Carolina Coronado

 

Victoria Carolina Coronado eta Romero de Tejada, Nicolás Coronado y Gallardo, eta María Antonia Eleuteria Romero de Tejada y Falcón-en alaba, Almendralejo herrian ^[4] familia aberats baina ideologia aurrerakoidun batean jaio zen, bere aita eta aitona jazarriak izan ziren horregatik. Bederatzi anai-arrebetatik hirugarrena izan zen, eta olerki ugari eskaini zizkien neba-arrebei, batez ere Emiliori. ^[5] Badajozera joan zen bizitzera, lau urte zituela, aita Aldundian idazkari lanetan hasi zelako, eta Carolina garai hartako neskatoentzako modu tradizionalean hezi zuten: joskintza, etxeko lanak, etab.

Hala ere, txikitatik literaturarekiko interesa erakutsi zuen eta, loari orduak lapurtuz, lor zezakeen edozein genero edo obra irakurtzen hasi zen. Horregatik, bertsoak osatzeko aparteko erraztasuna garatu zuen. Bere lehen olerkiak 9 urte zituenean idatzi zituen. ^[6] Hizkera nahasi samarrarekin, baita akats lexiko eta ortografikoekin, baina bat-batekoa eta sentimenduz oso betea, ezinezko maitasunek bultzatua, eta horien artean Alberto nabarmentzen da, ustezko bere lehen laguna, zeinaren benetako existentzia zalantzan jartzen den, eta itsasoan hil omen zena. Pairatzen zuen katalepsia kronikoaren afekzioak, beharbada, bere izaera erromantikoa areagotu egin zuen, zenbait aldiz hiltzera iritsiz, bizirik lurperatua izateko ideiarekin obsesionatzea eragin ziona.

Bizitza iraultzailea izan zuen; izan ere, 1838an, gerra zibilean, Carolina Coronadok gogotsu ekin zion Isabel II.aren tronua defendatzeko sortutako batailoi baterako bandera brodatzeari.^[7]

Bere heriotza faltsuetako bat 1844an argitaratu zen, eta horrek Carolina bera hil ondoren argitaratutako, Dos muertes en una vida idaztera bultzatu zuen, Espainiako Institutuan eta Espainiako ia Liceo guztietan onartutako lana izan zen.

Lau urte geroago, 1848an, nerbio-gaixotasun batek erdi paralitiko utzi zuen Cadizen, eta medikuek Madrildik gertuko urak hartzea gomendatu zioten, beraz, bizilekua hiriburura aldatu zuen.

1852an Sir Justo Horacio Perryrekin, AEBetako Madrilgo enbaxadako idazkariarekin ezkondu zen. Seme bat izan zuen, Carlos Horacio (1853-1854), eta bi alaba, Carolina (1857-1873) eta Matilde (j. 1861). Bere alabaren heriotza aurreikusten zuen hainbat bihozkada izan zituen. Eta heriotzarekiko zuen obsesioak halako neurrira eraman zuen, non bere senarra hil zenean, 1891an, gorpua baltsamatu egin zuen, lurperatzeari uko eginez eta isila eta goiko gizona ezizenarekin zuzendu zitzaion.

Ramón Gómez de la Sernaren izeba izan zen. ^[7]

Isabel II.a erreginaren laguna zen, zeinak Salamancako markesa bere ondasun zati bat Carolina Coronadori saltzera behartu zuen eta bertan gaur egun Lagasca kalean dagoen jauregi txiki bat eraiki zen.

Iraultzailea izanez, bere Madrilgo bizilekua ospetsu egin zen bertan egin ziren literatura topaketengatik, izan ere, idazle aurrerakoien topaleku eta jazarrientzako aterpea izan zen, momentuko egile entzutetsuenetako batzuk, bertan biltzen diren, Emilio Castelar adibidez. Hala ere, babesleku klandestino honek, eta iraultzarekiko zuen kidetasunak, garaiko zentsura pairatzea eragin zuten. Dena den, bere lan batzuk egunkari eta aldizkarietan argitaratzea lortu zuen nolabaiteko ospea erdietsiz.

