An Spidéal

Síneann Paróiste an Spidéil ó Dhoire Locháin Thoir siar go hAbhainn an Spidéil nó Abhainn Bhoth Loiscthe agus ó thuaidh go Leitir Meas agus Poll. Tugtar 'Ceantar an Spidéil' uaireanta ar cheantar beagán níos fairsinge ná sin, a chuimsíonn Paróiste an Spidéil féin agus an ceantar i bParóiste an Chnoic ó shráidbhaile an Spidéil siar go Sáile Chuanna.

Fuarthas amach i ndaonáireamh 2016 go bhfuil 237 duine ag maireachtaint ar an Spidéal, gan dabht is é an sráidbhaile atá i gceist ansin. Síneann an sráidbhaile ó Abhainn Bhoth Loiscthe soir go ceardlann an Spidéal agus ó thuaidh chomh fada leis an eastát tithíochta 'Radharc na Rún'.^[2]

Bhí cónaí ar 1,443 duine i dtoghroinn an Spidéil sa bhliain 2016. Síneann toghroinn an Spidéal ó Abhainn Bhoth Loiscthe chomh fada soir leis an áit a thosnaíonn Doire Locháin atá sna Forbacha.

Ar an taobh eile den Spidéal tá toghroinn Cill Aithnín nó 'Paróiste an Chnoic' mar a ghlaotar air chomh maith. Síneann an toghroinn ó Abhainn Bhoth Loiscthe chomh fada siar leis an abhann idir Siopa an Phobail Indreabhán agus Comhar Creidmheasa Cholmcille. Bhí 1,044 duine ag maireachtaint sa toghroinn seo nuair a deineadh daonáireamh 2016.

Tharla Luíochán an Spidéil ar an 14 Bealtaine 1921; rinne Briogáid Oirthear Chonamara de chuid an IRA luíochán ar bhaill den RIC. Bhí baghcat i bhfeidhm ar an RIC & ba dheacair dóibh ábhar tine a fháil. Bhí nós ag an RIC daoine a stopadh (agus iad ar an mbealach go Gaillimh le ualach móna a dhíol) agus seilbh a ghlacadh ar an móin.^[3]

Bhí an t-ádh dearg ar an RIC éalú agus níor éirigh leis an IRA aon arm a bhailiú. Ach dhá lá níos déanaí, tháinig na Dúchrónaigh as Gaillimh le díoltas a bhaint amach agus loisceadh cúpla teach (i mí Iúil, fógraíodh sos comhraic).^[3]

Is é Comhlacht Forbartha Chois Fharraige an eagraíocht forbartha pobail atá ag feidhmiú san áit, agus tá gníomhaíochtaí éagsúla idir lámha ag an gComhlacht Forbartha ar mhaithe leis an gceantar a chur chun cinn.^[4]

Sa bhliain 2024, bhí iarratas pleanála déanta chun ionad cultúir, ealaíon agus oideachais a thógáil ar an Spidéal. An comhlacht comhairleoireachta MKO a rinne an t-iarratas pleanála ar Chomhairle Chontae na Gaillimhe thar ceann Fiontar na Gréine Teoranta,^[5] comhlacht a bhfuil Ronan Barrett agus Siobhán Barrett ina stiúrthóirí air. Bhí cead pleanála faighte cheana féin ag acu chun óstán agus ionad leighis a thógáil ar an Spidéal, cúpla céad méadar soir ó shuíomh an chlochair. Anois tá sé i gceist amharclann, leabharlann, caifé, spás stiúideo agus áiseanna eile a chur ar fáil i bhfoirgneamh nua atá le tógáil ar shuíomh an tseanchlochair i lár an bhaile. Tá sé beartaithe athchóiriú a dhéanamh ar an gclochar féin chomh maith agus síneadh a chur leis. Sa bhfoirgneamh nua a thogfaí, bheadh amharclann ilfheidhme 200 suíochán, leabharlann, mol oideachais do na meáin dhigiteacha, spás stiúideo, seomraí ranga, seomra cruinnithe, caifé agus gailearaí.^[6]

Tá an Spidéal suite i nGaeltacht Chonamara agus cé go bhfuil an Ghaeilge in uachtar i gcónaí in imeachtaí poiblí sa gceantar, tá labhairt na teanga trí chéile san áit ag teacht faoi bhrú (mar atá sa nGaeltacht ina hiomláine). Béarla is mó a chloistear á labhairt i ngnónna na háite agus ceaptar gur thart ar leath na dteaghlach san áit a úsáideann an Ghaeilge mar theanga bhaile. De bhrí go bhfuil an Spidéal cóngarach go leor do Chathair na Gaillimhe, tá sé tarraingteach mar áit chónaithe; tá roinnt mhaith daoine nua tagtha chun cónaithe san áit le tamall de bhlianta anuas, go mór mór in eastáit nua tithíochta gar don sráidbhaile.

De réir daonáirimh 2011, dúirt 72% de mhuintir an sráidbhaile go raibh Gaeilge acu agus dúirt 54% den daonra go labhraíonn siad Gaeilge chuile lá.

Dúirt 83% de mhuintir i dtoghroinn an Spidéil go bhfuil Gaeilge acu. Dúirt 65% den daonra go labhraíonn siad Gaeilge go laethúil.

Bhí Gaeilge ag 86.7% de mhuintir i gCill Aithnín (nó 'Paróiste an Chnoic') sa bhliain 2016 agus dúirt 72% den daonra go labhraíonn siad Gaeilge chuile lá.

• Conamara

• Cumann Staire agus Seanchais Chois Fharraige.^[7][8]