Nafarroa Garaiko eskualdeak

Historian zehar, Nafarroa Garaiko egungo lurraldeak banaketa ezberdinak izan zituen. Aipagarrienak, Nafarroako Erresumaren garaikoak, merindadeak dira. Hauek 6 ziren, eta lurralde osoa merino baten agindupean biltzen zuten: Donibane, Erriberri, Iruñea, Lizarra, Tutera eta Zangoza. Nafarroa konkistatu ondoren, erabilera desberdinetarako mantendu ziren, nahiz eta Pirinioetako hegoaldeko 5ak bakarrik izan; gaur egun, barruti judizialek ordezten dituzte.

Horiekin batera, beste sistema batzuk ere egon ziren, eskala txikiagokoak izan arren, hala nola konderriak, dukerriak, bizkonderriak... guztiak noble baten menpeko lurraldeak. Gainera, ibarraren figura dago, geografikoa izateaz gain, eremu menditsuetan eta almiradietan ere ohikoa dena. Horiek guztiak desagertu egin ziren 1841eko Foruak Eraldatzeko Legeak sartutako erreformekin, eta lurraldea udalerritan banatu zen.

Nafarroako Foru Komunitatea eratu zenean, Nafarroako Erregeordetzaren lurralde tradizionalari berriro ekinez, udalerriko banaketari eustea erabaki zen. Hala ere, bi banaketa egin ziren, hala nola 2000 Zonifikazioa, horietako bat ere ez ofiziala, nahiz eta hainbat erakundek erabili. Batzuk eremu tradizionaletatik abiatzen ziren, baina lausoak ziren, hala nola Erriberatik edo Pirinioetatik, eta beste batzuek osagai berriak sartzen zituzten, Floristango "Ipar-mendebaldeko Nafarroa Hezea", esaterako.^[2]

Aldi berean, mankomunitateak sortu ziren, eta Iruñerriko Mankomunitatea izan zen nabarmenena. Figura horiek ez dira berez eskualdeak, baina hainbat udalerri biltzen dituzte tokiko zerbitzuak emateko. Hasiera batean, zaborrak biltzeko zerbitzuak kudeatzeko prestatu ziren. Udal-eskumen hori, ordea, zaila da udalerri txikiei ematea, nahiz eta gerora batzuk beste sektore batzuetara zabaldu ziren, hala nola ura edo garraioa. Bere eskumenak gehien zabaldu zituena Iruñerrikoa izan zen; izan ere, lurraldearen antolamenduak, Iruñearekin hiri inguru bat osatzen duten hainbat udalerrik, eskualde-erakundea zabaltzea erraztu zuen. Neurri txikiagoan Lizarran gertatu zen.^[3]

Hirugarren aldean tokiko finantziazioa zegoen. Erabilitako sistema 1980ko hamarkadakoa zen, eta herrien arteko desberdintasuna areagotzen zuen, banaketan sortutako desberdintasunek eta bermatutako zenbatekoek areagotu baitzuten urteen poderioz, eta kalte larriak jasan zituzten udalerri gehienetan, biztanle gutxien dituztenetan.^[4]

 

Eztabaida askoren ondoren, proposamena 2019ko otsailaren 5ean onartu zen, eta hurrengo egunean ofizialdu zen, Nafarroako Aldizkari Ofizialean argitaratu ondoren.^[5] Azkenik, Artaxoa Izarbeibar-Novenera eskualdean sartu zen. Bi hilabete geroago, 2019ko apirilaren 4an, legearen alderdi txikiagobatzuk aldatu ziren, aurreko egiturek betetzen zituzten lanpostuak bermatuta geratzen zirela ziurtatzeko. Gainera, Euskaltzaindiarekin bat etorriz, nomenklatura-aldaketa hauek gertatu ziren:^[6]

• Iruña izeneko eskualdeak Iruñerria izena hartu du
• Lizarraldea izeneko eskualdeak Estellerria izena hartu du
• Lizarraldeko Erribera izeneko eskualdeak Estellerriko Erribera izena hartu du
• Jurramendi izeneko eskualdeak Montejurra izena hartu du

Prozesu hori, ordea, urte bereko irailean atxilotu zuen Maria Chivite lehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik. 2021eko urrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere, Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.^[7]

Egungo klasifikazioa 12 eskualde eta 4 azpieskualde ditu.^[8]

Eskualde ofizialez gain, nafar lurraldea beste irizpide batzuen arabera bana daiteke.

