Samoa Estatubatuarra

Samoa Estatuabatuarra
American Samoa Amerika Sāmoa / Sāmoa Amelika
Ereserkia: The Star-Spangled Banner
Goiburua: Samoa, Muamua Le Atua (Samoa, Jaungoikoa lehendabizikoa izan dadila)
flag of American Samoa (en)
Geografia
Hiriburua eta hiri handiena	Pago Pago (ofiziala), Fagatogo (parlamentua) 14°16′46″S 170°42′2″W
Azalera	199 (212.) Ura %86,84
Punturik altuena	Lata mendia
Punturik sakonena	Ozeano Barea
Kontinentea	Uharteetako Ozeania
Administrazioa
Gobernu-sistema	Demokrazia
Presidentea	Donald Trump
Governor of American Samoa (en)	Lemanu Peleti Mauga (en)
Legebiltzarra	American Samoa Fono (en)
Epai autoritatea	High Court of American Samoa (en)
Demografia
Biztanleria	49.710
Dentsitatea	249,8 bizt/km² (35.)
Talde etnikoak	ikusi samoar, Tongans (en) eta Filipinar
Hizkuntza ofizialak	ikusi ingeles Samoera
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, ingeles eta Samoera
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Alfabetizazioa	% 97 (1980)
Derrigorrezko eskolaratzea	-18
Ekonomia
BPG per capita	11.394 $ (2017)
BPG per capita EAPn	13.000 $ (2013)
Historia
Sorrera data: 1899
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+1684
ISO 3166-1 alpha-2	AS
ISO 3166-1 alpha-3	ASM
Ordu eremua	ikusi UTC−11:00 : Samoa Time Zone (en) : Pacific/Pago_Pago (en)
Elektrizitatea	120 V. 60 Hz.NEMA 1-15 (en) , NEMA 5-15 (en) , Schuko eta AS/NZS 3112 (en)
Internet domeinua	.as
americansamoa.gov

Samoa Estatubatuarra edo Samoa Iparramerikarra^[1] (ingelesez American Samoa eta samoeraz Amerika Sāmoa edo Sāmoa Amelika) hegoaldeko Ozeano Barean dagoen Ameriketako Estatu Batuen menpeko "lurralde atxiki gabea"^[2] da. De facto hala bada ere, NBEren lurralde ez-autonomoen zerrendan dago eta beraz de iure deskolonizatu gabeko lurraldea da.

Samoa Iparramerikarreko lurraldean alde batetik Samoa uhartediaren ekialdeko zatia eta bestetik kultural zein geografikoki Tokelaurekin lotura estua duen Olohega edo Swains Uhartea daude. Cook Uharteak ekialdean, Niue hegoaldean, Tonga hego-mendebaldean, Mendebaldeko Samoa independentea mendebaldean eta Tokelau iparraldean auzokide ditu, denak Polinesian.

Hiriburu ofiziala Pago Pago da baina Fono (bertako legebiltzarra) Fagatogon dago eta askotan azken hau jotzen da hiriburutzat; hala ere, biak elkarren ondoan daude eta horiei albo-alboan dagoen Utulei gehitu ahal zaie, hortxe kokatzen baita botere betearazlea.

Samoa Estatubatuarra Ozeanian dago, bost sumendi uhartek eta atoloi bik osatua. Eremua 199 km² da. Bere kokapena Ozeano Barean dela eta, abendutik martxoraino noizbehinka tifoiak pairatzen ditu.

Samoa uhartediaren ekialdeko uharteak, mendebaldetik ekialdera aurkeztuak:

• Tutuila taldea:
  • Tutuila: 55.876 biztanle (2000n), lurraldeko uharte nagusia. Bertan dago Pago Pago hiriburua.
  • 'Aunu'u: 476 biztanle, aurrekoaren ekialdean dagoen uharte txikia.
• Manu'a tele edo Manua Uharteak:
  • Ofu-Olosega: batutako bi sumendi-uharte dira, Ofu (289 biztanle) eta Olosega (216).
  • Ta'ū: 873 (2000 census); Manu'a Taldeko handiena. Bertan dago lurraldeko mendirik altuena, Lata (966 m).
• Nu'u o Manu^[3] edo Motu o Manu^[4] atoloia, ingelesez Rose Atoll^[5] AEBek politikoki menpean hartzen dituzten lurraldeen artean hegoaldeen dagoena; biztanlerik gabea, erreserba naturala da.

