Indíxena

Indíxena é un termo que, en sentido amplo, se aplica a todo aquilo que sexa relativo a unha poboación orixinaria do territorio que habita,^[1] cuxo establecemento no mesmo precede ao doutros pobos ou cuxa presenza sexa o suficientemente prolongada e estable como para tela por oriúnda (é dicir, orixinario dun lugar).^[2]. Co mesmo sentido utilízase, con maior frecuencia, o termo equivalente nativo, presente en expresións como "idioma nativo". Tamén é habitual utilizar termos como pobos orixinarios, nacións nativas ou aborixes.^[3]

En sentido estrito e máis habitualmente, aplícase a denominación indíxenas ás etnias que preservan as culturas tradicionais non europeas. Con este alcance, denomínase indíxenas aos grupos humanos que presentan características tales como:

• pertencer a tradicións organizativas anteriores á aparición do estado moderno,
• pertencer a culturas que sobreviviron a expansión planetaria da civilización europea.

Hai que facer notar que este tipo de clasificación é para separar aos pobos que non teñen ascendencia Europea. Con todo, os saami poñen en entre dito o concepto do indíxena para o continente europeo por ser un pobo que ten as mesmas características tribais doutros pobos primitivos do mundo.^[4]

Os indíxenas frecuentemente constitúen unha minoría (aínda que nalgúns casos son maioría), dentro de estados nacionais de corte europeo, organizados segundo pautas culturais, relixiosas, políticas, económicas, raciais etc., propias dunha contorna maioritariamente europeizada. Deste xeito, no sentido máis restrinxido e utilizado do termo, «o indíxena» fai referencia a un remanente pre-europeo que representa en si mesmo unha antítese da cultura europea.

Seguindo este uso, non é infrecuente falar de pobos indíxenas en distintas partes do mundo. Por exemplo, adoita considerarse que os maorís son un pobo indíxena de Nova Zelandia. Tamén pode falarse de indíxenas en Borneo, en África e noutros lugares.

Con todo, as poboacións nativas de Australia, aínda sendo tamén indíxenas, coñécense baixo a denominación distintiva de aborixes.

Outros pobos que manteñen fortes pautas culturais previas á expansión mundial europea, como os chinéses, hindús, xaponeses, persas, árabes, xudeus, exipcios etc. non adoitan incluírse no termo «indíxena» en sentido estrito.

Cun sentido máis restrinxido aínda, aplícase usualmente o termo «indíxena» aos indíxenas americanos, tamén chamados «amerindios», «indios», «nativos americanos», «pobos orixinarios» ou «primeiras nacións».No Canadá os indíxenas adoptaron a denominación de «primeiras nacións» («first nations») denominando á organización indíxena máis representativa do país como Asemblea das Primeiras Nacións.^[5]

Os pobos indíxenas organizáronse en movementos e asociacións co obxectivo de defender e promover os dereitos dos indíxenas en todo o mundo.

A Organización das Nacións Unidas estima en pouco máis de 300 millóns a cantidade de indíxenas que habitan no mundo (5000 pobos asentados en 70 países),^[6] (dos cales entre 40 e 60 millóns residen en América). Outros criterios dá unha cifra duns 350 millóns de indíxenas en todo o mundo, nalgúns casos mantendo as súas formas ancestrais de vida. Entre eles, os máis destacados son os pobos nómades e en xeral aqueles pobos que viven en sociedades tribais. En moitas outras ocasións, os pobos indíxenas víronse obrigados a asimilar os patróns de vida occidentais, aínda que sigan mantendo certas tradicións ou o idioma.

Son máis de cinco mil pobos coa súa propia forma de ver o mundo, as súas particularidades culturales e lingüísticas e cunha vontade cada vez máis forte de reivindicalas e de sentirse orgullosos delas, a pesar de séculos de opresión e dominación cultural, política, económica e social por parte de grupos socioeconómicos máis fortes.

