Eastfrysk (Nederdútsk)

Eastfrysk (Nederdútsk)
algemien
oare namme(n)	Eastfrysk Plat
eigen namme	oostfreesk, oostfräisk
lânseigen yn	Dútslân
tal sprekkers	~200.000
skrift	it Latynske alfabet
taalbesibskip
taalfamylje	Yndo-Jeropeesk - Germaansk - Westgermaansk - Noardwestgermaansk - Nederdútsk - Friso-Saksysk - Eastfrysk Plat
dialekten	Sjoch dialekten
taalstatus
offisjele status	erkend as Nederdútsk
taalkoades
ISO 639-1	n.f.t.
ISO 639-2	frs
ISO 639-3	frs

Eastfrysk of Eastfrysk Nederdútsk (ek: Eastfrysk Plat, Eastfrysk: Oostfreesk, Oostfräisk of Oostfräisk Tóól^[1]) wurdt sprutsen yn East-Fryslân en is in fariant fan it Nederdútsk. It Eastfrysk Plat en it Grinslânsk wurde meastal as ien dialekt beskôge.

It Plat of Nederdútsk hat tusken de 15e en 18e iuw de oarspronklike Fryske taal fan East-Fryslân ferdreaun. Troch it Fryske substraat is it in bysûndere fariant fan it Nederdútsk en wurdt dêrom ek wol oantsjutten as Friso-Saksysk dialekt. Hjoed-de-dei wurdt mei Eastfrysk faak it Eastfrysk Plat bedoelt, de oarspronklike Eastfryske taal libbet allinnich noch yn it Sealterlân.

It Eastfrysk Plat is ûnderdiel fan it Nederdútsk. Lykwols is de oarsprong fan de taal net it Aldnederdútsk, krekt as by de oare Nederdútske tongfallen (útsein it Grinslânsk) wol it gefal is. Yn de midsiuwen wie it Aldfrysk yn Grinslân en Eastfryslân de algemiene omgongstaal. Yn dy sin is it Eastfrysk, krekt as it eardere Eastnederdútsk, in saneamd „koloniaal dialekt“. It Grinslânsk en Eastfrysk Plat hienen yn de tiid fan it Middelnederdútsk ien mienskiplik skriuwdialekt.^[2] It Eastfrysk Plat is ien fan de Friso-Saksyske dialekten.

Troch ferskillende histoaryske faktoaren hawwe it Nederlânsk en Frânsk fan ynfloed west op it Eastfrysk Plat. Sa binne der ferskillende wurden dy't fan Nederlânske of Frânske komôf binne.

Hoewol't men it Grinslânsk en Eastfrysk Plat as ien dialekt sjen kin, wurde de beide talen dochs oars skreaun. De ferskillende skriuwwizen binne ûnder ynfloed fan de standerttalen Nederlânsk en Dútsk ûntstien.

De dialekten fan it Eastfrysk Plat kinne fan doarp ta doarp ferskille. Meast binne dy ferskillen net botte grut. It Frysk Plat hat winliken twa haaddialekten. Yn it easten fan it taalgebiet wurdt it Harlingerlanner Plat sprutsen, it lytsere haaddialekt. It dialektgebiet komt sawat oerien mei it hjoeddeistige Landkreis Wittmund. Dy dialekten komme sterker oerien mei de buordialekten fan it Nederdútsk en der is gjin hurde grins ta it Jeverlanner en Aldenboarger Plat. De westlike dialekten ferskille sterk fan it Nederdútsk fan Aldenboarch en it Iemslân. Fan de westlike dialekten steane it Reiderlanner en Boarkumer Plat hiel tichtby it Grinslânsk.

Foar bûtensteanders wurdt it ferskil tusken it Harlinger Plat en de westlike dialekten gau dúdlik troch it wurdsje foar prate. Yn it Harlingerlân sizze se schnacken', krekt as de dialektpraters tusken Aldenboarch en Sleeswyk. De oare Eastfriezen sizze allegear proten. De dialektgrins fan de beide haaddialekten komt suver ien-op-ien oerien mei de dialektgrins fan it Aldfrysk, mei it Iemsfrysk yn it westen en it Wezerfrysk yn it easten.