Zatiketa hori 2000. urtean onartu zen, nahiz eta babes ofizialik ez izan. Hala, 2000ko eta 2010eko hamarkadetan erabilitako sailkapen nagusia da, baina onarpen ofiziala baino ez zuen izan. Nafarroa Garaia honela zegoen banatuta: zonaldeak (7), azpizonaldeak (19) eta eremuak (68):^[2]

Zonaldeak	Azpizonaldeak	Eremuak	Mapa
01 Ipar-mendebaldea	██ 01 Baztanaldea ██ 02 Bortziriak ██ 03 Malerreka ██ 04 Sakana ██ 05 Leitzaldea ██ 06 Ultzamaldea	01 Baztanaldea 02 Bortziriak 03 Bertizarana 04 Malerreka Garaia 05 Arakil 06 Burunda 07 Malerreka Beherea 08 Araitz 09 Larraun 10 Ultzama 11 Atetz-Imotz 12 Olaibar-Ezkabarte 13 Basaburua
02 Pirinioaldea	██ 07 Agoitzaldea ██ 08 Irunberrialdea ██ 09 Auñamendi ██ 10 Erronkari-Zaraitzu	14 Agoitzaldea 15 Irunberri-Erromantzatua 16 Urraul 17 Aezkoa Hegoaldea 18 Aezkoa Iparraldea 19 Orreaga 20 Erroibar-Esteribar 21 Artzibar 22 Nabaskoze 23 Otsagabia 24 Erronkari
03 Iruñea	██ 11 Iruñerria ██ 12 Garesaldea	25 Iruñerria Erdialdea 26 Iruñerria Ipar-mendebaldea 27 Iruñerria Hego-ekialdea 28 Etxauribar-Oltza 29 Eguesibar 30 Goñerri-Olloaran 31 Izarbeibar-Gares 32 Artazu-Girgillao
04 Estellerria	██ 13 Ekialdeko Estellerria ██ 14 Vianaldea	33 Ega Garaia 34 Deierri-Gesalatz 35 Solana 36 Allo-Oteitza 37 Ameskoak 38 Los Arcos 39 Lizarraldea 40 Lana-Zuñiga 41 Jurramendi 42 Zirauki-Mañeru 43 Kodes 44 Viana 45 Aguilar Mendebaldea 46 Elizagorria
05 Erdialdeko Ekialdea	██ 15 Zangozaldea ██ 16 Tafallaldea	47 Oibaribar 48 Kaseda-Galipentzu 49 Xabier-Esa 50 Ledea-Zangoza 51 Petilla Aragoi 52 Artaxoa-Tafalla 53 Orbaibar 54 Erriberri 55 San Martin Unx-Uxue 56 Arga Erdialdea
06 Erribera Garaia	██ 17 Ebro Garaiko Erribera ██ 18 Arga-Aragoiko Erribera	57 Ebro Erdialdea 58 Ebro Garaia 59 Lerin-Sesma 60 Aragoi Erdialdea 61 Aragoi-Arga 62 Aragoi Beherea
07 Tutera	██ 19 Tuteraldea	63 Queiles 64 Arguedas-Castejón-Valtierra 65 Buñuel-Cortes-Ribaforada 66 Cabanillas-Fustiñana 67 Tutera-Fontellas 68 Alhama