Os indíxenas americanos son a poboación orixinaria do continente americano. Dada a súa enorme diversidade, adóitaselles agrupar en "familias" de pobos, que comparten unha localización xeográfica, algúns trazos culturais e, en certos casos, unha lingua e unha historia común. Este é o caso dos pobos andinos, maias e caribes.

Historicamente, os pobos indíxenas de América foron obxecto de discriminación e racismo (discriminación en lingua, en condicións laborais e salariais, discriminación sexual), situacións que se reflectiron en matanzas, na existencia dun traballo servil e outras moitas formas de inxustiza (sobre todo a permanencia das condicións de pobreza).

Hoxe en día retomouse o problema indíxena. Numerosos movementos e organizacións indíxenas mobilizáronse para alcanzar o recoñecemento das súas culturas, por exemplo a educación intercultural e o dereito á terra. É o caso do movemento zapatista e do Exército Zapatista de Liberación Nacional (EZLN).

A definición da lingua indíxena como dialecto é un prexuízo, unha forma de discriminación que considera, erroneamente, que linguas como o náhuatl ou o otomí, por dar só dous dos miles de exemplos que existen, son formas de comunicarse menos complexas e menos desenvolvidas que o español ou o inglés ou o francés: a lingua indíxena é tan complexa e tan rica como calquera outra lingua do mundo, e dialecto defínese, en cambio, como toda aquela variante rexional (local) dunha mesma lingua estándar (sexa esta indíxena ou non). Por exemplo, o náhuatl, como lingua estándar, presenta moitas variantes dialectales (moitos dialectos): existe o náhuatl mexicano, o náhuatl guatemalteco e, dentro do propio México, existen o náhuatl do Estado de México (mexiquense) e o que se fala no estado de Hidalgo, o que se fala no Puebla etcétera. A chegada da independencia non contribuíu a cambiar esta situación; moi pola contra, en moitos casos agudizouna.

• Pobos indíxenas da Arxentina
• Pobos indíxenas de Bolivia
• Pobos indíxenas do Brasil
• Pobos indíxenas do Canadá
• Pobos indíxenas de Colombia
• Pobos indíxenas de Costa Rica
• Pobos indíxenas de Chile
• Pobos indíxenas de Ecuador
• Pobos indíxenas dos Estados Unidos
• Pobos indíxenas de Guatemala
• Pobos indíxenas de Honduras
• Pobos indíxenas de México
• Pobos indíxenas de Paraguai
• Pobos indíxenas do Perú
• Pobos indíxenas de Venezuela

Dentro do conxunto xeral de pobos indíxenas do mundo, e en ausencia doutras referencias específicas, enténdese que o uso do vocábulo «indíxena» refírese por antonomasia ás poboacións de América que son continuidade de pobos autóctonos que, desde grupos cazadores-recolectores amazónicos ata altas culturas andinas ou mesoamericanas con organización estatal, xa estaban presentes no continente antes da colonización europea iniciada o 12 de outubro de 1492.

Neste uso, os termos "amerindio" e, en menor medida, "indíxena" viñeron a substituír o antigo e ambiguo termo indio. Véxase unha mínima discusión deste asunto entrando en devandito termo.

Os europeos chamaron indios aos nativos das illas do mar Caribe debido a que, desde as viaxes de Cristovo Colón, crían que este chegara á India, en Asia, xerando un equívoco que perdurou no tempo e que, posteriormente, daría lugar a que os territorios americanos fosen coñecidos inicialmente como as Indias polos españois recentemente chegados alí. Os ingleses denominaron "West Indies" (Indias Occidentais) só ás illas do Caribe que colonizaron (non así ás súas colonias en terra firme do continente americano). Tiveron que antepor o de "West" para distinguilas das outras colonias que tiñan na verdadeira India asiática e aínda máis ao leste, a cuxos territorios loxicamente denominaron "East Indies" (Indias Orientais). En xeral, os habitantes autóctonos das terras ao oeste do Atlántico foron en diante coñecidos en español como indios, aínda que actualmente adoitan preferirse termos como "amerindios" ou outros; e en inglés o termo "indians" tamén cede en preferencia fronte a outros así mesmo máis eufemísticos e menos ambiguos, por exemplo "Native American" nos Estados Unidos de América.

