Judoj
Judoj (hebree יְהוּדִים, jehudim, origine signifante "jehudaidoj" kaj poste "judujanoj"), aŭ hebreoj en la tradicia, zamenhofa uzo, estas etnoreligia grupo[1] kaj nacio[2][3][4] devenanta de la izraelidoj[5][6][7] kaj aliaj antikvaj hebreoj[8][9] de la historiaj Izraelujo kaj Judujo. La judaj etno, nacio, kaj religio estas forte interligitaj,[10][11] ĉar judismo estas la etna religio de la juda popolo, kvankam ĝia observado fare de judoj varias de strikta observado ĝis kompleta neobservado.[12]
Judoj estas ofte dividataj laŭ mezepokaj lokoj de diasporaj komunumoj kun koresponde apartaj ritoj, kutimoj, kaj prononcoj de la hebrea:
- Mizraĥoj (Mezoriento)
- Jemenaj judoj (Jemeno)
- Beta Israel (Etiopio)
- Aŝkenazoj (Centra kaj Orienta Eŭropo)
- Litoviaj judoj
- Sefardoj (Iberio, kaj post la granda forpelo de 1492, ĉefe de Nordafriko (Magrebo) kaj Mezoriento, do forte kongrua kun la Mizraĥoj)
- Buĥoraj judoj (Buĥaro, Centra Azio kaj Kaŭkazio)
- Romaniotoj (Grekio kaj Balkano)
- Montaj Judoj (Kaŭkazio)
La plimulto de genetikaj studoj montras, ke aŝkenazoj, italkoj, mizraĥoj, romaniotoj, kaj sefardoj estas pli parencaj unu al la aliaj ol al siaj najbaraj popoloj. Ekzemple, ajna aŝkenaza judo el Pollando estas pli parenca al iraka judo ol al nejuda polo.[13] Tio konfirmas la tradician historian opinion, laŭ kiu judoj estas praidoj de tiuj, kiuj estis ekzilitaj el la regno Judujo post militaj malvenkoj kontraŭ la okupantaj romianoj.[14][15][16] Ajna aŝkenazo kaj ajna sefardo, italko aŭ romanioto estas eĉ parencaj je nivelo de kvara aŭ kvina kuzo, kaj ankaŭ proksime parencaj al ajna mizraĥo.[17][18] Antisemitismo kaj la juda demando en la 19-a jarcento tamen kondukas al tio, ke multaj eŭropaj judoj ekasertis la malon, ke ili estas "eŭropanoj kun hebrea religio"; la nova reformisma judismo iĝis unu el la plej aktivaj asertantoj de tiu vidpunkto.
En la jaro 2000 dise tra la mondo vivis 13 milionoj da judoj: 5800 mil en Usono (44%), 4847 mil en Israelo (37%), 600 mil en Francio (5%), 550 mil en Rusio kaj 400 mil en Ukrainio, inter aliaj. Do 81% el judoj nun loĝas en du landoj: Usono kaj Israelo. Novjorko mem havas 1750 mil judojn. Sed tio estas moderna fenomeno: antaŭ 1930, Ukrainio, Germanio, Pollando kaj Litovio havis grandajn nombrojn de judoj. Dum la Dua Mondmilito, Hitlero murdis du trionojn de la judoj de Eŭropo. Nun Germanio havas nur 100 mil judojn (2005). En 1939 estis 16.7 milionoj da judoj.
Kaj la kristanismo kaj la islamo havas radikojn en la juda religio. Kvankam ili estas gento malgranda kaj ofte senlanda, la judoj estas gento profunde influa. Tamen, oni devas konscii, ke multaj el la famaj figuroj, kiujn oni komune identigas kiel judoj, ne apartenis al la religio kaj ne vidis sin mem kiel judoj (Spinozo, Markso, Lev Trockij) kaj ofte ne estis edukitaj en la juda religio kaj tradicioj (Markso, Trockij).
Kiu estas judo?
redaktiLa preciza difino de "judo" estas afero tre politika kaj polemika. Ekster la judismo, kaj ofte ankaŭ inter ĝiaj praktikantoj, oni ofte uzas la vorton "judo" celante "praktikanton de la Judismo". Kelkaj ortodoksaj rabenoj faras distingon inter "Israelido" (ano de la gento) kaj "judo" (praktikanto de la ortodoksa judismo). Eĉ pli konflikte, ortodoksaj judoj, reformistaj judoj, konservativaj judoj kaj nereligiaj judoj havas malsamajn kriteriojn pri aparteno al la juda gento.
