Havajo

 

La ĉefaj industrioj en Havajo estas turismo kaj agrikulturo (ĉefe sukerkano kaj ananaso). Turismo estas la plej granda industrio en Havajo, kun multaj hoteloj sur ĉiuj el la ĉefaj insuloj. La malneta produkto de Havajo en 2003 estis USD $47 miliardoj.

La ĉefa flughaveno en Havajo estas en la municipo Kahului en la kantono Maui.

Polinezianoj, kiuj eble venis de la insuloj Marquesas kaj Society, unue alvenis en la Havajaj insuloj inter la 3-a kaj 10-a jarcentoj. La brita kapitano James Cook estis unu el la unuaj eŭropanoj kiuj alvenis en Havajo. Li nomis la insularon 'la Insuloj Sandwich', laŭ la 4-a grafo de Sandwich.

En 1795, la ĉefo de la insulo Hawaii, Kamehameha, venkis la ĉefojn de ĉiuj aliaj insuloj, escepte de la insulo Kauai, kies ĉefo pace submetis sin al la regno de Kamehameha la 1-a. La reĝlando Havajo estis fondita en 1810 fare de Kamehameha la 1-a kun la unuigo de la insularo Havajo kaj ekzistis ĝis 1893. Nur 8 monarkoj regis en Havajo, nome la jam menciita Kamehameha la 1-a, Kamehameha la 2-a, Kamehameha la 3-a, Kamehameha la 4-a, Kamehameha la 5-a kaj Lunalilo en la dinastio Kamehameha, kiun sekvis la dinastio Kalākaua de Kalākaua mem kaj Liliuokalani, je la fino de la reĝlando.

Havajo estis regno sendependa ĝis la jaro 1893. Kelkaj ne-havajaj personoj, inkluzive de la usona ministro John Stevens, konspiris faligi la reĝinon Liliuokalani. Sen la rajtigo de la usona registaro, kaj kun la helpo de la usona mararmeo, ministro Stevens kreis registaron provizoran. La 17-an de januaro 1893, la reĝino Liliuokalani abdikis sian tronon. La nova registaro iĝis la Respubliko Havajo, kiu petis la usonan registaron ke ĝi aneksu Havajon. Samtempe, la reĝino petis la usonan prezidanton Grover Cleveland ke li renversu la faligon de la regno, sen sukceso.

Poste, en 1898, la usona registaro aneksis Havajon kiel teritorion. La 7-an de decembro 1941, la japana flugarmeo atakis la usonan mararmeon ĉe Pearl Harbor sur la insulo Oahu, proksime al la urbo Honolulu; sekve, Usono komencis militi kontraŭ Japanio en la Dua mondmilito.

La maniero en kiu Usono aneksis Havajon eĉ nun estas temo de konflikto. Oni diras ke Usono regis Havajon sen partopreno de la indiĝenoj, laŭ kolonia maniero. Uzi havajan lingvon iam estis kontraŭleĝe. Ĉar la estroj de la plantejoj stimulis enmigron de homoj de aliaj etnoj (ĉinoj, japanaj k.t.p.), tiamaniere havajanoj fariĝis minoritato en sia propra tereno.

La 21-an de aŭgusto 1959, Havajo fariĝis ŝtato en Usono post balotado en kiu 93% el la balotantoj elektis ŝtatecon. La ekonomio de Havajo rapide ekspansiis en la postaj jaroj. La Unuiĝintaj Nacioj forigis Havajon de la Listo de Neaŭtonomiaj Teritorioj. La Respublikana Partio, kiun subtenis la potencaj plantejaj firmoj, perdis povon, kaj dum lastaj kvar jardekoj, la plej pova partio estis Demokrata.

En 1993 la usona prezidanto Bill Clinton subskribis Publikan Leĝon 103-150; ĝi esprimas bedaŭron pro la usona partopreno en la faligo de la havaja regno. La reprezentantoj al la usona Kongreso proponas ke estu leĝo kiu ebligas la havajan popolon negoci kun la usona registaro nacio-al-nacio, en la sama maniero kiel la indiĝenaj popoloj de Norda Ameriko.

• Birdo: havaja ansero
• Danco: hula danco
• Flago: flago de Havajo
• Mamulo: havaja monaĥfoko
• Mara mamulo: ĝiba baleno

Biogeografie la insularo troviĝas en la Pacifika ekozono laŭ la tipologio de la Monda Natur-Fonduso ( WWF ) kaj de la Nacia Geografia Societo. Havajo enhavas tri diferencajn biomojn : Tropikajn humidajn foliarbarojn ( nome la Havajaj tropikaj humidaj arbaroj ), Tropikajn sekajn foliarbarojn kaj Tropikajn herbejojn, savanojn kaj arbedarojn. Fitogeografie, Havajo kongruas kun la Havaja Regiono, Flaŭra regiono kiu situas laŭaŭtore, aŭ en la Paleotropika aŭ en la Oceania Regno.

  Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Havajanoj.

Laŭ la usona censo de 2010, estas 371,000 personoj kiuj identigis sin kiel "Indiĝenaj Havajanoj" pure aŭ kombine kun unu aŭ pliaj aliaj rasoj, etnoj aŭ grupoj de Pacifikaj Insulanoj. 156,000 personoj identigis sin kiel nur "Indiĝenaj Havajanoj".

• Kamehameha la 1-a, la unua reĝo
• Kalākaua, la sepa reĝo, murdita
• Liliuokalani, la lasta reĝino
• Barack Obama, 44-a prezidanto de Usono
• Nicole Kidman, aŭstralidevena aktorino
• Akebono Taro, sumoa luktisto japandevena
• Nicole Scherzinger, kantistino, dancistino kaj aktorino rus-filipindevena
• Bethany Hamilton, profesia surfistino
• Israel Kamakawiwoʻole, muzikisto kaj kantisto
• Tia Carrere, aktorino, modelo, kantistino
• Charles Lindbergh, sveddevena pioniro de aviado
• Robby Naish, monda ĉampiono de breta velado
• Duke Kahanamoku, olimpika naĝisto kaj ondorajdisto

• Agnes Baldwin Alexander (1875-1971), probable la unua esperantisto de Havajo
• Eliot Saint-John, Honoluluo, naskiĝis en 1990, studento

• O. A. Bushnell, The Gifts of Civilization: Germs and Genocide in Hawaiʻi, University of Hawaii Press, Honolulu 1993
• T. Michael Holmes, The Specter of Communism in Hawaiʻi, University of Hawaii Press, Honolulu 1994
• William Adam Russ Jr., The Hawaiian Republic (1894-98) and Its Struggle to Win Annexation. Selinsgrove, PA: Susquehanna University Press, 1961
• Schamel, Wynell and Charles E. Schamel, "The 1897 Petition Against the Annexation of Hawaiʻi." Social Education 63, 7 (November/December 1999): 402–408.
• John F.G. Stokes, "Spaniard and the Sweet Potato in Hawaiʻi and Hawaiian-American Contacts." American Anthropologist, New Series, vol. 34, n-ro 4 (1932) p. 594–600.

• Havaja kolĉeno
• Havajo-Insulo
• Hawaii Five-O
• Pacifiko
• Pluvombro
• Patro Damiano, flandra misiisto
• James A. Michener, verkisto de historiaj kaj privojaĝaj libroj

• http://www.hawaii.gov
• http://www.gohawaii.com
• http://www.hawaii.edu
• TTT-ejo de Havajo Arkivigite je 2016-05-04 per la retarkivo Wayback Machine (angle)