Entre numerosos movementos nativos amerindios tamén perdeu crédito a designación indíxena en favor de termos de autoafirmación como "orixinario". Desta forma, moitos grupos que antes se identificaban xenericamente como indíxenas agora fano como orixinarios ou recorrendo directamente a etnónimos tradicionais ou nas súas linguas vernáculas.

Os movementos indíxenas xurdidos no século XX conferíronlle un significado distinto ás palabras indio e indíxena. No contexto destes movementos, particularmente logo da Declaración de Barbados I: Pola liberación do indíxena de 1971 e da Declaración de Barbados II de 1977,^[7] estas formas de autodenominarse comezaron a expresar unha actitude política que lles confire unha identidade máis aló das súas respectivas cidadanías étnicas ("como indios conquistáronnos, como indios liberarémonos"). Ata grupos non americanos considéranse tamén "indíxenas", como o caso dos grupos saami do norte de Europa, quen se consideran incluídos na idea de "nacións sen territorio" que campea na noción «indíxenas». O identificarse cun nome antes considerado discriminatorio é, como se mencionou, unha actitude política, unha actitude ante o poder que lle dá unidade a un movemento conformado por unha gran diversidade de grupos étnicos que reinvindicarón desde o respecto aos seus dereitos culturais ata a autonomía política, pasando por un novo concepto á dignidade do concepto cultural e étnico do indíxena en América Latina.

Aínda que en termos xerais en Europa non se entende que as etnias europeas máis antigas sexan indíxenas, en sentido estrito, algúns pobos europeos, como os saami, reclamaron para si a súa condición de indíxenas, e esixido ás autoridades das nacións europeas o respecto cara aos seus dereitos e autonomía.

Os aborixes gaoshan de Taiwán, os ainus do Xapón. Outra rexión poboada por pobos ancestrais de organización pre-estatal son as montañas ao norte de Indochina no Sueste asiático, actualmente ocupado por Birmania, Tailandia, Laos, Vietnam e sueste da China, úsanse multitude de denominacións que frecuentemente cambian de país a país, o seguinte cadro resume algunha das denominacións:

	Tailandia	Laos	Myanmar	Vietnam	China
Lahu	Musur	Musur	Muhso	Cosung	Lahu
Akha	Ikaw	Kaw	Kaw	Hanhi	Hani
Lisu	Lisaw		Lishaw		Lisu
Hmong	Maew	Maew	Myanung	Hmong	Miao
Mien	Yao	Yao	Yaung	Dao	Yao

Aínda que en termos xerais en Europa non se entende que as etnias europeas máis antigas sexan indíxenas, en sentido estrito, algúns pobos europeos, como os saami, reclamaron para si a súa condición de indíxenas, e esixido ás autoridades das nacións europeas respecto polos seus dereitos e autonomía.

O pobo saami habita en Laponia, unha rexión que se estende polo norte de Noruega, Suecia, Finlandia e a península de Kola, ao noroeste de Rusia. Son aproximadamente unhas 80.000 persoas. Non existen estatísticas oficiais da súa poboación, pero estimase que viven uns 50.000 en Noruega, 20.000 en Suecia, 10.000 en Finlandia e 2.000 en Rusia.

Os arqueólogos acharon evidencia do poboamento das costas árticas escandinavas desde hai 11.000 anos ata hai 6.000 anos por un pobo que vivía da pesca e a caza de renos salvaxes. Tamén atoparon cerámicas dos antepasados dos saamis que datan de hai 3.500 anos. Actualmente considérase aos saamis como a poboación aborixe de Escandinavia e reivindican os seus dereitos como pobo indíxena.

Noruega, que alberga á metade da poboación saami, recoñeceu a esta poboación como unha etnia indíxena de acordo coas resolucións da ONU.