Por la reformistoj en Usono kaj pluraj aliaj landoj, judo estas tiu, kiu aŭ (a) havas almenaŭ unu judan patron aŭ patrinon, havis judan edukon, kaj ne konvertiĝis al alia religio, aŭ (b) konvertiĝis al judismo, kaj ne rekonvertiĝis al alia religio.
Por la ortodoksuloj, judo estas tiu, kiu aŭ (a) estis naskita el Judino, aŭ (b) konvertiĝis al ortodoksa judismo. (En tiu ĉi sistemo, la unuaj judoj estas tiuj, kiuj ricevis la revelacion en Sinajo). Laŭ la ortodoksuloj, ne estas maniero foriri el la judismo; judo restas judo, eĉ se li sekvas alian religion.
En Usono, nereligiaj judoj ĝenerale sekvas la reformistan vidpunkton; la konservativa judismo havas oficialan pozicion similan al la ortodoksa, sed almenaŭ du trionoj de ĝiaj praktikantoj havas personan pozicion iom similan al la reformista. Nereligiaj judoj (kaj ne judoj) en Israelo kaj Eŭropo ofte sekvas la ortodoksan pozicion.
Ĉiu, kiu havas almenaŭ unu geavon, kiu (a) estis agnoskita kiel juda laŭ la ortodoksa vidpunkto, kaj (b) ne praktikis alian religion, rajtas migri al Israelo; tamen tiuj, kiuj ne estas agnoskitaj kiel judoj de la ortodoksuloj estas registritaj kiel ne-judoj en Israelo, kaj, ekz., ne rajtas edz(in)iĝi al judoj ene de la ŝtato, aŭ esti enterigitaj en la plejmulto de tombejoj, inkluzive de armeaj tombejoj - krom aliaj malavantaĝoj.
Juda kulturo
redaktiJuda kuirarto rilatas al la kuiradaj tradicioj de la juda popolo en la mondo. Ĝi evoluis dum multaj jarcentoj, formitaj de judaj dietaj leĝoj (koŝero), judaj festotagoj kaj ŝabata tradicio. La juda kuirarto estas influita de la ekonomio, agrikulturo kaj kuirarta tradicio de la multaj landoj kie judaj komunumoj ekloĝis kaj varias multe tra la tuta mondo.
En Israelo
redaktiLa juda loĝantaro en Israelo estas komponata de ĉiuj judaj diasporaj komunumoj, kiel Aŝkenazaj judoj, Sefardaj judoj, Mizrahaj judoj, Beta Israel, Koĉinaj judoj kaj Bene Israel (el Barato), Karaismaj judoj, kaj multaj aliaj grupoj. La komunumo de israelaj judoj montras ampleksan gamon de judaj kulturaj tradicioj, same kiel enhavas la tutan spektron de religiaj praktikoj, el la ĥaredaj komunumoj ĝis la "hilonaj" nereligiaj judaj komunumoj kiuj vivas en nereligia vivostilo. Inter la juda loĝantaro, ĉirkaŭ 25% el la lernejanoj kaj ĉirkaŭ 35% el la ĵusnaskitoj estas de miksa praularo kaj Aŝkenaza kaj Sefarda/Mizraha deveno, kio pliiĝas je 0.5% ĉiujare. Ĉirkaŭ la 50% el la juda loĝantaro estas de almenaŭ parta Sefarda/Mizraha deveno.[19]
La tradicia historioscienco proklamis, ke en Hispanio kunvivis tri etnoj aŭ kulturoj ĝis 1492, kiam la Katolikaj Gereĝoj forpelis la judojn kaj krome finis la militojn de rekonkero de la Iberia Duoninsulo kaj komencis la iom-post-ioman forpelon de moriskoj. Tiele oni parolis kaj parolas pri ĉirkaŭ 400,000 sefardoj, el kiuj oni forpelis ĉirkaŭ la duonon, krom la lastaj centoj da miloj de moriskoj forpelotaj en 1609. Tiele la hispanaj etno, kulturo kaj popolo estus unika.
Tamen la ĵusaj studoj pri kromosomoj pruvas alion, nome ke la demografio estis ege influata de la konverto, same kiel de la forpelo. Tiele ĉirkaŭ 20 % (do, kvinono) de la nuna iberia loĝantaro estus devena el sefardoj kaj simila 11 % el nordafrikanoj. La genetika analizado de la popolaj migradoj eblas, se tiuj popoloj devenas el malsimilaj kaj malproksimaj lokoj, kiel okazas kun sefardoj (Palestino aŭ Israelo) kaj hispanaraboj (Nordafriko). Oni analizas la kromosomon “Y”, kiun oni transsendas tra patra linio kaj kiu ne malaperas tra jarmiloj.
