Batalla de Zama

No Ano 210 a.C., co exército de Haníbal Barca aínda merodeando polo sur da península italiana, o mozo Publio Cornelio Escipión é elixido como comandante das forzas da república romana en Hispania. A elección foi, por unha banda, sorprendente, dada a súa mocidade e inexperiencia en temas de relacións públicas; con todo, doutra banda, non foi tan estraña se se considera que as ideas de Escipión sobre como conducir a guerra contra Cartago reflectían o clamor do pobo que pedía acción. Como postura contraria estaba a de Quinto Fabio Máximo, que aínda mantiña a teoría de aburrir a Haníbal e, así, o cartaxinés regresaría a casa; en certo xeito, funcionou.

Uns anos despois, o que fora fillo dun cónsul romano da Segunda guerra púnica demostrara ser un estratego excepcional, tras a conquista de Cartago Nova, a vitoria sobre Asdrúbal na Baecula e outra vitoria, tácticamente perfecta, na batalla de Ilipa. O ano 205 a.C. foi nomeado cónsul mentres se opuña directamente a Fabio e a súa estratexia pasiva. Escipión propuxo sacar a Haníbal de Italia da única forma posible: levando a guerra directamente a Cartago.

 

A estes efectos, e a pesar da oposición dalgúns senadores, foille asignado o mando de Sicilia e as súas dúas lexións, principalmente remanentes e veteranos a batalla de Cannas. Tras reforzar o seu exército consular con novos recrutas, partiu cara ao Norte de África, onde derrotou aos cartaxineses por terra e mar, nunha serie de rápidas manobras. Isto obrigou aos púnicos a negociar a paz.

Mentres tanto, o exército de Magón - destinado a reforzar as tropas de Haníbal - fora destruído en Liguria, inutilizando a "estratexia italiana" do xeneral. Haníbal regresou ante as demandas da capital, e os agora envalentonados cartaxineses romperon o tratado de paz cunha serie de accións que os romanos atribuíron á natureza "traizoeira" dos púnicos.

Con todo, o exército de Haníbal non se atopaba no seu mellor momento. O apoio político-militar romano no conflito polo trono númida facilitara a Escipión os servizos de Masinisa, novo rei de Numidia (algo que lle daría acceso á excelente cabalería lixeira númida). Coñecedor destes feitos, Haníbal confiou en poder presentar batalla a Escipión antes de que puidese reunirse co seu aliado. Para reforzar a súa dezmada cabalería, que incluía aproximadamente 2000 xinetas númidas liderados por Tiqueo Polibio, amigo de Sifax, Haníbal adestrou rapidamente un corpo de oitenta elefantes de guerra.

Con ámbolos dous xenerais listos para presentar batalla, o choque terminaría producíndose en Zama, cerca do pobo de Naraggara.

 

No entanto, antes da batalla o cartaxinés entrevistouse con Escipión para buscar un final pactado á guerra, en vista das imprevisibles consecuencias da batalla. A proposta foi rexeitada por Escipión, quen pedía a rendición incondicional de Cartago.

Haníbal, sabedor da súa inferioridade en tropas montadas, confiou a responsabilidade da vitoria á súa infantaría. A ese fin, esperaba que ocorresen unha destas dúas cousas: que os seus elefantes dispersasen á cabalería romana, ou que esta perseguise aos dezmados xinetes cartaxineses fóra do campo de batalla, permitindo que a infantaría de Haníbal se enfrontase ás lexións corpo a corpo.

 

Haníbal formou aos seus 37.000 infantes (50.000, segundo Apiano) en tres liñas, 3000 xinetes aos flancos e a redor de 80 elefantes no fronte. Este número de elefantes é moito maior do que normalmente utilizaba Haníbal. Escipión formou a redor de 20.000 lexionarios, máis 14.000 auxiliares, que incluían 6000 númidas traídos por Masinisa e 2700 equites.

Os cartaxineses formaron 3 unidades colocando aos 80 elefantes á fronte; a primeira unidade estaba formada pola cifra de 12.000 infantes entre ligures, galos, mauritanos e baleares; a segunda, por africanos e cartaxineses, dos cales, entre estes últimos, había moitos cidadáns que ían loitar para defender a súa terra, e unha lexión de 4000 macedonios e a terceira unidade estaba formada pola infantaría veterana de Haníbal, na súa gran maioría brutios, directamente baixo as súas ordes.