Yn in publikaasje fan Marron Curtis Fort oer it dialektferskaat fan it Grinslânsk, Eastfrysk Plat en Sealterfrysk wurde in stikmannich eksimpels jûn út de doarpen/eilannen: Boarkum, Bunde (Reiderlân), Auwerk, Baltrum, Wittmund (Harlingerlân) en Rhauderfehn.^[3]

In oare dialektyndieling kin makke wurde op basis fan it au-lûd:

1. Auwerk, Emden, Brookmerland, Krummhörn: au
2. Leer, Reiderlân en Westoverledingen: eau
3. Rhauderfehn, Ostrhauderfehn, Jümme, Großefehn: öy
4. Norden, Harlingerlân, Jeverlân: ou

Yn it foarbyld hjirûnder wurdt de skriuwwize fan Holger Weigelt brûkt:

1. Mauder, dau mii däi bauken, ik maut nóó d' skaul tau.
2. Meauder, deau mii däi beauken, ik meaut nóó d' skeaul teau.
3. Möyder, döy mii däi böyken, ik möyt nóó d' sköyl töy.
4. Mouder, dou mii däi bouken, ik mout nóó d' skoul tou.

De oarspronklike taal tusken Lauwers en Wezer wie it Aldfrysk. Sûnt de 15e iuw waard it Middelnederdútsk hieltyd belangriker yn Eastfryslân. Ubbo Emmius skriuwt oan 'e ein fan de 16e iuw oer it Aldfrysk as de taal fan Eastfryslân, mar liket dan al yn grutte dielen fan Eastfryslân ferdwûn.^[4] Om 1600 binne grutte dielen fan Eastfryslân oergong op it Eastfrysk Plat, in eigen fariant fan it Nederdútsk. Der binne om 1600 hinne noch wat Fryske taaleinlantsjes yn Harlingerlân, Sealterlân, Lân Wûrsten en Wangereach.^[5] Om 1700 hinne stjert de Fryske taal yn it Lân Wûrsten út, om 1800 yn it Harlingerlân en om 1950 hinne stjert ek it Wangereachsk út. It nije Middelnederdútsk waard stadich troch hieltyd gruttere dielen fan de befolking oernommen, mar de nije taal waard ek bot beynfloede troch it Frysk. Sels de dialektskieding fan it Iemsfrysk en Wezerfrysk, dy't der yn it Aldfrysk wie, is hjoed-de-dei ek yn it Eastfrysk Plat oanwêzich.

It Eastfrysk Plat hie net allinnich in sterk Frysk substraat, mar behold ek in protte âlde Middelnederdútske wurden dy't yn oare Nederdútske dialekten net bewarre waarden. It Middelnederdútsk dat nei Eastfryslân kaam is in westlike fariant fan it folle gruttere Nederdútske taalgebiet, dêrom binne der ek Westfaalske ynfloeden yn de taal oanwêzich.

Yn de Reformaasje waarden grutte dielen fan Eastfryslân evangelysk. Eastfryslân luts in protte religieuze flechtlingen út de Nederlannen oan en dêrmei begûn de ynfloed fan it Nederlânsk op it Eastfrysk Plat. Oan 'e 19e iuw ta bleau it Nederlânsk de tsjerketaal yn it súdwesten fan Eastfryslân. Dêrneist wie de ôfstân ta it Nederlânske taalgebiet fan belang foar de ûntwikkeling fan it Eastfrysk Plat, want de talen wienen konstant mei elkoar yn kontakt. Yn de Frânske tiid hearde Eastfryslân by it Keninkryk Hollân en it Eastfrysk Plat hat doe frijwat Frânske wurden út it Frânsk opnommen.

Troch hegere ynfloed fan it Heechdútsk nimt it tal sprekkers njonkelytsen ôf. Likernôch 50% fan de Eastfriezen kin Eastfrysk Plat ferstean en prate. Under de jeugd kin likernôch 20 persint Eastfrysk Plat prate, en 50 persint fan de jongerein kin it ferstean.^[6]

Yn alle Germaanske talen bestiet der in ferskil tusken koarte en lange fokalen. It Eastfrysk Plat hat kin sawol de koarte as ek de lange fokaal in taheaksel krije. Sa kin der oan in koarte fokaal in sjwa taheakke wurde, mar dat makket de koarte fokaal noch net lang. Lange fokalen kinne noch in stikje ferlinge wurde, dus noch langer as it lange fokaal al is. By ferlingde lange fokalen wurdt de lange fokaal noch in stik fierder útsprutsen. Sa wurdt der in ferskil makke tusken „lange fokalen“ en „ferlinge lange fokalen“. It ferskil yn útspraak hat ornaris ek in ferskil yn betsjutting fangefolgen.