Alfredo Floristán Samanes eta Salvador Mensua Fernández jaunen Nafarroako Foru Komunitatearen eskualde-banaketak erliebearekin, klimarekin, landaretzarekin eta, batzuetan, historiarekin lotutako irizpideak jarraitzen ditu. Bi eremu oso desberdin bereizten ditu: iparraldean, Mendialdea, ozeanikoa eta alpinoa, eta hegoaldean, Erribera, mediterraneo kontinentala. Bien artean Erdialdea dago, Mendialdeko eta Erriberako ezaugarri mistoak dituen trantsizio-eremua. Eremu horiek eskualde geografikotzat hartzen dira, eta eskualdeka banatzen dira. Hala, Mendialdea honako hauek osatzen dute: Ipar-Mendebaldeko Nafarroa Hezea, Pirinioko Ibarrak eta Pirinioaurreko Ibarrak; Erdialdea: Erdialdeko Ekialdea eta Ekialdeko Mendebaldea; eta azkenik, Erribera, hegoaldeko lurrak, Ebrotik hurbil, Estellerriko Erribera eta Tuteraldeko Erribera.^[9]

Eremuak	Eskualdeak	Azpieskualdeak	Mapa
Mendialdea	██ Ipar-mendebaldeko Nafarroa Hezea	Kantauri ibarrak: Bortziriak, Urumea, Baztanaldea, Bertizarana, Leitzaldea, Malerreka eta Araitz Mediterraneo ibarrak: Larraun, Basaburua, Ultzama, Anue, Imotz, Atetz eta Odieta Sakana: Arakil, Burunda eta Ergoiena
	██ Pirinioko Ibarrak	Erdialdekoak: Esteribar, Erroibar, Artzibar eta Aezkoa Ekialdekoak: Zaraitzu, Erronkaribar eta Nabaskoze
	██ Pirinioaurreko ibarrak	Iruñerria Agoizko eta Irunberriko arroilak
Erdialdea	██ Erdialdeko Ekialdea	Izarbeibar, Tafallaldea, Zangozerria, Orbaibar eta Oibarreibar
	██ Erdialdeko Mendebaldea	Mañeruibar, Gesalatz, Deierri, Ameskoak, Solana, Iguzkitzaibar, Egaibar, Lana, Vianaldea, Bostiriak, Berrotza eta Aguilar
Erribera	██ Estellerriko Erribera	Ega Beherea, Arga Beherea eta Ebroko Erribera
	██ Tuteraldeko Erribera	Aragoi Beherea, Ebroko Erribera, Alhama Beherea, Queiles Beherea

Zonakatzea, funtsean, jarduera ekonomikoak baldintzatzen du:^[10]

 

1. Iparmendebaldea: lurzoruaren erabilera nagusia abeltzaintzakoa da, larre naturalak eta abeltzaintza ukuilutsua dituena.
2. Pirinioaldea: lurzoruaren erabilera abeltzaintzakoa eta basogintzakoa da.
3. Iruñerria: labore zerealista da nagusi, mahasti sail isolatuek zipriztindua.
4. Estellerria: mendilerroetan basogintza- eta abeltzaintza-erabilera da nagusi, larre-azalera handiekin. Gainerakoan zereal-laborea da nagusi, mahastiak eta olibadiak dituena.
5. Erdialdea: landutako lurrak zerealetarako erabiltzen dira, eta, neurri txikiagoan, mahastietarako. Ureztapena ibaien ibarretan kokatzen da, artoa, alpapa eta baratzezaintza landuz.
6. Erribera Garaia: azaleraren % 70 landatuta dago: lehorrekoa zerealetarako eta mahastietarako erabiltzen da, eta ibaien ibarrean artoa, ekilorea eta alpapa eta baratzeko produktuak landatzen dira.
7. Tuteraldea: ureztatzearen garrantzi ekonomikoa nabarmentzen da, bertan hainbat produktu landatzen baitira (tomatea, piperra, orburua, etab.), hezur eta pepitazko fruta-arbolak eta arto-hedadura handiak. Lehorrean zereala, mahatsondoa, olibondoa eta zainzuria landatzen dira, eta eremu txikietan almendrondoa.

• Nafarroako merindadeak
• Nafarroa Garaiko udalerriak