Os nenets (sobreviventes dos samoiedos) e komis son outros pobos indíxenas que viven próximo aos montes Urales, son pobos nativos que foron considerados indíxenas pola Federación Rusa, conservando a súa lingua e os seus costumes ancestrais.

Actualmente existe en Europa unha crecente influencia por parte da relixión do Odinismo Ásatrú, que aínda que os seus practicantes actuais non son "indíxenas" polo sentido pre-cristián, a orixe desta relixión é nativo da Europa nórdica. O seu crecemento foi tan extenso que Islandia un país de orixe totalmente viquinga, incluioa nas súas relixións oficiais.

Moitas dos países baseados nas illas do Pacífico estaban poboadas orixinalmente por pobos polinesios, melanesios e micronesios e foron os seus únicos poboadores durante varios miles de anos.

A expansión colonial europea por parte dos imperios de ultramar supuxo a introdución de formas de goberno novas alleas aos indíxenas. Durante o século XX moitas das colonias europeas accederon á independencia na época da descolonización. Con todo, moitos dos novos estados xurdidos deste xeito, seguen sendo controlados ou condicionados por gobernos estranxeiros e persoas que viven fóra do Pacífico. Algúns exemplos de pobos gobernados foráneamente inclúen aos Chamorros de Guam, as Illas Marianas do Norte e as Illas Marshall.

Na maior parte de Oceanía, a diferenza do que sucede en América, os pobos auctóctonos superan en número aos descendentes dos colonizadores (excepto en Australia, Nova Zelandia e Hawai). De acordo co censo australiano de 2001, os aborixes australianos suman o 2,4% da poboación total, mentres que en Nova Zelandia o 14,6% da poboación identifícase, polo menos parcialmente, como indíxenas maorís.

En diversas partes do mundo e moi especialmente en América os indíxenas crearón organizacións e levaron adiante accións co fin de defender e promover os dereitos dos pobos indíxenas, habitualmente marxinados e afectados pola discriminación nas sociedades modernas.

Os pobos indíxenas adoitan mobilizarse a partir das súas etnias orixinarias e as estruturas comunitarias nas que se atopan organizados, pero habitualmente establecen organizacións e redes de acción interétnicas de alcance local, nacional, subrexional, continental e ata global.

Entre os ámbitos indíxenas máis importantes do movemento indíxena, pode mencionarse o Foro Permanente sobre Cuestións Indíxenas das Nacións Unidas,^[8] os sucesivos Cumes de Pobos Indíxenas de América,^[9] os congresos indíxenas etc.

Moitos países conteñen nas súas constitucións o recoñecemento dos dereitos específicos dos indíxenas, usualmente relacionados co dereito á autonomía, a propiedade da terra e a reforma agraria, a discriminación e a protección das culturas e idiomas indíxenas. Tamén resulta habitual atopar leis especiais para garantir os dereitos dos indíxenas. Nalgúns países (Arxentina, Australia, Bolivia, Canadá, Chile, Dinamarca, Estados Unidos, Guatemala, México, Nicaragua, Nova Zelandia, Panamá, Perú, Venezuela etc.) existen institucións políticas destinadas a garantir graos de autonomía para os pobos indíxenas.

Moitos dos dereitos dos indíxenas derivan da súa condición do feito de que son culturas previas á constitución dos estados nos que viven. Esta cuestión da «preexistencia» deu lugar a debates de índole constitucional e política sumamente difíciles.

Moitos consideran que a actitude de discriminación das persoas indíxenas é unha falta de respecto ata cara a quen na actualidade ninguén consideraría indíxenas, pois as raíces indíxenas están nas orixes da maior parte dos habitantes de devanditos estados.

En 1969 un artigo do escritor Normal Lewis denunciando o xenocidio de indíxenas brasileiros suscitou a creación de Survival International, a principal organización internacional en defensa dos dereitos dos pobos indíxenas.