It Eastfrysk Plat ferskilt in soad fan de oanbuorjende Nederdútske dialekten, útsein it Grinslânsk. Sa is der it bekende ferskil fan prooten ynstee fan snacken, tûun ynstee fan gaarn en mooj ynstee fan schön/scheun, ensafh.

Frysk	Eastfrysk	Grinslânsk	Noardnederdútsk	Nederlânsk	Ingelsk	Dútsk
har	höör	heur	ehr	haar	her	ihr
moai, kreas	mooj	mooi, schier	scheun	mooi	beautiful, nice, fine	schön
barren	geböören	gebeurn	passeern	gebeuren	to happen	geschehen
prate	prooten	proaten	snakken	praten	to talk, to prate	sich unterhalten
net	näit	nait	nich	niet	not	nicht
wie	was	was	wer	was	was	war

Der binne ek grammatikaal frijwat ferskillen mei it Nederdútsk sa't dat yn Dútslân praat wurdt troch de oanbuorjende dialekten fan it Eastfrysk Plat. De grutste systematyske ferskillen mei it Nederdútsk binne:

Yn it Eastfrysk Plat wurdt oan it haadwurd in -en of -s taheakke om der in meartalsfoarm fan te meitsjen. Yn it Nederdútsk is dat meastal -er, -s, der wurdt gebrûk makke fan de Umlaut of de nul-meartalsfoarm om it meartal oan te jaan.

Eastfrysk	Nederdútsk	Frysk
boomen	Bööm	beammen
appels	Äppel	apels
fisken	Fisch	fisken
steeden	Städer	stêden

It Nederdútsk dat yn Dútslân praat wurdt hat foar it artikel de de manlike namfal den. It Eastfrysk Plat hat gjin namfallen.

Krekt as yn it Nederlânsk en Westlauwersk Frysk brûke ek de sprekkers Eastfrysk Plat gauris in ferlytsingswurd. De ferlytsingssuffiksen binne -je, -tje en -ke. Bgl. fautjes = fuotsjes, kluntje = sûkerklontsje, lüüntje = sweltsje (Passer domesticus), tüütje = hintsje. Yn it Grinslanner Plat hawwe se deselde wurden: voutjes (vout), klontje (klont). luntje (lunt). tuutje (tuut).

By de persoanlike foarnamwurden wurdt höör (har) brûkt ynstee fan it Nederdútsk eer en hum (him) foar it Nederdútske eem brûkt.

By de persoanlike foarnamwurden wurdt wel (wa) ynstee fan it Nederdútsk wokeen en woo (hoe) ynstee fan it Nederdútsk woneem brûkt.

Yn it Eastfrysk Plat wurdt oan it haadwurd in -ent taheakke om der in meartalsfoarm fan te meitsjen. Yn it Nederdútsk is dat meastal -t. Eastfrysk Plat: wii kooment, Nederdútsk: wi kamt.

It Frysk tusken Lauwers en Wezer hat allinnich yn it Sealterlân oerlibje kind. Dochs binne der yn it Eastfrysk ek frijwat oarspronklik Fryske wurden bewarre bleaun. Yn de list hjirûnder wurde Eastfryske wurden ferlike mei Fryske wurden dy't op skrift oerlevere binne út it Harlingerlân, Lân Wûrsten en it eilân Wangereach^[7] :

