Litoviaj judoj: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
eNeniu resumo de redakto |
|||
Linio 1:
[[
La '''litoviaj judoj''' - [[jide]] ליטוואק [Litvak], plurale ''Litvakes'', ina formo ''Litviĉke'', plural ''Litviĉkes'' ([[litove]] ''Litvakas'', plurale ''Litvakai'', [[ruse]] ''Литвак'', plurale ''Литваки́''), komparu la esperantlingvan vorton [[Litvo]] por la [[Grandduklando Litovio]] laŭ la slava vorto "Litva" por Litovio - ekde la mezepoko estis grava parto de la loĝantaro de la historia [[Grandduklando Litovio]], kies teritorio kovris grandajn partojn de la nuntempaj ŝtatoj Litovio, Belorusio kaj Ukrainio, kaj iom de la nunaj Latvio kaj Pollando.
La historio de la [[judoj]] en Litovio fontis en la frua [[mezepoko]]. La unuaj judoj probable enmigris el sudoriento en la teritorion de la pli posta [[Grandduklando Litovio]].<ref>Herman Rosenthal: [http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=468&letter=L&search=Lithuania#1365 ''Origin of Lithuanian Jews''] artikolo „Lithuania“ en: ''Jewish Encyclopedia'', volumo 8, Novjorko & Londono 1904, paĝo 119 (angle)]</ref> En multe pli grandaj nombroj ekde la 12-a jarcento [[germana lingvo|german]]- respektive [[jida lingvo|jid]]lingvaj judoj sekve de la mezepokaj kontraŭjudaj pogromoj (kadre de la [[krucmilitoj]] kaj de paniko pri [[pesto|pestaj]] [[epidemio]]j) enmigris el germanlingvaj regionoj de Mezeŭropo orienten. La plejparte religie toleremaj regantoj de la [[Reĝlando Pollando]] kaj de la [[Grandduklando Litovio]] subtenis la loĝigon de judaj enmigrintoj, kies konoj kaj kontaktoj estis tre prosperiga por la ekonomia evoluoj de tiuj landoj. Post la mezepoko pli kaj pli kreskis la nombro de judaj civitanoj kaj judaj komunumoj en Litovio samkiel en Pollando, kaj iom post iom la Grandduklando Litovio en la 17-a kaj 18-a jarcentoj evoluiĝis ĝis centro de eŭropa judismo, kun kultura centro en la litova ĉefurbo Vilno, kiu nomatis „Jerusalemo de Litovio“ aŭ „Jerusalemo de la Nordo“.
Post la sovetunia konkero de la tri [[Baltio|baltiaj]] respublikoj sekve de la [[pakto Molotov-Ribbentrop]] en junio 1940, pli ol miliono da judoj vivis en la teritorio de la historia Litovio, dividita inter ses tiutempaj ŝtatoj: [[Latva SSR]]: 94 000, [[Litova SSR]]: 147 000, [[Pollando]]: 505 000, [[RSFSR|Rusia SFSR]]: 4 000, [[Belorusa SSR]]: 375 000, [[Ukrainia SSR]]: 32 000. Pli ol 90 procentaĵoj da ili dum la okupo fare de la armeo de [[Nazia Germanio]] inter la jaroj 1941 kaj 1945 murdiĝis fare de la germanaj nazioj kaj iliaj lokaj helpantoj.<ref>Dovid Katz: ''Lithuanian Jewish Culture'' ["kulturo de litovaj judoj"]. Vilno 2004, paĝoj 22 kaj sekvaj, kaj 323 (angle)</ref>
[[
== Grandduklando Litovio ==
Linio 11:
=== Survoje al grandpotenco ===
[[
Laŭ legendo jam la grandduko [[Gediminas]] mallonge post la jaro [[1320]], kiam fondiĝis la urbo [[Vilno]], donis al la judoj de Litovio privilegiojn. La plej malnovaj dokumente konservitaj privilegioj estas de [[Vytautas]] el 1388 por la judoj de [[Bresto (Belorusio)|Bresto]] kaj [[Trakai]], la antaŭa ĉefurbo de Litovio - tiuj dokumentoj orientiĝas laŭ pli malnovaj modeloj el Pollando.<ref>Herman Rosenthal: [http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=468&letter=L&search=Lithuania#1366 ''La ĉarto de 1388'' (angle)] artikolo „Lithuania“ en: ''Jewish Encyclopedia'', volumo 8, Novjorko & Londono 1904, paĝo 119</ref> La postan jaron Vytautas al la judoj de la urbo nun nomata [[Hrodno]] (litove nomata ''Gardinas'', pole ''Grodno'') donis aparte ampleksan privilegion, kiu garantiis posedon, liberan moviĝon kaj religian praktikadon sen ia limigo. El la privilegia dokumento evidentiĝas, ke la judoj jam ekde longa tempo vivis en la urbo, posedis grundon kaj profesie laboris en multaj ekonomiaj branĉoj, ke ili kiel metiistoj kaj komercistoj havis ekzakte la samajn rajtojn kiel kristanoj kaj ke en la urbo estis [[sinagogo]] kaj juda tombejo. La judoj en la Grandduklando Litovio, kontraste al Pollando, jam tiutempe konsistigis "trian socian tavolon" samrajtan al la kristana urbanaro.