Esklabotzaren aurkako kanpainan ere parte hartu zuen, eta Concepción Arenalekin, Madrileko Elkarte Abolizionistaren buruzagi izatera iritsi zen. 1868an Kubako esklabotza abolitzeko bertsoak datatu ziren. Poesia horrek eskandalu politiko bat eragin zuen urriaren 14an jendaurrean deklamatu zirenean, 1868ko Iraultza piztu eta gutxira.^[8]

Iraultzak iritsi zirenean, Mitra jauregira joan ziren bizitzera, Lisboatik gertu dagoen Pozo do Bispo herrira. Horaziok fortuna guztia galdu zuen, Estatu Batuak Europarekin lotuko zituen itsaspeko komunikazio kableak jartzeko inbertitua baitzuen.

Lisboako Mitra jauregian hil zen 1911ko urtarrilaren 15ean, eta Matilde alabak —handik gutxira hil zen— ondorengorik izan ez zuenez, jauregiko ondasun, idazki eta altzari guztiak Torres Cabreraren familiara pasatu ziren, gaur egun Canilleros kondea. Badajozko hilerrian lurperatuta dago.

Carolinaren lehen konposizioak olerkiak izan ziren. Lehena, 1839an El Piloto egunkarian argitaratu zena, A la palma da.^[9] Ordutik, garaiz agertu zen bokazio bat gauzatzea lortu zuen. Familia eta gizarte-inguruneak ez zioten bidea erraztu, familia ideologia progresistakoa baitzen, eta, beraz, jazarri egin zituzten, eta garaiko balioenpean hazi zelako, zeinetan idaztea ez baitzen sartzen.

 

Literatura oasi bat izan zen Carolinarentzat, bere izaera gaixotik babesteko, eta bizitzan zehar zenbait nerbio-depresio ere izan zituen, seme-alaben galerek areagotuta. Hala ere, emakume ahul eta delikatuaren irudi horren atzean bizitza luzea dago, sendotasun latente handikoa, karrera errespetagarria egiteko aukera eman ziona.

Harztenbusch, kontseilari eta maisu ona izan zenak, oso ondo hartu zituen Carolinak aurkeztu zituen lanak. Oso serio hartu zuen bere lana, eta gomendio eta zuzenketak egin zizkion, oso lagungarri izan baitzitzaion bere ibilbidean. Haren euskarri eta sostengu nagusia izan zen. Extremadurako poetak idatzitako poesia-liburukiaren hitzaurrea egin zuen eta honek obra eskaini zion: “La voluntad demostrada de escribir la introducción”.

Harztenbuschez gain, garai hartako beste idazle batzuek, hala nola Donoso Cortesek, Bretón de los Herrerosek, Martínez de la Rosak, besoak zabalik hartu zuten Carolina Coronado letren munduan. Poesiak eta irizpen atseginak eman zizkioten, batzuetan erakutsi zuten tonu zuzena alde batera utzi gabe. Harrera handi horri erantzuteko, Carolinak parte hartu ahal izan zuen eta harrera ona izan zuen Madrilgo Liceo Artistiko eta Literarioan, besteak beste, eta poeta eta idazle garaikideen omenaldietan parte hartzera gonbidatu zuten. Baina, hala eta guztiz ere, idazleari buruzko iruzkin gutxiesgarriak entzun ziren.

Garai hartan ospea izan zuen beste autore bat Gustave Deville izan zen, Carolina Coronadori gizonak buru zituen arte-espazio batean bidea irekitzen lagundu ziona. Esker onez, berak 1845ean Badajozen datatutako A Napoleón poema eskaini zion.