Teamo de sciencistoj britaj, hispanaj, portugalaj, francaj kaj israelaj analizis pruvomontraĵon de 1,140 homoj de la Iberia Duoninsulo (plus Balearoj) kaj trovis la menciitajn procentaĵojn (11 kaj 20), kiuj pruvas altan averaĝon de konvertoj, ĉu volaj ĉu nevolaj. La rezulto aperis en la prestiĝa revuo American Jounal of Human Genetics.[20]
Tiele la historio de la loĝantaro de la Iberia Duoninsulo klariĝas. La Ĝibraltara markolo neniam estis barilo inter ambaŭ loĝantaroj de unu flanko kaj alia. La unua historia trapaso okazis en 711, kiam komencis la islama invado (ĉirkaŭ 10,000 aŭ 15,000 nordafrikanoj, araboj kaj berberoj). Tio aldoniĝis al ĉirkaŭ 7 aŭ 8 milionoj da tiamaj hispanoj kaj ĉirkaŭ 200,000 visigotoj de la hegemoniaj klaso kaj etno. La judoj tiam jam estis tie ekde la romia epoko. Nune oni supozas, ke estas ĉirkaŭ 2 milionoj da sefardoj tutmonde, sed nur en Iberio estas ĉirkaŭ 8 milionoj da sefardodevenuloj.
Alia kurioza informo el la ĵusa pristudo estas, ke ne estas nordosuda limo en la demografia divido de la moriska heredo, sed okcidentorienta. Tio estas, la proporcio de moriska demografia heredo estas pli alta norde kaj okcidente (ekzemple en Galegio -20 %- kaj Ekstremaduro) ol oriente (Katalunio kaj Pireneoj). Tamen en Andaluzio la procentaĵo estas malalta, kie certe okazis pli draste la forpelo de 1609. La sefarda heredo estas pli homogena, sed ankaŭ malalta en nordoriento kaj Katalunio.
Juda organizado
redaktiLa Centra konsilio de la judoj en Germanio - germane Zentralrat der Juden in Deutschland - en la formo de korporacio sub publika juro estas la plej granda tegmenta organizo de judaj komunumoj kaj regionaj unuiĝoj en Germanio kaj ilia politika reprezentilo. Ĝi estis fondita la 19-an de julio 1950 en Frankfurto ĉe Majno kaj estas bazita en Berlino ekde 1999.
Judoj en Esperanto
redaktiMarjorie Boulton, en sia mikspota libro Faktoj kaj fantazioj, dediĉas ties 47an ĉapitron "Fabelo de la judoj" al komentoj pri judoj ĝenerale kaj pri kelkaj elstaraj judoj partikulare; poste ŝi rakontas la fabelon pri la magia ringo.[21]
Referencoj
redakti- ↑ * Ethnic minorities in English law. Books.google.co.uk. Alirita la 23-an de decembro 2010.
- Edgar Litt. "Jewish Ethno-Religious Involvement and Political Liberalism", paĝoj 328–32.
- Craig R. Prentiss. (1-an de junio 2003) Religion and the Creation of Race and Ethnicity: An Introduction, p. 85–. ISBN 978-0-8147-6700-9.
- The Avraham Harman Institute of Contemporary Jewry The Hebrew University of Jerusalem Eli Lederhendler Stephen S. Wise Professor of American Jewish History and Institutions. (30-an de novembro 2001) Studies in Contemporary Jewry : Volume XVII: Who Owns Judaism? Public Religion and Private Faith in America and Israel: Volume XVII: Who Owns Judaism? Public Religion and Private Faith in America and Israel, p. 101–. ISBN 978-0-19-534896-5.
- Jewish Survival: The Identity Problem at the Close of the Twentieth Century; [... International Workshop at Bar-Ilan University on the 18th and 19th of March, 1997], p. 90–. ISBN 978-1-4128-2689-1.
- John A. Shoup III. (17-an de oktobro 2011) Ethnic Groups of Africa and the Middle East: An Encyclopedia: An Encyclopedia, p. 133. ISBN 978-1-59884-363-7.
- Tet-Lim N. Yee. (10-an de marto 2005) Jews, Gentiles and Ethnic Reconciliation: Paul's Jewish identity and Ephesians, p. 102–. ISBN 978-1-139-44411-8.