<ref>Haim Ben-Sasson, Ezra Mendelsohn, Stefan Krakowski, Isaiah Trunk, Sara Neshamith, David Sfard, Moshe Avidan, Lena Stanley-Clamp: [http://find.galegroup.com/gvrl/infomark.do?&contentSet=EBKS&type=retrieve&tabID=T001&prodId=GVRL&docId=Ĉ2587515912&eisbn=978-0-02-866097-4&source=gale&userGroupName=unizur&version=1.0 ''Pollando''], artikolo anglalingva en: ''Encyclopaedia Judaica'', eld. Michael Berenbaum kaj Fred Skolnik. volumo 16, 2-a eldono, Macmillan Reference, [[Detroit]], Usono 2007, paĝo 292, Gale Virtual Reference Library</ref> Sub grandduko Vytautas [[karaimoj]] el la duoninsulo [[Krimeo]] estis loĝigitaj en Trakai. La nombron de la judoj en la tiutempa Grandduklando fakuloj taksas je 6000.<ref name="yivoLituania">Dov Levin: [http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Lithuania#id0uwo ''Lithuania''], artikolo anglalingva en: ''The YIVO Encyclopedia of Jews en Eastern Europe'', 2 volumoj, Yale University Press, New Haven 2008</ref>
En la 14-a kaj 15-a jarcentoj kreskis la prospero kaj influo de la judaj komunumoj. Ekestis bonhava juda socia tavolo de komercistoj, terposedantoj kaj impostkolektantoj, dum la plimulto de judaj loĝantoj vivis en malriĉaj cirkonstancoj. En 1495 la judoj surprize estis forpelitaj el Litovio de grandduko [[Aleksandro (Pollando-Litovio)|Aleksandro]]. La litovaj
== Konataj
[[
[[
[[
* [[Mendele Sforim|Ŝalom Jakob Abramoviĉ (Mendele Moiĥer Sforim)]] (naskiĝis en 1836 en Kopyl apud [[Minsko]]; mortis en 1917 en [[Odeso]]), verkisto
* [[Jitzhak Ben Zwi]] (naskiĝis en 1884 en [[Poltavo]]; mortis en 1963 en [[Jerusalemo]], Israelo) cionisma politikisto kaj dua ŝtata prezidanto de Israelo
* [[Moŝe Arens]] (naskiĝis en 1925 [[Kaŭno]]), israela politikisto
* [[Menaĥem Begin]] (naskiĝis en 1913 en [[Brest-Litovsk]]; mortis en 1992 en Jerusalemo, Israelo), israela politikisto
* [[Abraham Cahan]] (naskiĝis en
* [[Marc Chagall]]
* [[Simon Dubnov]] (naskiĝis en 1860 en [[Mszislau]]; mortis en 1941 en [[Rigo]]), historiisto
* [[Romain Gary]] (naskiĝis en 1914 en Vilno; mortis en 1980 en [[Parizo]], Francio), verkisto kaj diplomato, honorigita per la premio ''Goncourt''
* [[Leopold Godowsky]] (naskiĝis en 1870 en Žasliai apud Vilno; mortis en 1938 en Novjorko, Usono), pianisto kaj komponisto
* [[Emma Goldman]] (naskiĝis en 1869 en [[Kaŭno]]; mortis en 1940 en [[Toronto]], Kanado), amerika anarkiistino kja pripaca aktivulino
* [[Nahum Goldmann]] (naskiĝis en 1895 en [[Viŝneva]] apud Valóĵin; mortis en 1982 en [[Bad Reichenhall]], okcidenta Germanio), fondinto de la [[Monda Juda Kongreso]])
* [[Aron Gurviĉ]]
* [[Laurence Harvey]] (naskiĝis en
* [[Jascha Heifetz]] (naskiĝis en 1901 Vilno; mortis en 1987 [[Los-Anĝeleso]], Usono), violinisto
* [[Jay M. Ipson]] (naskiĝis en 1935 [[Kaŭno]]), fondinto kaj direktoro de la muzeo [[Virginia Holocaust Museum]] en [[Richmond (Virginia)|Richmond]]
* [[Al Jolson]] (naskiĝis ĉrkaŭ la jaro 1886 en Seredžius, komunumo [[Jurbarkas]]; mortis en 1950 en [[San-Francisko]], Usono), usona kantisto
* [[Alter Kacyzne]] (naskiĝis en 1885 Vilno; mortis en 1941 en [[Ternopil]], Ukrainio), fotisto kaj verkisto
* [[Grigori Kanoviĉ]] (naskiĝis en 1929 en Kaŭno), verkisto
* [[Menke Katz]] (naskiĝis en 1906 en [[Švenčionys]]; mortis en 1991 en Spring Glen, Novjorkio, Usono), poeto