Literaturaren munduan lehen aldiz lirikaren bidez sartu zen arren, Carolina Coronadok ez zuen zalantzarik izan bere espirituaren aldakortasuna adierazten zuten beste genero batzuetan sartzeko. Prosan egindako lan batzuk astekari eta egunkarietan argitaratu ziren. Bere literatura-ekoizpena askotarikoa izan zen: eleberriak, hala nola Jarilla, Paquita,Adoración, Luz; La Sigea, La rueda de la desgracia, manuscrito de un conde, El Oratorio de Isabel la Católica y la inacabada Harnina; edota Los genios gemelos. Primer paralelo: Safo y Santa Teresa de Jesús, Un paseo desde el Tajo al Rhin, descansando en el Palacio de Cristal, Galería de poetisas contemporáneas, España y Napoleón y Anales del Tajo lanak. El cuadro de la Esperanza gisa estreinatu ziren antzerki-lanen izenburu batzuk ere ezagutzen dira. Narratiba epistolarrak eta beste artikulu batzuek osatzen dute Coronadoren ekoizpena.

Madrilgo Lizeo Artistiko eta Literarioa José Fernández de la Vegak sortu zuen 1838an. Arte zirkulu hori letrak eta Arte Ederrak sustatzeko interesarekin sortu zen. Lizeoko Konstituzioetan ez zen emakumeen parte-hartzea ukatzen, are gehiago, fakultatibotzat har zitezkeen atal ezberdinetan eta erakundeak antolatzen zituen saioetara joateko aukera ematen zitzaien.

Horixe izan zen Carolina Coronina Coronadoren eta Gertrudis Gómez de Avellanedaren lehen literatura-urratsak emateko gunea. Carolina Coronadok 1848an egin zuen Madrilerako lehen bidaia, ordurako argitaratu baitzen bere lehen poesia-bolumena. Zirkulu artistiko honetako kideek eskaini zioten harrera beroaren ondorioz, erantzun inprobisatua izan zuen, Se va mi sombra, pero yo me quedo. A mis amigos de Madrid. 1848ko irailaren 25ean La Españan argitaratu zen konposizio horretan islatu ziren haren hitzak. 

Alberto Rodríguez eta Lista de Aragón (1775-1848) Sevillako matematikari eta poeta izan zen. Letra Onen Akademia sortu zuen eta 1847an Historiako Errege Akademian sartu zen. Hil eta hurrengo urtean, poeta-talde batek omenaldia egin zioten Corona poética (Koroa poetikoa) izenburupean. Olerkien bilduma honetan Carolina Coronadorena dago. Bertan parte hartzeak agerian uzten du idazlea sorkuntza artistikoaren gizonezkoen gotorlekuaren barruan irabazle izan zen eremua.

 

Korrespondentzia hori 1840an hasi zen eta 1849ra arte iraun zuen. Gutun horietan, testigantza pertsonala erakusten da, Carolinaren zalantzak eta kezkak ezagutzeko aukera ematen diguna. Carolinak bere sentimenduak eta emozio pertsonalak islatzen ditu, eta lirikoa baino haratago doazen beste gai batzuei buruz hausnartzen du. Nahiz eta bere maisuak laguntza eta sostengua eman, eskutitz hauek berari zuzenduta daude, Carolinak adorerik eza erakusten du. Bere izaera iraultzailea zela eta, hainbat arazo izan zituen bere idatziak argitaratzeko orduan, baina XIX. mendearen bigarren erditik aurrera, emakumeen korronte intelektuala sendotuz joan zen.

Bertan, idazlearen jarrera eta garaiko gizarteari buruzko beste alderdi batzuk ezagutarazten dira. Behin baino gehiagotan kexu zen bere heziketa faltaz eta bere denboraren zati handi bat bere sexuari zegozkion egitekoari ematen ziolako (bizi zen garaiko balioek erakusten duten bezala).  Hala ere, ikasteko gogoak berak eraman zuen irakaskuntza, frantsesa eta italiera bere kabuz ikastera, eta horrela bere garaiko klasikoak irakurtzea ahalbidetuz.

Emakume gazte batek XIX. mendearen erdialdean jasotzen zuen prestakuntza eta instrukzioa oso mugatua zen, “apainduraren kultura” zeritzonera bideratua. Hala ere, batzuen presioari esker, emakumeen hezkuntza-eskuliburuak eta aldizkariak argitaratu ziren. Gutun horietan ere, Carolinak bere lagunari aholkua eskatu zion trebakuntza osatzeko.'

