[go: up one dir, main page]
Vikipedio

Latinida lingvaro

grupo de lingvoj devenintaj de latino, inkluzivanta interalie la hispanan, la portugalan, la francan, la italan, la rumanan, la katalunan, la galegan, la okcitanan, la romanĉan, la piemontan, la venecian kaj la sardan

La latinidaj lingvoj estas la posteaĵoj de la latina lingvo. Ili rezultis pro la disa evoluo de la vulgara latino post la falo de la Okcident-Romia Imperio en 476.

Latinidaj lingvoj en la mondo

La ĉefaj trajtoj komunaj estas:

Mapo

redakti
 
Latinidaj lingvoj en Eŭropo

1 galega kaj portugala
2 astura kaj leona
3 hispana
4 supra aragona
5 kataluna
6 judhispana judhispana
7 okcitana (langvedoka kaj provenca}
8 gaskona
9 franca (oïl-dialektoj)
a ĝenerala franca
10 arpitana

11 romanĉa
12 italo-galaj piemonta kaj lombarda
13 judhispana
14 venecia
15 friula
16 istria
17 centra itala (toskana kaj emilia-romanja
18 korsika kaj galura
19 sasara
20 meza sudorienta itala
21 suda napola
22 sicilia, kalabra kaj salentina

23 rumana
24 istro-rumana
25 arumana
26 sarda

 

Evoluo

redakti
  Vidu ankaŭ: Vulgara latino

Fonologio

redakti

Akcentaj vokaloj

redakti
Perdo de la longeca distingo
redakti
Frua evoluo de akcentaj vokaloj en la latinidaj lingvoj
Latina Sarda Orientaj latinidoj Pralatinida Okcidentaj latinidoj Sicilia
Sc.1 IFA IFA Sc.1 IFA IFA
ī /iː/ /i/ /i/ ị */i/ /i/ /i/
ȳ /yː/
i (ĭ) /ɪ/ /e/ į */ɪ/ /e/
y (y̆) /ʏ/
ē /eː/ /ɛ/ ẹ */e/
oe /oj/ > /eː/
e (ĕ) /ɛ/ /ɛ/ ę */ɛ/ /ɛ/ /ɛ/
ae /aj/ > /ɛː/
ā /aː/ /a/ /a/ a */a/ /a/ /a/
a (ă) /a/
o (ŏ) /ɔ/ /ɔ/ /o/ ǫ */ɔ/ /ɔ/ /ɔ/
ō /oː/ ọ */o/ /o/ /u/
au
(sporada evoluo) 		/aw/ > /ɔː/
u (ŭ) /ʊ/ /u/ /u/ ų */ʊ/
ū /uː/ ụ */u/ /u/
au
(normala evoluo) 		/aw/ /aw/ /aw/ au */aw/ /aw/ /aw/
1 Tradicia scienca skribo en latina kaj latinida filologio.

La vokalaro de vulgara latino estis profunde reorganizita.[1] Klasika latino havis kvin indigenajn mallongajn vokalajn fonemojn: a, e, i, o, u, kaj kvin longajn: ā, ē, ī, ō, ū, (vidu la tablon por transskriboj en IFA), kaj tri oftajn diftongojn: ae, oe, au. Krome estis malpli oftaj diftongoj eu, ui, ei, kaj longa kaj mallonga versioj de y, kiu reprezentis /y(ː)/ en pruntvortoj el la greka. Ĉi-lastaj verŝajne kunfluis kun /i(ː)/ antaŭ ol aliaj ŝanĝoj komenciĝis. Estas indikoj ke ĉiuj mallongaj vokaloj krom a estis malpli altaj ol la longaj ekvivalentoj.

