Scéalta Miotaseolaíochta

I measc saothair sa tsraith tá Scéalta próis, téacsanna filíochta, chomh maith le croinicí bréagstáiriúla (go príomha Leabhar Gabhála na hÉireann (LGÉ)) caomhnaithe i lámhscríbhinní párpháipéir na meánaoise agus cóipeanna níos deireanaí. Caomhnaítear roinnt de na sceanra nis deireanaí ach amháin i lámhscríbhinní páipéir siar go dtí an ré nua-aimsire (Cath Maighe Tuireadh agus Oidheadh Chlainne Tuireann). Meastar scaití gur foinsí feidhmiúla iad leabhair staire sách nua-aimsire amhail is Annála na gCeithre Máistrí, agus Foras Feasa ar Éirinn le Seathrún Céitinn, óir go dtugann siad léargais sa bhreis agus scéalta an LGÉ á athinsint agus ghluaiste acu.

Is féidir béaloideas a thabhairt isteach mar ábhar miotasach, go háirithe na scéalta a insíonn coinne Chéin le hiníon Bhalair, ag iarraidh a bhó fhairsing, Glas Ghaibhneann, a fháil ar ais.

Is déithe ó ré págánach na hÉireann i ndáiríre iad pearsana na scéalta úd. Ba níos cruinne é a rá ámh gur "neacha diaga" iad, a mhair ar an domhan agus a bhí i réim in Éirinn roimh ré dhaoine daonna, .i. clann Míl Easpáine agus a sleachta.^[5] Dhéanadh na scríobhaithe Chríostaí a ndícheall (cé nár éirigh leo i gcónaí) gan na Tuatha Dé Danann agus a leithéid a lua go follasach mar dhéithe. Más faoi bhréagaíocht iad áfach, feictear go soiléir ann iarsmaí inbhraite de luathcosmeolaíocht ildiach na nGael.^[6]

Cloíodh na Tuatha Dé Danann ag muintir Míl Espáine, an dream deireanach a tháinig go hÉirinn de réir na seanscéalta. Deirtear gur chúladar isteach sna sidhe iad, ag dul i bhfolach taobh thiar den féth fiada.^[7][8] The story of how Mananán assigned the sidhe to individual TDD is found in the tale Altrom Tighe Dá Medar. The LGÉ explains away the magic fog as smoke from the ships the Tuatha Dé burnt upon arrival.^[9]

Agus iad as radharc ach fós beo, tagann na déithe go minic mar aíonna i scéalta na sraitheanna eile, mar shampla:

• Lugh's msr athair diaga agus Mór-Ríoghain mar neimisis laoch na nUladh, Cú Chulainn; féach Compert Con Culainn agus Táin Bó Cúailnge
• Lugh, b'fhéidir, le hainm eile, sa Táin Bó Regamna.
• encounters phearsana na bhFiann le cónuithe na sidhe
• cuairteanna Chormaic mhic Airt (nó a sheanathar) go dtí an t-alltar.

Is é Leabhar Gabhála na hÉireann, cnuasach scéalta idir phróis agus fhilíocht, an phríomhfhoinse de miotais na nGael, a mbunúis agus a ndéithe. Luaitear téacs breise, Foras Feasa ar Éirinn, le Seathrún Céitinn, foilsithe sa 17ú haois. Is léir go raibh saothair nach maireann in aice láimhe aige. Scríobh Nennius agus Eochaid Ua Flainn, croiniceoirí den 10ú haois, stair mhiotasach le filíocht. Cé gur gearr agus doiléir a n-ábhair, faightear ann go leor eolais maidir le creidimh dhiaga na linne.

Agus a miotais á fhorbairt acu, ghlac na scríobhaithe chucu féin scéalta ó chultúir eile amhail is Gréagach, Rómhánach agus an Oirthir. Chreidtí go raibh an Domhan, an Ghealach agus an Ghrian cruthaithe ag na draoithe, maraon le maíomh Bhrámain na hIndia, agus go raibh an spéir ina luí ar na crainn agus na sléibhte.^[10] Chreidtí gur tháinig na Gaeil ón íochtar an Domhain, breith meafarach agus ní deascabháil ón ifreann.