Juan E. Hartzenbuschek aintzatespena eta laguntza eskaini arren, gizartea ez zegoen prestatuta zenbait emakumek esparru nabarmen maskulinoetan sartzeko zuten nahia asimilatzeko. Emakumeen espazioa etxeko eta familiako eremuetara mugatzen zen. Carolina Coronadok, letretarako bokazioa eta jarrera izan arren, paradigma horren parte da. 

Espainiako Liburutegi Nazionalak 32 gutun gordetzen ditu.

Coronado buru ikusgarrienetako bat izan zen, haietako batzuen aholkulari izateaz gain, "Hermandad Lírica" delakoa osatu zuten poetena.^[10] Ezaugarri komunak zituen idazle-talde batek osatzen zuen: 1820 inguruan jaiotakoak, burgesiako familietakoak, autodidaktak, eta haien artean sororitate-, laguntza- eta elkarrekiko hats-sareak ezarri zituzten, gehienetan epistolarra baino ez zena. Elkarren laguntza behar zuten, batez ere gizonezkoena zen munduan sartzen ari zirela baitzekiten. Prentsan argitaratzea lortu zuten, eta horietako askok Pensil del Bello Sexo egunkarian Víctor Balaguerren El Genio aldizkariaren gehigarri bat argitaratu zuten. Espainiako idazleen lehen antologia da. Besteak beste, hauek sinatu zuten: Carolina Coronado, Amalia Fenollosa, Manuela Cambronero, María Cabezudo Chalons, María Josefa Massanés, Ángela Grassi eta Gertrudis Gómez de Avellanedak.^[11]

Emakume idazle horiek elkarri eskaintzen zizkioten poemak, beren liburuetarako hitzaurreak idazten zituzten, korrespondentzia erregularra zuten, eta beren artean "ahizpak" hitza erabiltzen zuten. Coronado, horietako askorentzat jarraitu beharreko eredu bihurtu zen; hala, Vicenta García Mirandak poesia idaztea erabaki zuen bere poema bat irakurri ondoren.^[12] Harreman horien barruan sartzen da Coronadok Robustiana Armiñoren lehen poesia-liburukiaren hitzaurrea idaztea.^[13]

Asko argitaratu zuen prentsa garaikidean, baina haren lanak hurbilago zeuden literaturatik eta pentsamendutik, kazetaritza-kroniketatik baino. Bere garaikideak bezala, prentsa erabili zuen kezkatzen zuten gaiei buruzko ideiak eta gogoetak plazaratzeko: emakumea, politika eta gizartea.^[14]

Literaturaren kalitatea, era berean, bere kazetaritza-kroniketarako erabiltzen zen, 1849ko irailean bultzada bati jarraituz, erbestean hil zen Carlos Alberto Cerdañako erregearen gorpuen lekualdaketa azaldu zuen prosa lirikoan, El Clamor Públicorako.

Bere lanetako asko prentsan agertu ziren lehenik, batzuetan modu seriatuan, besteak beste: Los genios gemelos, Safo y Santa Teresa de Jesús (1858), Un paseo desde el Tajo al Rhin (1851-1852); Galería de poetisas contemporáneas (1861); España y Napoleón (1861); La abolición de la esclavitud en Cuba (1863); Anales del Tajo (1873); Cartas de Portugal (1886); eta El suicidio de los niños (1896). Izenburu horietako batzuk geroago atera ziren modu independentean hurrengo edizioetan.

Horrez gain, Badajozen aldizkari elebidun bat sustatu zuen, portugesa-gaztelania, bizitza laburrekoa, El Frontero (1849), eta sarritan lagundu zuen Espainia eta Amerikako argitalpenetan: El Clamor Público, La Ilustración Artística, El Siglo Futuro, Crónica Hispano-Americana, La Regeneración, La Discusión, La Ilustración, El Liberal, La Época, El Semanario Pintoresco Español, El Estandarte, La Risa, El Laberinto, etbar.