Dum la pra-latinida periodo, la fonemaj distingoj je longeco perdiĝis. La prononco de ĉiu vokalo fariĝis longa en akcentaj nefermitaj silaboj (t.e. akcentaj vokaloj sekvataj de maksimume unu konsonanto) kaj mallonga alie. Tiu distribuo de longaj kaj mallongaj alofonoj ankoraŭ ekzistas en la moderna itala. La originalaj /a aː/ kunfluis, sed ĉe la aliaj paroj la kvalitoj restis malsamaj. La rezulto estis pra-latinida vokalaro kun naŭ monoftongoj, distingataj nur je kvalito.[2]

Klasifiko

redakti
 
ibero-latinida lingvaro
 
lingvoj kaj dialektoj en Francio
 
lingvoj kaj dialektoj en Italio

Unu el la eblaj klasadoj de latinidaj lingvoj:

Detala priskribo

redakti

La galega similas plej al la portugala, kvankam ĝi estas precipe parolata ne en Portugalio, sed en la nordokcidenta Hispanio, en la regiono Galegio. Tradicie la latinida lingvistiko konsideras la galegan dialekto de la portugala.

La haitia kaj papiamento estas kreolaj lingvoj: iliaj vortostokoj estas plejparte latinidaj, sed ne la gramatiko. La provenca estas dialekto de la okcitana, kaj estas parolata en la sudorienta Francio. Ĝi aparte famas inter la dialektoj de la okcitana lingvo pro la verkisto Frederic Mistral kiu ricevis la Premio Nobel de literaturo en 1904 por rekompenci la altkvaliton de siaj verkoj en la provenca.

Kvankam Britio ne naskis latinidan lingvon, la angla lingvo prenis multe de sia vortstoko el la franca kaj la latina ekde 1100. Same, grandega parto de la Esperanta vortprovizo venas el latinidaj lingvoj aŭ rekte el la klasika latina.

La potenco de ŝtato kaj lernejo mankis al la kataluna, galega kaj sarda, tial ili restas lingvoj malmulte konataj kompare al la pli grandaj lingvoj. El ili, la kataluna estas nun la plej forta. La okcitana estis mezepoke la plej granda kultura lingvo el tiu grupo de latinidaj lingvoj, danke al multnombraj verkoj de la trobadoroj. Sed la historio favoris la aliajn latinidajn. Aliflanke, la franca kreskis el la latinida de Parizo, kaj la hispana el la latinida de Kastilio. Se Portugalio estus restinta parto de Hispanio, eble la portugala restus subnacia lingvo, simile al la kataluna, kaj Brazilo hodiaŭ parolus la hispanan. La itala ne estas simple la lingvo de Romo pro la frua potenco de Florenco kaj Venecio kaj pro la longdaŭra naciisma malforteco de Romo sub la papoj.

El la latinidaj, la plej vaste uzataj estas la hispana kaj la franca. La hispana havas pli da denaskaj parolantoj, sed la franca multe pli da dualingvanoj, kio faras ĝin kun la angla unu el la du veraj mondlingvoj.

Krom la geografia, aliaj kriterioj taŭgas por klasi la latinidajn lingvojn:

Pluraloj

redakti

Kelkaj pluraligas per aldono de s (el latina akuzativo) kaj alia per ŝanĝo de fina vokalo o kaj e al i aŭ a al e (el latina nominativo).

  • Per s: Portugala, hispana, kataluna, franca
  • Per vokalo: Itala, rumana.

Perdo de finaj vokaloj

redakti

Kelkaj perdis la finajn senkacentajn vokalojn ĉe la latinaj etimoj. Ekzemple: Latinaj lupus, luna iĝis italaj lupo, luna sed francaj loup, lune [lün] (kaj Esperante lupo kaj luno).

  • Kun finaj vokaloj: Portugala, hispana, itala
  • Finaj vokaloj nur en ina genro: Kataluna, rumana, franca

Pli

redakti

Kelkaj tiras la vorto por "pli" el PLUS, aliaj el MAGIS.