Lurraldearen iparraldean, Tokelauk beretzat eskatzen duena kulturalki tokelauarra delako:

• Olohega edo Swains Uhartea: 37 biztanle.

K.a. 1000 urte ingurutik biztanleria badu ere, europar esploratzaileek ez zuten bisitatu Samoa XVIII. mendera arte.

XIX. mendean AEBek eta Alemaniak samoar uhartediaren jabetza auzitan izan ondoren, 1899ko Berlingo Itunari esker potentzia biek uhartedia zatitu zuten. Estatu Batuek ekialdeko partea okupatu zuten eta Alemaniak mendebaldeko uharteak, gaur egun Samoako estatu independentea dena.

Uhartedia estatubatuar armadarentzako kanpamentu bihurtu zen, Pago Pago ikatz biltegia eta banan-banan uharteak okupatzeari ekin zioten: Tutuilaren txanda 1900ean izan zen; Manu'a Uharteena 1904an, Tui Manuʻa Elisala hango azken subiranoari itun bat sinarazi eta gero. Azken anexioa Olohegarena izan zen, 1925ean.

Lehen Mundu Gerraren ostean Mau mugimendua garatu zen bai mendebaldeko Samoan (alemaniarren porrotaren ostean Zeelanda Berriaren menpean) bai ekialdean^[6]; azken honetan gerrako beteranoa zen Samuel Sailele Ripley izan zen buruzagia. Indarraren erabileraren kontrakoa bazen ere, AEBetako Itsas Armadak mugimendua desagertarazi zuen.

Bigarren Mundu Gerran estatubatuar marineak bertako biztanleak baino gehiago ziren, horrek dakarren inpaktu kulturalarekin. Egoera profitatu nahian Washingtongo Barne Saila uharteak anexionatzen saiatu zen baina bertako buruzagiek, Tuiasosopo Mariota burua zela, proposamena geldiarazi zuten eta autonomia lortu zuten: Samoa Estatubatuarreko Fono edo legebiltzarra sortu zen. Aldi berean, antzinako gobernari militarraren ordez bertako gobernari zibila izan zuten.

Ameriketako Estatu Batuetako Kongresuak ez du legerik onartu egoera normaltzeko baina Samoa Iparramerikarrak bere konstituzioa onetsi zuen 1967ko uztailaren 1ean. Gaur egun, Nazio Batuek Samoa Estatubatuarra bertako gobernurik gabeko lurraldetzat du, baina herrialdeak sailkapena eztabaidan du.

Samoa Iparramerikarra administratiboki hiru barrutitan eta "antolatu gabeko" atoloi bitan banatuta dago. 14 konderri eta 74 herrixkatan azpibanatuta dago.

• Ekialdeko barrutia
  • Ituau konderria.
  • Ma'Oputasi konderria.
  • Sa'Ole konderria.
  • Sua konderria.
  • Vaifanua konderria.
• Mendebaldeko barrutia
  • Lealataua konderria.
  • Leasina konderria.
  • Tualatai konderria.
  • Tualauta konderria.
• Manu'a barrutia.
  • Faleasao konderria.
  • Fitiuta konderria.
  • Ofu konderria.
  • Olosega konderria.
  • Ta'ū konderria.

• Nu'u o Manu edo Rose.
• Olohega edo Swains uhartea.

• James A. Bier: Islands of Sāmoa, University of Hawai'i Press, Honolulu, 1990. ISBN 0-8248-1330-8.

• Samoa
• Polinesia

• (Ingelesez) Gobernuaren webgunea.
• (Ingelesez) Amsamoa.net.