dos astros

A Lacaille tamén se debe o desmantelamento de Argo Navis en catro constelacións menores, que son as que chegan ata os nosos días:

• Carina, a quilla ou carena
• Puppis, a popa
• Pyxis, o compás
• Vela

En adición aos grupos que se mencionaron previamente, que foron propostos, maiormente, durante o século XVII, e que nunca gozaron do aval da comunidade, hai outra serie de asterismos que tiveron unha existencia moi efémera.

Un caso moi particular é o de Antinous (ou Antinoo), probablemente a única constelación antiga que caeu en desuso. Suponse que era a figura dunha moza grega a quen o emperador Hadriano favorecía. As súas estrelas correspondían a un pequeno grupo ao sur de Aquila, a aguia. Segundo versa a historia, Hadriano creou esta constelación no ano 132 trala morte do adolescente (quen supostamente se sacrificou para salvar a vida ao emperador).

Outras constelacións desaparecidas son:

• Apis, a abella (1603) - esta converteuse, posteriormente, en Musca Australis, a nosa actual Musca
• Custos Messium, o gardián da colleita (1775)
• Felis, o gato (1805)
• Frederici Honores, a gloria de Frederic, rei de Prusia (1787)
• Gallus, o galo (c. s. XVII)
• Globus Aerostaticus, o globo aerostático (1798)
• Lochium Funis, creada por Johann Bode utilizando as mesmas estrelas de Pyxis (só el a recoñeceu)
• Machina Electrica, a máquina eléctrica ou xerador de electricidade (1800)
• Malus, o mastro da Nave de Argos
• Noctua, o moucho (o mesmo asterismo que Turdus Solitarius)
• Officina Typographica, a imprenta (c. s. XVIII)
• Polophylax, o gardián do polo (c. s. XVII)
• Psalterium Georgii, o arpa do rei Xurxo II de Gran Bretaña (1781)
• Quadrans Muralis , o cuadrante (1795)
• Ramus Pomifer, a rama da maceira
• Robur Carolinum, o carballo de Carlos (1679)
• Sceptrum Brandenburgicum, o cetro de Brandeburgo (1688)
• Sceptrum et Manus Iustitiae, literalmente cetro e man da xustiza (1679)
• Solarium, o reloxo solar
• Tarandus vel Rangifer, o veado ou cervo(1736)
• Taurus Poniatovii, o touro de Poniatowski, rei de Polonia (1777)
• Telescopium Herschelii, o telescopio de Herschel
• Testudo, a tartaruga
• Turdus Solitarius, o tordo (ou merlo) silandeiro (1776)
• Vespa, a vespa (c. s. XVII)

Os límites das constelacións, na súa gran maioría, seguen os trazos, igualmente imaxinarios, impostos pola Unión Astronómica Internacional de 1928 a 1930. Estas fronteiras utilizan como guía as liñas de declinación e ascensión recta para a época 1875, 0 (é por iso que non hai liñas diagonais). Dende entón, e debido á precesión (o desprazamento do eixe da Terra con respecto ás estrelas), eses límites desprazáronse, pero a área cuberta por cada constelación mantívose igual.

Nos nosos días, as constelacións perderon a importancia que outrora posuían. Agora os astrónomos profesionais refírense aos obxectos pola súa posición na esfera celeste, usando o sistema de coordenadas. En termos xerais, só os astrónomos afeccionados seguen coñecendo e estudando as constelacións.

Para poder identificar correctamente as constelacións, é necesario poder ver as estrelas que debuxan as súas figuras. As persoas que viven nas cidades ou áreas limítrofes ven moi poucas delas porque a contaminación de luz (a luz xerada en exceso polo ser humano e que se escapa ao ambiente) afecta adversamente a visibilidade dos astros máis tenues. Recoméndase, pois, que busque un lugar escuro.

Na antigüidade, só unhas poucas estrelas brillantes recibiron nomes propios (incluso algunhas eran consideradas constelacións en si mesmas). Posteriormente, os árabes, coa súa dedicación á observación astronómica, asignaron nomes a moitas outras. Na súa gran maioría respondían á posición que corresponde a cada astro dentro da súa constelación. Aldebarán, a estrela máis brillante de Taurus, provén do árabe an-Dabarab que significa o que segue (ás Pléiades). Nesa mesma constelación tamén se atopa Alnath (ou Elnath), do árabe an-Nath que significa (a punta de) o corno.

Ademais dos nomes propios tradicionais (de orixe grego, latino ou árabe), as estrelas reciben un nome formado por unha letra do alfabeto grego en minúscula, seguindo en orde decrecente da súa magnitude aparente (en termos xerais, aínda que a secuencia non se aplica nalgúns casos). Este sistema foi iniciado por Johann Bayer a comezos de século XVII. Máis tarde, John Flamsteed asignou números arábigos para identificar as estrelas de cada constelación. En ámbolos dous sistemas, ás letras ou números segue o xenitivo latino do nome da constelación. Así, Aldebarán e Alnath son tamén coñecidas como Alfa e Beta, Tauri no sistema de Bayer, ou 87 e 112 Tauri no sistema de Flamsteed, respectivamente. Tamén poden recibir outros nomes, dependendo dos diversos catálogos dos que formen parte. De tal forma, unha mesma estrela pode recibir moitas denominacións.

As estrelas dobres ou variables seguen outras nomenclaturas, de acordo aos seus respectivos catálogos. Igualmente, dentro dos límites das constelacións existen outros obxectos que non son estrelas (nebulosas planetarias, galaxias etc.) e que foron clasificados e denominados seguindo varios catálogos adicionais (Messier, NGC, IC). O primeiro que fixo unha clasificación desta índole foi Charles Messier; así, por exemplo, M31 designa á Galaxia de Andrómeda.

• Lista de constelacións
• Lista das constelacións por data de creación
• Asterismo
• Constelacións chinesas

• Allen, Richard Hinckley (1899), Star Names: Their Lore and Meaning. ISBN 0-486-21079-0

• Os nomes das constelacións Arquivado 13 de novembro de 2020 en Wayback Machine., Real Academia Galega.
• Guía fotográfica das constelacións
• Páxina sobre as constelacións
• Ian Ridpath, Star Tales (en inglés)
• Lista de constelacións clásicas^{[Ligazón morta]}