- ↑ M. Nicholson. (2002) International Relations: A Concise Introduction. ISBN 978-0-8147-5822-9. "The Jews are a nation and were so before there was a Jewish state of Israel"
- ↑ Jacob Neusner. (1991) An Introduction to Judaism: A Textbook and Reader, p. [htt://archive.org/details/introductiontoju0000neus/e/375 375]–. ISBN 978-0-664-25348-6. "That there is a Jewish nation can hardly be denied after the creation of the State of Israel"
- ↑ Alan Dowty. (30-an de januaro 1998) The Jewish State: A Century Later, Updated With a New Preface, p. 3–. ISBN 978-0-520-92706-3. "Jews are a people, a nation (in the original sense of the word), an ethnos"
- ↑ Raymond P. Scheindlin. (1998) A Short History of the Jewish People: From Legendary Times to Modern Statehood, p. 1–. ISBN 978-0-19-513941-9. Israelite origins and kingdom: "The first act in the long drama of Jewish history is the age of the Israelites"
- ↑ Facts On File, Incorporated. (2009) Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, p. 337–. ISBN 978-1-4381-2676-0."The people of the Kingdom of Israel and the ethnic and religious group known as the Jewish people that descended from them have been subjected to a number of forced migrations in their history"
- ↑ Harry Ostrer MD. (10-an de aŭgusto 2012) Legacy: A Genetic History of the Jewish People, p. 26–. ISBN 978-0-19-997638-6.
- ↑ "In the broader sense of the term, a Jew is any person belonging to the worldwide group that constitutes, through descent or conversion, a continuation of the ancient Jewish people, who were themselves descendants of the Hebrews of the Old Testament." Jew ĉe Encyclopædia Britannica
- ↑ "Hebrew, any member of an ancient northern Semitic people that were the ancestors of the Jews." Hebrew (People) ĉe Encyclopædia Britannica
- ↑ Eli Lederhendler. (20-a de decembro 2001) Studies in Contemporary Jewry: Volume XVII: Who Owns Judaism? Public Religion and Private Faith in America and Israel, p. 101–. ISBN 978-0-19-534896-5. "Historically, the religious and ethnic dimensions of Jewish identity have been closely interwoven. In fact, so closely bound are they, that the traditional Jewish lexicon hardly distinguishes between the two concepts. Jewish religious practice, by definition, was observed exclusively by the Jewish people, and notions of Jewish peoplehood, nation, and community were suffused with faith in the Jewish God, the practice of Jewish (religious) law and the study of ancient religious texts"
- ↑ Tet-Lim N. Yee. (10-a de marto 2005) Jews, Gentiles and Ethnic Reconciliation: Paul's Jewish identity and Ephesians, p. 102–. ISBN 978-1-139-44411-8. "This identification in the Jewish attitude between the ethnic group and religious identity is so close that the reception into this religion of members not belonging to its ethnic group has become impossible."
- ↑ Jewish Survival: The Identity Problem at the Close of the Twentieth Century; [... International Workshop at Bar-Ilan University on the 18th and 19th of de marto, 1997], p. 90–. ISBN 978-1-4128-2689-1. "A person born Jewish who refutes Judaism may continue to assert a Jewish identity, and if he or she does not convert to another religion, even religious Jews will recognize the person as a Jew"
- ↑ Prominent scholars blast theory tracing Ashkenazi Jews to Turkey
- ↑ (2006) “The Importance of Ancestral Origin”, Genes, Behavior, and the Social Environment: Moving Beyond the Nature/Nurture Debate. ISBN 978-0-309-10196-7.
- ↑ Katsnelson, Alla (2010-06-03). “Jews worldwide share genetic ties”, Nature. doi:10.1038/news.2010.277.
- ↑ Frudakis, Tony. (2010) “Ashkenazi Jews”, Molecular Photofitting: Predicting Ancestry and Phenotype Using DNA. Elsevier, p. 383. ISBN 978-0-08-055137-1.
- ↑ Wade, Nicholas, "Studies Show Jews' Genetic Similarity", The New York Times, 2010-06-09.
- ↑ (June 2000) “Jewish and Middle Eastern non-Jewish populations share a common pool of Y-chromosome biallelic haplotypes”, Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 97 (12), p. 6769–74. doi:10.1073/pnas.100115997. Bibkodo:2000PNAS...97.6769H.
- ↑ My Promised Land, de Ari Shavit, (London 2014)
- ↑ “Sefardíes y moriscos siguen aquí. El 30 % de los españoles tiene huella genética de su origen judío o magrebí”, El País, Madrido, 5a de decembro de 2008, p.36.
- ↑ Marjorie Boulton, Faktoj kaj fantazioj, progresiga libro, Universala Esperanto-Asocio, Roterdamo, 1984, dua eldono 1993. Paĝoj 369-376.