Os romanos adoptaron a disposición clásica de batalla da lexión, denominada triplex acies: cos xavelineiros hastati en primeira liña, os lanceiros princeps en segunda, e os veteranos triarii, armados con lanzas longas, detrás. As unidades atopábanse separadas por pequenos corredores que lles permitían manobrar, polos cales debían escapar os fustrigadores vélites cando a carga cartaxinesa se fixese insustentable, ao mesmo tempo evitarían que os elefantes rompesen a formación.

Con ambos os exércitos fronte a fronte, os romanos sopraron os cornos de batalla. Espallouse o nerviosismo entre algúns dos elefantes - pois foran capturados recentemente -, que retrocederon ás présas contra a propia cabalaría númida de Tiqueo, creando unha gran desorde.

Escipión tomou dúas medidas xeniais para contrarrestar o ataque dos elefantes: ordenou aos seus homes bruñir corazas, cascos e calquera cousa de metal, de tal modo que o sol se reflectise neles e cegase aos animais, e tomou, así mesmo, a compañía de músicos e levounos a vangarda, onde os seus cornos e trompetas espantaron aos animais da esquerda, de tal modo que retrocederon e sementaron a confusión entre a cabalaría númida.

Masinisa ordenou cargar á súa cabalaría númida contra a menos numerosa de Tiqueo. Os elefantes, lanzados á carga contra a infantaría romana, tiveron un efecto limitado grazas aos corredores que deixara Escipión. Atacados desde os flancos polas lanzas dos lexionarios, os elefantes morreron ou retrocederon cara ás liñas cartaxinesas. A cabalería romana de Lelio atacou, perseguindo aos xinetes cartaxineses fora do campo de batalla.

 

Os sobreviventes do exército de Magón lanzáronse contra os hastati, acabando con gran número deles. Haníbal ordenou avanzar á segunda unidade para apoiar o ataque; con todo, os lexionarios romanos comezaron o contraataque antes de que chegase o apoio. Provistos dos seus escudos corporais, conseguiron rexeitalos. Esta falta de cooperación sementou o caos nas filas púnicas, que se viron obrigadas a retroceder. Mentres tanto, os lexionarios de Escipión acosaron os seus inimigos en retirada ata que recibiron a orde de repregamento.

Unha vez establecidos os cartaxineses en posicións máis atrasadas, os romanos lanzaron unha nova ofensiva. Haníbal, deducindo que sería necesaria unha defensa firme, dispuxo á súa infantaría veterana á fronte, formando unha fila perfecta de lanzas. Os oficiais púnicos deron ordes ás tropas en retirada de bordear á terceira unidade.

O campo achábase cuberto de sangue e cadáveres, de modo que os veteranos houberon de manterse á defensiva. A entrada en combate dos veteranos da guerra en Italia, desgastadas as menos numerosas tropas de infantaría romanas, inclinou a balanza ao lado de Haníbal, cuxas tropas comezaron a gañar terreo.

A cabalería romana de Lelio e os xinetes númidas de Masinisa, xa reorganizados tras a persecución dos xinetes de Tiqueo, regresaron naquel momento ao campo de batalla. Atacaron a formación compacta dos cartaxineses desde a retagarda, de maneira que se produciu o colapso do exército de Haníbal, quen houbo de fuxir de regreso a Cartago.

As baixas cartaxinesas elevábanse ao redor de 20.000 mortos, xunto con 11.000 feridos e 15.000 prisioneiros. Os romanos capturaron tamén 133 estandartes militares e once elefantes. Doutra banda, entre as filas romanas houbo 1500 mortos e 4000 feridos.

Esta derrota marcaba o final da segunda guerra púnica. As condicións impostas a Cartago foron humillantes. Haníbal, que gañara todas as batallas en Italia e nos Alpes, fora derrotado no seu propio terreo. Tras isto exerceu como funcionario do tesouro en Cartago, pero os sufetes acusárono de roubar fondos do estado. Sentíndose ameazado, fuxiu da cidade, pois os seus dirixentes pretendían entregalo a Roma, na cal había rumores de que o cartaxinés se rearmaba para entrar novamente en guerra.

Como consecuencia da súa derrota na segunda guerra púnica, Cartago sería forzada ao desarmamento militar, prohibíndoselle ademais ter unha frota de guerra, algo que rompía o seu status de potencia. As súas accións militares quedarían condicionadas á autorización romana, algo que xunto con diversas humillacións, terminaría desembocando na terceira guerra púnica, na que a cidade de Cartago sería finalmente arrasada.

• Animación da batalla de Zama (inglés, francés, italiano e castelán)
• Imperivm.org - Historia Universal baixo a República Romana (tomo III, libro XV, capítulo I), de Polibio de Megalópolis. (castelá)
• Historia (portugués)