Scríobhadh síos na scéalta ag scríobhaithe Chríostaí, amach ón 8ú haois. Cailleadh nó scriosadh go leor díobh faraor i rith ruathar Lochlannach sna haoiseanna ina dhiaidh. Scríobhadh arís na sceanra i lámhscríbhinní caomhnaithe ón 11ú agus 12ú haoiseanna.^[11]

Tháinig lonnaitheoirí go hÉirinn i roinnt imircí, ach ní caomhnaítear lánscéalta na n-imircí (Sean-Ghaeilge: tochomlud^[12]) féin. Tá catalóg de theidil na seanscéalta sa Leabhar Laighneach, agus tá foliosta Tochomlada ann le trí theideal déag, seacht dóibh siúd miotasach, nach caomhnaítear inniu ach blúirín de Neimheadh. Molltar gur tiomsaíodh an catalóg ar dtús tuairim is AD 700, le breiseáin curtha ann timpeall AD 950.^[13][14][15] Tá iarsmaí na scéalta caomhnaithe in achoimrí i Leabhar Gabhála na hÉireann.

Tá eolas miotasach san agallamh idir Tuan mac Cairill agus Fintán mac Bóchra i Scél Tuain meic Cairill do Finnen Maige Bile, le fáil i Leabhar na hUidhre. Luaitear an scéal san LGÉ freisin.^[16]

I measc Scéalta na gCathanna, caomhnaítear scéalta iomlána don Chéad agus Dara Cath Maighe Tuireadh i lámhscríbhinní sách déanach (16ú haois), an chéad chath i TCD H 2.17 agus an dara cath i Harley 5280, agus RIA 24 P 9 níos deireanaí (c. 1650). Anois caillte tá cath-scéalta tábhachtacha amhail is Cath Tailten agus Orgain Tuir Chonaind, cé go bhfuil achoimrí orthu le fáil san LGÉ.^[17]

I measc scéalta suntasacha eile sa tsraith, agus a gcarachtair agus áiteanna, tá: Oidheadh Chlainne Tuireann (le Lugh, Tuireann, Cian, na Fomhóraigh), Oidheadh Chlainne Lir, (le hAengus, Daghdha, Bóinn, Brú na Bóinne Elcmar, Éadaoin, Midhir, Fuamnach,Eochaid Airem).

Tá scéal ait, luaite san LGÉ, maidir le Goídel Glas, sinsear Mhíl Easpáine agus cumadóir na Gaeilge féin. Insítear gur leigheas Maois é lena shlat ar greim nathrach. Molann Macalister ámh nach bhfuil ann ach ficsean cumtha ag na gluaisitheoirí.^[18]

• Aisling Aonghasa (réamhscéal na Tána)
• Altram Tige Dá Medar (Dobbs 1929; aitheanta "Tale of Curchóg" le O'Curry^[19]).
• Cath Maighe Tuireadh Cunga ("Céad")
• Cath Maighe Tuireadh ("Dara")
• Ceithri cathracha i r-robadar Tuatha De Danand
• De Gabáil in t-Sída (réamhscéal na Tána) (Vernam Hull 1933)
• Eachtra Neara (réamhscéal na Tána)
• Eachtra Léithín (leaganacha nua; Hyde 1915)
• "How the Dagdha Got His Magic Staff." (Bergin, 1927)
• Oidheadh Chlainne Lir
• Oidheadh Chlainne Tuireann
• Scél Tuáin meic Chairill do Finnen Maige Bile
• Tochmharc Éadaoine
• Tochomlod Nemid co hErin (blúire Vernam Hull 1935)
• Tochomlod mac Miledh a hEspain i nErind. (Dobbs 1937).

• Arsaidh sin a eóuin Accla ("Fionntan agus an seabhac Acla")
• Coire Érmai / Coire Goriath ("Coire of Poesy")

I dteannta dánta neamhspleácha, faightear roinnt dánta leabaithe i scéalta próis agus foinsí eile.