  • PLUS: Franca (plus), itala (più), sarda (prus), romanĉa (plü, pli)
  • MAGIS: Portugala (tamen mezepoke la vorto 'mais' kunekzistis kun 'chus' el PLUS), hispana (más), kataluna (més), rumana (mai)

SEDECIM, DECEM ET SEX kaj aliaj

redakti

En kelkaj lingvoj, la vorto por numero 16 etimas 'ses-dek' laŭ la modelo de la numeroj 11 ĝis 15. En aliaj, ĝi etimas 'dek kaj ses', kiel ĉe la numeroj de 17 ĝis 19.

  • SEDECIM: kataluna (setze), franca (seize), itala (sedici), sarda (sèighi), romanĉa (saidesch, en la malalt-engadina dialekto)
  • DECEM ET SEX: portugala (dezasseis; laŭ multaj ĝi venas el DECEM AC SEX, sed ankaŭ eblus, ke tiu -a- estiĝis pro malsimiliĝo disde la ceteraj -e-), hispana (dieciséis)
  • SEX SUPER DECEM: rumana (șaisprezece)

Havi kaj teni

redakti

La vortoj habere kaj tenere evoluis malsame por signifi "teni", "havi", "esti (farinta)" kaj "ekzistas".

La respondaj francaj vortoj estas je tiens, j'ai, j'ai (fait), il y a: respektive evoluintaj el tenere, habere, habere, habere. Ni simbolu tion per "THHH".

  • TTTT: Brazila portugala lingvo
  • TTTH: Portugala/Galega.
  • TTHH: Hispana, kataluna
  • THHH: Franca.
  • THHE: Rumana, itala - E simbolas essere (itala) kaj a fi (rumana)

Havi kaj esti

redakti

Kelkaj uzas "havi" kiel helpverbo por formi perfektan tenson de ĉiuj verboj (pli-ol-perfekta en la portugala). Aliaj uzas "esti" por verboj pri movo aŭ iĝo.

  • "Havi": Portugala, hispana, rumana
  • "Havi" kaj "esti": Kataluna, franca, itala

Planlingvoj

redakti
  Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj Konstruita lingvo kaj Internacia planlingvo.

Esperanto kaj ĉiuj aliaj gravaj internaciaj planlingvoj krom Volapuko estas profunde influitaj de la latinidaj lingvoj.[3] En Esperanto la latinida elemento estas nur la plej evidenta el pluraj influoj, kaj ĝi baziĝas sur la modernaj lingvoj. Kelkaj aliaj planlingvoj ekde Latino Sen Fleksio (proponita en 1903) estas rektaj simpligoj de klasika Latino. Ankaŭ multaj fikciaj latinidaj lingvoj estas konstruitaj por artaj celoj, ekzemple Wenedyk (fikcia lingvo kreita por imiti la polan lingvon kun latinida bazo).[4]

Kelkaj ekzemploj

redakti

Leksikaj kaj gramatikaj similecoj inter la latinidaj lingvoj, kaj inter la latina lingvo kaj ĉiu de ili, estas evidenta el la sekvaj ekzemploj:

Latina lingvo (Ea) semper antequam cenat fenestram claudit.
Aragona lingvo (Ella) zarra siempre a finestra antes de cenar.
Arpitana lingvo (Le) sarre toltin/tojor la fenétra avan de goutâ/dinar/sopar.
Andaluza lingvo (Eya) siempre zierra la bentana enanteh de zenâ"
Arumana lingvo (Ea/Nâsa) încljidi/nkidi totna firida ninti di tsinâ.
Asturia lingvo (Ella) pieslla siempres la ventana enantes de cenar.
Kataluna lingvo (Ella) sempre tanca/clou la finestra abans de sopar.
Korsika lingvo (Ella/Edda) chjode sempre u purtellu/purteddu nanzu di cenà.
Emilia lingvo (Lē) la sèra sèmpar sù la fnèstra prima ad snàr.
Esperanto Ŝi ĉiam fermas la fenestron antaŭ ol ŝi vespermanĝas.
Ekstremadura lingvo (Ella) afecha siempri la ventana antis de cenal.
Franca lingvo Elle ferme toujours la fenêtre avant de dîner/souper.
Friulia lingvo (Jê) e siere simpri il barcon prin di cenâ.
Galega lingvo (Ela) pecha/fecha sempre a fiestra/xanela antes de cear.
Haitia kreola lingvo Li toujou fèmen fennèt la avan li soupe.
Italia lingvo (Ella/Lei) chiude sempre la finestra prima di cenare.
Idiom Neutral Ila sempre klos fenestr ante ke ila dine.
Interlingvo Illa claude sempre le fenestra ante (de) soupar.
Judhispana lingvo Eya serra syempre la ventana antes de senar.
Ladina lingvo (Ëra) stlüj dagnora la finestra impröma de cenè. (badiot) (Ëila) stluj for l viere dan maië da cëina(gherdëina)
Ladina lingvo Centro Cadore: La sera sempre la fenestra gnante de disnà; Auronzo di Cadore: La sera sempro la fenestra davoi de disnà
Latino Sen Fleksio Illa claude semper fenestra antequam illa cena.
Leona lingvo (Eilla) pecha siempre la ventana primeiru de cenare.
Liguria lingvo (Le) a saera sempre u barcun primma de cenà.
Nova Lingvafrankao El sempre clui la fenetra ante cuando el come.
Lombarda lingvo (Lee) la sara sù semper la finestra primma de disnà/scenà.
Miranda lingvo (Eilha) cerra siempre la bentana/jinela atrás de jantar.
Mozaraba lingvo Ella cloudet sempre la fainestra abante da cenare. (rekonstruita)
Napola lingvo Essa nzerra sempe 'a fenesta primma 'e magnà.
Normanda lingvo Lli barre tréjous la crouésie devaunt de daîner.
Nova Bahaso Lini cihore mahuli janelo bifore nura-komido.
Okcidentalo Ella sempre clude li fenestre ante de supar.
Okcitana lingvo (Ela) barra sempre/totjorn la fenèstra abans de sopar.
Perciskana lingvo (Ena) cerovâ suempre la velustra atratès dî zzenar.
Pikarda Franca Dialekto Ale frunme tojours l’ creusèe édvint éd souper.
Piemonta lingvo Chila a sara sèmper la fnestra dnans ëd fé sin-a/dnans ëd siné.
Portugala lingvo (Ela) fecha sempre a janela antes de jantar/cear.
Rumana lingvo Ea închide întotdeauna fereastra înainte de cină.
Romanĉa lingvo Ella clauda/serra adina la fanestra avant ch'ella tschainia.
Sarda lingvo Issa serrat sempri/semper sa fentana innantis de cenài/chenàre.
Sejŝela lingvo Y pou touzour ferm lafnet aven y manze.
Sicilia lingvo Idda chiui sempri la finestra prima di pistiari/manciari.
Hispana lingvo (Ella) siempre cierra la ventana antes de cenar.
Venecia lingvo Eła ła sara/sera sempre ła fenestra vanti de xenàr/disnar.
Valona lingvo Ele sere todi li finiesse divant di soper.

Eksteraj ligiloj

redakti

Vidu ankaŭ

redakti

Referencoj

redakti
  1. ↑ Alkire & Rosen 2010, p. 8.
  2. ↑ Alkire & Rosen 2010, p. 13.
  3. ↑ Barandovská-Frank, Věra. 2024. "Importance of Latin and Romance languages for the production of planned languages and their communities". Resumo de prelego por la Internacia Kongreso de Lingvistoj.
  4. ↑ Barandovská-Frank, Věra. 2024. "Importance of Latin and Romance languages for the production of planned languages and their communities". Resumo de prelego por la Internacia Kongreso de Lingvistoj.
Bibliotekoj
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Latinida_lingvaro&oldid=8924941"