* [[Joseph Gedalja Klausner]] (naskiĝis en 1874 en Olkeniki, komunumo [[Trakai]]; mortis en 1958 en Jerusalemo, Israelo), historiisto, literatura kaj religia sciencisto
* Sir [[Aaron Klug]] (naskiĝis en 1926 en Želva, komunumo Vilno), biokemiisto, en 1982 honorigita per la [[Nobelpremio pri kemio]]
* [[Emmanuel Levinas]] (naskiĝis en 1906 en Kaŭno; mortis en 1995 en Parizo, Francio), filozofo
* [[Isaak Iljiĉ Levitan]] (naskiĝis en 1860 en Kybartai; mortis en 1900 en Moskvo), pentristo
* [[Jacques Lipchitz]] (naskiĝis en 1891 en [[Druskininkai]]; mortis en 1973 en [[Capri]], Italio), skulptisto
* [[Salomon Maimon]] (naskiĝis en 1753 en Sukoviborg apud [[Mir (Belorusio)|Mir]]; mortis en 1800 en Nieder-Siegersdorf apud [[Freystadt in Schlesien|Freystadt]], [[Silezio]], filozofo de la [[Klerismo]]
* [[Michael Marks]] (naskiĝis ĉirkaŭ la jaro 1860 en [[Slonim]]; mortis en 1907 en Britio), kunfondinto de la komerca entrepreno [[Marks & Spencer]]
* [[Louis B. Mayer]] (naskiĝis en 1885 en [[Minsk]]; mortis en 1957 en Los-Anĝeleso, Usono), usona filmproduktisto
* [[Icchokas Meras]] (naskiĝis en 1934 en [[Kelmė]]), verkisto
* [[Hermann Minkowski]] (naskiĝis en 1864 en Kaŭno; mortis en 1909 en [[Göttingen]]), matematikisto kaj fizikisto.
* [[Pauline Newman]] (naskiĝis ĉirkaŭ la jaro 1889 en Kaŭno; mortis en 1986 en Novjorko, Usono), socialistino kaj sindikatistino ''(International Ladies' Garment Workers' Union (ILGWU))''
* [[Jehuda Pen]] (naskiĝis en 1854 en [[Zarasai]]; mortis en 1937 eb Vitebsk), pentristo
* [[Ŝimon Peres]] (naskiĝis en 1923 Viŝneva apud Valózhin), israela politikisto, honorigita per la [[Nobelpremio pri paco]], ŝtata prezidanto de Israelo
* [[Salomon An-Ski|Ŝlomo Sanŭel Rapoport (An-Ski)]] (naskiĝis en 1863 en [[Vitebsk]]; mortis en 1920 en [[Varsovio]]), verkisto kaj ĵurnalisto, verkisto de la teatraĵo ''der Dibbuk''
* [[Salman Ŝasar]] (naskiĝis en 1889 [[Mir (Weißrussland)|Mir]]; mortis en 1974 en Jerusalemo, Israelo), israela politikisto, tria ŝtata prezidanto de Israelo
* [[Gaono de Vilno|Elijah Ben Salomon Salman, Gaono de Vilno]] (naskiĝis en 1720 en Selez apud Grodno; mortis en 1797 en Vilno), rabeno kaj klerulo
* [[Ŝneur Salman]] de Liadi (naskiĝis en 1745 en [[Ljosna]]; mortis en 1812 en Hadicz, distrikto [[Poltavo]]), fondinto de la ĥasida movado ''Ĥabad-Lubaviĉ''
* [[Joe Slovo]] (naskiĝis en 1926 en Obeliai, komunumo [[Rokiškis]]; mortis en 1995 [[Johannesburg]], Sudafriko), sudafrika komunista politikisto, membro de la [[Afrika Nacia Kongreso]]
* [[Ĥaim Sutin]] (naskiĝis en 1893 en Smiloviĉi apud Minsko; mortis en 1943 en Parizo, Francio), pentristo
* [[Abraham Sutzkever]] (naskiĝis en 1913 en Smorgon apud Vilno; mortis en 2010 en [[Tel-Avivo]], Israelo), verkisto
* [[Meir Vilner]] (naskiĝis en 1918 en Vilno; mortis en 2003 en Israelo), israela komunista politikisto, kunsubskribinto de la deklaro pri ŝtata sendependeco de Israelo
* [[Max Weinreich]] (naskiĝis en 1894 en [[Kuldiga]]; mortis en 1969 en Novjorko, Usono), lingvisto, kunfondinto de la organizaĵo [[YIVO]] en Vilno
* [[Uriel Weinreich]] (naskiĝis en 1926 en Vilno; mortis en 1967 en Novjorko, Usono), lingvisto
* [[Ĥaim Weizmann]] (naskiĝis en 1874 en [[Motal]]; mortis en 1952 en Jerusalemo, Israelo), kemikisto, cionisma politikisto kaj unua ŝtata prezidanto de Israelo
* [[Ossip Zadkine]] (naskiĝis en 1890 en [[Vitebsk]]; mortis en
* [[Ludwik Lejzer Zamenhof]] (naskiĝis en 1859 en [[Białystok]]; mortis en 1917 en Varsovio), oftalmologo kaj filologo, iniciatinto de la lingvo [[Esperanto]]
== Notoj ==
{{Referencoj}}
[[Kategorio:Judismo|Litovio]]
| |||