Haren presentzia El Pensamiento eta El Álbum de las Damas bezalako argitalpen literarioetan nabarmendu zen, Gertrudis Gómez de Avellanedak zuzendua. 1849an El Bardo fundazioan parte hartu zuen. Azken urteetan, XX. mendean, Lisboatik idatzi zuen Unión Ibero-Americana, El Álbum Ibero Americano eta La Revista Blancan.

Coronadoren produkzio garrantzitsuena poetikoa da. Bere olerkiak apurka-apurka aldizkarietan jaso ziren, eta geroago, 1843an, Hartzenbuschen hitzaurrea zuten poesiak liburukian bildu ziren. 1852 eta 1872ko hurrengo edizioetan poema berriak sartu ziren. Hala ere, orain dela gutxi arte ezin izan da obra osoa ezagutu. "La rosa blanca", "Tú eres el miedo", "Se va mi sombra, pero yo me quedo" eta "El amor de los amores" olerkiak bere lanik onenak bezala gogoratzen dira.^[15]

Prosan, guztira hamabost eleberri idatzi zituen, Luz, El bonete de San Ramón, La Sigea, Jarrilla, La rueda de la desgracia (1873) eta Paquita (1850), kritikari batzuek denetan onena bezala kontsideratzen dutena.

Antzerki-lanak ere idatzi zituen, hala nola; El cuadro de la esperanza (1846), Alfonso IV de León, Un alcalde de monterilla eta El divino Figueroa baina lehena estreinatzea besterik ez zuen lortu.El cuadro de la esperanza izan zen bere lanik ezagunena.

Jasotako eraginak

Estilo erromantiko argikoa, sentsualitate-karga handiko konposizioak lortu zituen, naturalismotik oso gertu, bere El amor de los amores, poema ezagunenean bezala. Alberto hil ondoren Sierra Jarillan idatzitakoa.

Carolina Coronadok, gazte-gaztetatik, bere bertsoen konposizioan ez ezik, autore garrantzitsuen irakurketan ere jardun zuen. Autore horien alde egin zuen eta inspiratu egin zen, autodidakta izan baitzen. Oso gustuko izan zuen Tasso, Petrarca eta Lamartine irakurtzea, eta Italiako lanak gaztelaniara itzuli zituen. Gainera, Santa Teresa, Fray Luis de León, Garcilaso, San Juan de la Cruz, Menéndez Valdez eta beste batzuen lanak zituen gogoko, eta haietatik ikasten zuen.

 

Gaiaren ikuspuntutik, bere lana askotarikoa da: natura, maitasuna, erlijioa, konpromiso zibiko, sozial eta are politikoa, eta, batez ere, feminismoa, bere lanaren arrazoi pertsonal eta etengabeenetako bat. Haren poesia-lanak “polimorfismoak” (aniztasunak) ezagun egiten du metrikan, eta adjektiboak eta “sinestesiak” erabiltzen ditu (kokapen baten askotariko sentsazioa).^[16]

Autorearen produkzio dramatikoa ez da oso zabala. Zenbait izenburu ezagutzen dira (El divino Figueroa, Petrarca, Un alcalde de Monterilla y Alfonso IV de León), baina ez dago haren edizioaren berririk. Beste iturri batzuetatik, ordea, badakigu eszenaratu egin zirela, hala nola Leongo erregeari eskainitako orriak, Badajozen estreinatu baitziren. 1847 eta 1848 bitartean landu zituen, eta Madrilgo Lizeo Artistiko eta Literarioko aretoetan ere eszenaratu zen, 1849ko urtarrilaren 16an, erregina, erregea eta erregina-amarekin, sari-banaketa zela eta. Halaber, esanguratsua da Carolina Coronadok ahulenekiko zuen eskuzabaltasun-konpromisoa. Bere lehen liburuaren onura ez zuen soilik haur-eskolarako erabili, baizik eta “Elenak Itxaropenaren koadroan duen papera ere egin zuen (beraz, Lizeo honetan koroatu ninduen), parbuloen mesedetan, eta horiei berriro laguntzeko asmoa dut, ordainsariren bat nire lanetan aurkitzen badut”.