De ghnáth, is stairiúil é seanchas ach tá cuid de miotasach. Sa Chóir Anmann, mar shampla #149–159, tá mínithe suimiúla ar ainm Dhéin Céacht, i measc eile. Sa Dinnseanchas, faightear scéalta maidir le déithe amhail is Bóinn (bandia) (faoi Inber Colptha) agus Daghdha (faoi Fidh nGaible). Tá a leithéid d'eolas le fáil i leabhráin ghinealaigh, Rolla na Ríthe agus gluaiseanna éagsúla (m.s. an tráchtas dlí, An Seanchas Mór).

• Banseanchas
• Cóir Anmann
• Dindsenchas
• Sanas Cormaic
• Triads of Ireland: mention of the indeoin Dagdai, ox of Díl, srl.

• Chronicon Scotorum
• Leabhar Gabhála na hÉireann

• Glas Ghaibhneann

• Mackillop, James (1998), Dictionary of Celtic Mythology, Nua Eabhrac: Oxford University Press, ISBN 0-19-280120-1

• Arbois de Jubainville, Marie Henri de (1884), Le cycle mythologique irlandais et la mythologie celtique (google), Paris: Ernest Thorin
  • Arbois de Jubainville, Marie Henri de; Best, Richard Irvine (1903), The Irish mythological cycle and Celtic mythology (google), Dublin: O'Donoghue
• O'Curry, Eugene (1878), Lectures on the manuscript materials of ancient Irish history (google), Baile Átha Cliath: William A. Hinch / Patrick Traynor

• Dobbs, Margaret E. (1929), "Altrom Tighi da Meadar (The Fosterage of the House of Two Goblets)" (snippet), Zeitschrift für celtische Philologie, 18: 187–230, (CLC, Béarla)
• Dobbs., Margaret E. (1932), "The Ban-Shenchus" (google), Revue Celtique, 47: 283–339, RC 48 (1931), 163–234 (blúire); (innéacs), RC 49 (1932), 407–489 (blúire),(CLC, English)
• Dobbs, Margaret E. (1937), "Tochomlad mac Miledh a hEspain i nErind: no Cath Tailten?" (snippet), Études Celtiques, Paris: Librairie E. Droz, 2: 187–230, (CLC, Béarla)
• Fraser, J. (1915), "The First Battle of Moytura", Ériu, 8: 1–63
• Macalister, Robert Alexander Stewart (1938), Lebor Gabála Érenn: The Book of the Taking of Ireland (Internet Archive), vol. 1, Baile Átha Cliath: Irish Texts Society
  • Macalister (1939), LGE (snippet), vol. 2, ISBN 1-870166-35-3
  • Macalister (1940), LGE (Internet Archive), vol. 3
  • Macalister (1941), LGE (Internet Archive), vol. 4
  • Macalister (1956), LGE (Internet Archive), vol. 5
• Stokes, Whitley (1897), "Cóir Anmann (The Fitness of Names)" (google), Irische Texte, Lepzig: Verlag vons S. Hirzel, vol. 3, cuid 2, pp. 285–444
• Vernam Hull (1933), "De Gabáil in t-Sída – Concerning the Seizure of the Fairy Mound", Zeitschrift für celtische Philologie, 19: 53–58 cf. The Taking of the Síd-mound ar Paddy Brown.
• Vernam Hull (1935), "The Invasion of Nemed", Modern Philology, 33 (2): 119–123, doi:10.1086/388185 le fáil ar Thesaurus Linguae Hibernicae
• Hyde, Douglas (1915), "Eachtra Léithín" (Internet Archive), The Celtic Review, 10 (38): 116–43, doi:10.2307/30070332, JSTOR 30070332 (Meitheamh 1915)

• The Irish Mythological Cycle and Pseudo-History, Charles D. Wright (U. Illinois Urbana-Champaign)
• Timeless Myths: Book of Invasions Curtha i gcartlann 2006-11-12 ar an Wayback Machine
• Celtic Myth Podshow Episodes 1–29: Irish Mythological Cycle stories re-told Curtha i gcartlann 2011-08-05 ar an Wayback Machine
• Celtic Literature Collective, as Gaeilge
• Catagóir Mythological Cycle ar CODECS

• Ard-Ríthe na hÉireann
• Dinnseanchas
• Astralaíocht Cheilteach