Eastfryk	Dútsk	Frysk (Harlingerlân)	Frysk (Wangereach)	Frysk (Lân Wûrsten)	Aldfrysk
bâab	Papa, Väterchen	babbe	bab
bâau	Viehbremse	bawen
bäep	Oma, Großmutter
ai	Mutterschaf				ai
âajd	Egge	eyde/ihde			eide
flöstern	umziehen		flóster
fôon	Mädchen	fohn	faun		fámne
grinnen	schmerzen	gryhnen	grín		grinda
graum	Fischeingeweide		graum
heller	Außendeichsland
hemmel	sauber
hemmel	Reinigung
hemmelerğ	reinlich
hemmeln	reinigen
hemsken	reinigen
hoek	Mantel				hokka
hüüdel	Kloß	hühdels
jier	Jauche				jere
koeb	Möwe		kâb
käil	geronnene Milch	kehl	kêl		kerl
klâamp	Steg	klampe	klamp
krueb	Mauerassel
laajen	blitzen
lâajd	Biltz	layde	leith / leid
leep	Kiebitz	leep
lîiv	Austernfischer		lîv
lauğ	Dorf		lauch		lōch / lōch
mäem	Mutter	mem	mäm
prâal	Hoden				pralling
kwinken / kwinkōgen	zwinkern		quink		quinka
rêev	Gerät		rêv
rîiv	Harke				Hrīve
sğuenk	Schenkel				skunk / skunka
sğursğot	Libelle		schûrschot
berselm	Vorderkante des Wandbettes				beddeselma
smäint	kleine Ente
stoom	Dampf
suupen	Buttermilch	suhpe
taum	Nachkommenschaft				tâm
tûun	Garten	thuen	tûnn		tūn
tusk	Zahn	tusck	tusk		tusk
wôoğ	Wand	waage	wôch		wâg / wâch
wóóel	Striemen
waaj	Molke		wôi		hwajja / hwajjô
wîik	Kanal
wiers	Reihe gemähtes Gras				wirsene
heef	Wattenmeer				hef
ieng	Wiese
jadder	Euter				jader
gunner	Ganter / Gänserich		gôner		gunder / gonder
tuelğ / täelğ	Ast / Zweig	tulg
wiif	Weib	wuff			wīf
moot	Scheibe Fleisch				māte
gâasp	Schnalle
gâast	Geest				gâst
mâan	Gemeinschaft				manda
ôok	zusätzliches Stück Land				âka
mâar	Grenzgraben				mâr
äies	Aas / Köder				ês
eet	Speise				ēt
mäied	Wiese				mēde
täik	Treibsel / Angespültes
wäil	Kolk / Brake
gräied	Grünland				grēd
täimen	Heu in Haufen schieben
niitel	stößig		nîtel
kwiiver	lebhaft		quîver
kwiivern	gedeihen
rim	Einfassung				rima
stiikel	steil
stiikel	Stachel		stîkel
tîik	Käfer
trîim	Leitersprosse
îin	Granne
hîil	Ferse	hiell	hîl		heila
d'mäied	Flächenmaß				deimēth / dîmēth
lôon	Gasse				lone
rôop	Seil	raap			râp
rauf	ein Garnmaß
hâajd	Haut	heude	haid		hēd / heid / heide
stiets	erstkalbende Kuh				stirtze / sterkiō
biets	Xanthippe				bitze
blits	Dreck	bletz	blets		bletza
tiel	Brücke	till			thille
tielen	Dielenlage
tjoó	Wasserzug				tiā
jäipke	Mehlbeeren
tjüch	Flächenmaß				tioche / tioche
tjukken	stoßen
tjukseln	schlagen / stolpern
tjüddern	anpflokken

• Ostfreeske Taal
• Ostfriesische Landschaft
• Wurdboek foar it Eastfrysk (Dútsk-Eastfrysk)
• Wurdboek foar it Eastfrysk fan 'e Jongfryske Mienskip (Eastfrysk-Dútsk)

• Incubator: Wikipedia

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

↑ https://oostfraeisk.org ↑ Robert Peters: Überlegungen zu einer Karte des mittelniederdeutschen Sprachraums. In: Niederdeutsches Wort. 24, 1984, siden 51–59. ↑ Marron C. Fort: Niederdeutsch und Friesisch zwischen Lauwerzee und Weser.. ↑ Marron Fort. 2015. Saterfriesisches Wörterbuch. Yn it foarwurd. ↑ Der Niedergang des friesischen zwischen Lauwers und Weser. Yn: Handbuch des Friesischen / Handbook of Frisian Studies. Side 432. 2001 ↑ Deutsche Welle: Dat Platt soll bleiben ↑ Haider, Horst / Århammer, Nils / Faltings, Volker / Hoekstra, Jarich / Vries, Oebele / Walker, Alastair / Wilts, Ommo : Handbuch des Friesisch - Handbook of Frisian Studies; Niemeyer Verlag 2001