Carolina Coronadok idatzi zuen beste saiakera bat Los genios gemelos: Safo eta Santa Teresa. Seminario Pintoresco Español aldizkarian argitaratu zen. Bi irudien aukeraketak eztabaidatutako lana: Santa Teresa Jesusena eta Lesbosen poetisarena, Safo. Bai bi irudiak aukeratzeak, bai egiten zituen gogoetek, kontrapuntu gisa balio zioten Carolinari, literatura-kezkatik haragoko sentimenduak aldarrikatzeko.

• Alfonso IV de León
• El divino Figueroa
• La exclaustrada
• Un alcalde de monterilla
• Luz
• El bonete de San Ramón
• Poesías (1843)^[17]
• El cuadro de la Esperanza (1846)
• Paquita. La luz del Tajo. Adoración (1850)
• Jarilla (1851)
• Páginas de un diario. Adoración (1851)
• El siglo de las Reynas (1852)
• La Sigea (1854)
• ¡No hay nada más triste que el último adiós! (1859)
• España y Napoleón(1861)
• La rueda de la Desgracia. Manuscrito de un Conde (1873)
• A un poeta del porvenir (1874)
• Vanidad de vanidades (1875)
• Anales del Tajo. Lisboa. Descripción en prosa (1875)

Paquita, La luz del Tajo, Adoración (1850)

Paquita eta Adoración batera argitaratu ziren, biak ere eleberri historikoak. Baina Paquita Errenazimentuko Portugalgo gortean girotzen den bitartean, Adoracionek denbora-garapen hurbilagoa du. Paquitan, Carolina Coronadok fikzio narratiboa sortu zuen Francisca de Ovando dama portugaldarraren (Paquita) eta Sá de Miranda poeta lusoaren (Carolinak ezagutu zuen) artean. Pakitaren historia tristeak borondaterik gabeko eta menderatutako emakume bihurtu zuen, eta amaiera tragikoduna. Adoración lanean, eleberriko emakume-pertsonaiak aukera eman zion idazleari gogoeta egiteko eta gizarte-harremanen ankerkeria eta zenbait moda eta konbentzionalismoren pisua salatzeko.

Jarilla

Carolina Coronadoren nobela ezagunenetako bat da Jarrilla, 1850ean argitaratu zen eta harrera eta hedapen azkarra izan zituen. Atariko oharrean Francisco eta Pedro Romero osaba-izebei eskaintzen die obra. Juan II.a eta haren anaiak eta Álvaro de Luna nabarmentzen diren egitura historiko batean, fideltasunari hertsiki obeditu gabe, autorearen beraren hitzetan, Roman, Joan II.aren dontzelaren eta Jarilla arteko maitasun ulertezina nahasten ziren. Eleberriak lau zati ditu. Azken horretan, bi gazteen heriotza gertatu da.'Kontakizun historiko-erromantiko horretatik haratago, garai hartako egoera politikoaz gogoeta egiteko baliatu zen autorea.

Sigea (1854)

Giro historikoko La Sigea eleberria lehen aldiz argitaratu zen Semanario Pintoresco Español delakoan, hainbat saiotan. Natalia Falcóni eskaini zion, idazlearen lehengusinari. Eleberria 1849an hasi zen idazten eta lau urte beranduago amaitu zuen, hitzaurrean azaltzen duen bezala. Liburuaren argitalpena (2 liburuki) 1854 arte atzeratu zen. Carolina Coronadok Luisa Sigea XVI. mendeko humanista erreskatatu zuen bere eleberrirako. Bere bizitzaren zati bat Portugalgo gortean eman zuen, Maria infantaren zerbitzura. Garai historiko horren hautapena, Urrezko Aro kulturalarena, idazlea hemeretzigarren mendeko liberalismoarekin lotzeagatik azal liteke, aldi hori goraipatu baitzuen. Carolina Coronadok eleberri historiko bati aurre egiteko hartu zuen erabakia bat dator gaur egungo literatura-estetikarekin, genero erromantikoa baitzen. Halaber, zenbait autoreren ustez Luisa Sigearen pertsonaiak idazlea kezkatzen zuten hainbat alderdiri buruz hitz egiteko balio izan zion.^[18]