O indixenismo é unha corrente cultural, política e antropolóxica concentrada no estudo e valoración das culturas indíxenas, e cuestionamiento dos mecanismos de discriminación e etnocentrismo en prexuízo dos pobos indíxenas. O indixenismo ten as súas raíces nas "políticas de indios" da época vicereinal, cando se consideraba que ese sector debía gobernarse con leis específicas vinculadas ás súas particulares crenzas, formas de goberno, estratificación social etc. É a finais do século XIX e principios do XX, coa reivindicación das culturas orixinais por parte dalgúns intelectuais, cando comezan a crearse institucións e leis que pretenden a salvagarda dos valores indíxenas. Con todo, o que comezou como un movemento cultural, pronto pasou a ser unha plataforma política que nunca contou con representantes indíxenas e que foi absorbida polos plans e promesas dos distintos gobernos.

Aínda existen moitos grupos indíxenas en case a totalidade de América do Sur, sendo en Bolivia e no Perú, hoxe en día é ao redor do 30%,^[10] onde representan unha maior porcentaxe da poboación e conservan mellor as súas tradicións e idioma, e en Guatemala o 45% de poboación é maia sendo este país un dos que ten un poboación indíxena máis numerosa. Os indíxenas tamén representan unha parte importante da poboación de Paraguai e Ecuador; noutros países como Chile, Colombia, Venezuela e a Arxentina son poboacións minoritarias (roldan o 2% ou menos da poboación de cada país).

En México, a poboación indíxena está distribuída por toda a nación pero concéntrase especialmente na serra Nai do Sur, a península do Iucatán e nas zonas máis remotas e de difícil acceso, tales como a Serra Madre Oriental, a Serra Madre Occidental e áreas veciñas a estas, non é numerosa a poboación indíxena en México debido á mestizaxe, pero a presenza dos nativos mexicanos dentro da identidade nacional está moi presente polo alto desenvolvemento das culturas mesoamericanas; do mesmo xeito que sucede no Perú, Bolivia e Guatemala. O estado con maior poboación indíxena é Oaxaca e o que ten maior poboación indíxena dentro do seu propio territorio é o Iucatán, grupos étnicos como os zapotecos, maias, nahuas, purépechas, mixtecos, iaquis, kikapúes e otomís lograron mellorar as súas condicións de vida e adaptáronse facilmente á cultura do comercio e a globalización; a pesar dos esforzos realizados por diferentes organismos gobernamentais e non-gobernamentais en prol do recoñecemento legal da cultura e da calidade de vida dos pobos orixinarios de México, existen aínda outros grupos indíxenas cun alto grao de marxinación, discriminación, desnutrición e pobreza extrema que os está levando á extinción da súa cultura.

O caso arxentino é representativo do último estadio de asimilación dos indíxenas á cultura maioritaria, nese país as poboacións indíxenas son pouco numerosas e marxinais, que habitan as rexións de Santiago del Estero, Formosa, Chaco, Salta e Jujuy. Neses lugares os indíxenas subsisten na marxinalidade, carecendo de hospitais, escolas e frecuentemente con problemas de malnutrición. Isto debido a que aos indíxenas non obteñen traballo na economía formal e son discriminados.

No Brasil, a poboación indíxena concéntrase especialmente nas zonas remotas, dificilmente accesibles e pouco desenvolvidas do occidente, tales como a Amazonia, Mato Grosso e áreas veciñas a estas, posto que dos territorios costeiros están totalmente extintos, xa sexa por mestizaxe ou outras razóns.

Uruguai sitúase, quizais, como o único país que xa non posúe presenza indíxena dentro da súa poboación, a cal é maiormente branca de orixe europea (máis do 98%).

Commons ten máis contidos multimedia sobre:  Indíxena

• Amerindio
• Wikipedia en náhuatl

• Pinturas de indíxenas
• Noticias, vídeos, artigos, e información sobre os pobos indíxenas (en inglés)
• Pensamiento arhuaco. Do libro Bioética, sentido da vida e fe relixiosa, publicado por Programa de Bioética da Universidade El Bosque
• Historia e cultura dos indios norteamericanos
• Vocabularios de linguas indíxenas do Brasil