La rueda de la desgracia, Manuscrito de un Conde (Zoritxarraren gurpila, Konde baten eskuizkribua) (1873)

 

Garai hartan, poetisa batek bere lanak argitaratzea ez zen oso onartua, baina Carolinak bidea hartu zuen literaturaren munduan, eta horregatik hainbat aitorpen jaso zituen. Adibidez, “En honor de una extremeña” artikuluan, astekarietan argitaratutako erantzun guztiak biltzen dira, Nicolás Díaz eta Pérezek Badajozko Probintziako Diputazioko lehendakari Manuel Balmaseda jaunari zuzendutako gutun batean sustatutako proposamenaren inguruan. Carolina Coronadori omenaldia egitea da ekimen hori, Lisboako erretiroan bizi baitzen. Desioa Extremadurako poeta gorestea izan zen, beste poeta batzuek bezala: Manuel José Quintana, Lista, José Zorrilla. Azken horrek Carolinaren merezimendua aitortu zuen, Madrilgo Lizeoko saio batean bere endekasilabo batzuk irakurri ondoren. Hala ere, Carolina Coronadok, omenaldi zintzo hori onartu beharrean, bere ezezko sakonena adierazi zuen, Díaz y Pérez jaunari zuzendua.

La Discusión egunkarian, Carolina Coronado «Galería de Poetisas Contemporánea» argitaratzen hasi zen, eta lan horrek jarraipena izan zuen beste argitalpen batzuetan. Anbizio handiko lan hori beste idazle garaikide batek ere definitzen du, lan zehatz eta merezimendu handikoa.

Semanario Pintoresco Español-ean (1836-1857), garaiko idazle garrantzitsuenek hartu zuten parte. Carolina Coronadoren kasuan, La Sigea eleberria ezagutarazteaz gain, beste lan batzuk argitaratu zituen, hala nola Los genios gemelos saiakera edo "El amor de los amores” poema. La Ilustración argitalpenean idazleak Frantzia, Ingalaterra, Belgika eta Alemanian egin zuen bidaia luze baten inpresioak azaldu zituzten.

• «Carolina Coronado» Revista de Extremadura: Ciencia y Arte. Órgano de las Comisiones de Monumentos de las dos provincias XIII (139-140): 1-20. enero y febrero de 1911.
• KIRKPATRICK, Susan. Erromantikoak: idazleak eta subjektibotasuna Espainian, 1835-1850 Valentzia 1991 ISBN: 84-3760-977-1
• KIRKPATRICK, Susan. XIX. mendeko idazleen antologia poetikoa Castalia Madril 1992 ISBN 84-7039-662-5
• Luma ezpata gisa. Erromantizismotik modernismora. Helbidea: Anna Caballé. Arg. Irakurleen Zirkulua. Bartzelona. 2003. ISBN 84-226-9864-1
• Navas Ruiz, Ricardo (1990). El Romanticismo español. Madrid. 
• Apuntes para un diccionario de escritoras españolas del siglo XIX. septiembre de 1889, 169-194 or..
• VAA Historia de las mujeres 4.El siglo XIX Taurus Madril 2000 ISBN 84-306-0391-3

• Poema aukeraketa
• Carolina Coronadoren lan digitalizatuak Espainiako Liburutegi Nazionaleko Hispano Liburutegi Digitalean
• Emakumeak historian. Gertrudis Gómez de Avellaneda, Carolina Coronado eta Robustiana Armiñori eskainitako kapitulua.
• Carolina Coronado, unibertso erromantikoa (2011) erakusketaren liburuxka Espainiako Liburutegi Nazionalak egindako heriotzaren mendeurrena dela eta