Cirit, at üzerinde oynanan spor dallarından biridir. At üzerindeki sporcunun ciridini rakibe karşı isabetli bir şekilde atmasını, muharebe anında kendisine ve bineğine olan hakimiyetini sağlayarak rakibine üstün gelmesini amaç edinen, kuralları olan bir spordur.[1] Genellikle Kars, Bayburt, Ardahan, Uşak ve Erzurum'da oynanır.
Cirit, Türklerin Orta Asya'dan Anadolu'ya geldikleri dönemden beri oynadıkları savaş oyunu olarak bilinmektedir. Daha sonraki dönemlerde Anadolu'da oynanan ve atlı spor olarak da anılan cirit, başlangıçtan beri nesilden nesile intikal ederek günümüzde de varlığını devam ettirmektedir. Alp Arslan döneminde Anadolu'da oynanan bu spor dalı, özellikle Doğu ve İç Anadolu'nun farklı yörelerinde daha yaygındır. Anadolu'da 11-16. yüzyıllarda bir savaş oyunu olarak oynanan cirit, sonraki dönemlerde özellikle 19. yüzyılda Osmanlı Devleti ülkesi ve sarayında en büyük gösteri sporuydu.[2]
Müsabakalarda yaşanan hayati tehlike nedeniyle II. Mahmut döneminde bu oyunun oynanması yasaklanmış, daha sonra tekrar bir gösteri oyunu olarak Anadolu'da oynanmaya başlanmıştır.
Günümüzde Türkiye'de cirit sporuna Doğu Anadolu bölgesinde yaşayan insanlarca yoğun ilgi gösterildiği gözlenmektedir. Bu bölgede yer alan Erzurum ilinde ilk Atlı Spor İhtisas Kulübü 1957 yılında kurulmuştur.[3]
Bu ile bağlı ilçe, belde ve köylerdeki atlı spor kulübü sayısı toplam 11'dir.[2] Uşak ili bu alanda Türkiye'nin en çok atlı spor kulübüne sahip ilidir, ilde 30 kulüp faaliyet gösterir. Geleneksel cirit oyunun yanında tarihte "lobut atma" adıyla bilinen ve ciritten daha kısa olan lobutlarla oynanan "Mısır Odunu" oyunu da Uşak ilinde sürdürülmektedir.[4]
Savaşta düşmanı takım halinde alt etmeye, yenmeye yönelik davranışlar ve sonuçta güçlü olanın galibiyeti cirit müsabakalarının ana konusudur. Hiçbir spor müsabakasında bulunmayan sadece ciritte olan ‘rakibi affetme, bağışlama’ davranışı, cirit sporuna farklı bir anlam yüklemektedir. Rakibini bağışlayan sporcuya ve takımına puan kazandırmaktadır. Zayıf düşene el kaldırmamanın, güçsüze vurmak yerine onu bağışlamanın gerekliliğini ifade eden bu davranış, adeta spor ve erdemin bir arada sergilenişidir. Hasmının önünü kesip, ona ciritle vurma fırsatı varken vurmayan, rakibini affeden sporcuların bu anlamlı davranışları onların asaletini ortaya koymaktadır. Özellikle Erzurum, Bayburt, Erzincan, Sivas, Tokat, Uşak ve Söğüt yörelerinde Cirit müsabakaları yapılırken insanların bu spora karşı ilgisi yoğundur. Anadolu'da günden güne sayısı artan Cirit (atlı spor) kulüpleri hem kendi aralarında yöresel olarak ve hem de zaman zaman Türkiye Geleneksel Spor Dalları Federasyonu işbirliği ile yılın her mevsiminde yarışmalar düzenlemektedirler. Federasyon olarak Türkiye'de oynanan cirit oyunları Türkler'in ciride verdikleri önemin göstergesidir.[2]
Her spor dalında olduğu gibi ciritte de kullanılan özel ifadeler vardır. Bunlar hem oyunla alakalı ve hem de nesnel ifadelerdir.
Oyunla ilgili olanlar: Cirit oynanan saha için Alan, ahaliyi oyundan haberdar etmek için davul ve zurna ile oyun öncesi ve oyun oynanırken de oyuna renk katması maksadıyla özel ritimlerde çalınan müziğe Cirit Havası, oyundan önce atları oyuna motive etmek maksadıyla oyunun oynandığı yöreye has olarak yine davul-zurna ile çalınan müziğe At Oynatma Havası, beş kişiden oluşan takıma Bölük, yedi kişiden oluşan takıma da Alay denir.
Atlarla ilgili olanlar: Atın iki ayakla koşuyormuş gibi aynı tarafta bulunan ayaklarını eş zamanlı atarak yaptığı, düzenli yürüyüş şekline Rahvan, binicisini sarsmadan koşan ata Rahvan At, atın arka kalçalarına yüklenerek yaptığı yavaş yürüyüşüne Aheste, atın çapraz olarak ayak atmak suretiyle hızlı ve sert yürüyüşüne Tırısa Kalkmak, atın süratli koşma şekline Dörtnal, atın dörtnal koşmasının en hızlı olanına Hücum Dörtnal, iki atın aynı hizada oluşuna At Başı, atların baş kısmına takılan başlığa Dizgin, atın bel kısmına üstten keçe veya post üzerine konan kolon kayışları ile bağlanan ve kesici olmayan üzengilerden oluşan teçhizata da Eyer denir.
Sporcularla ilgili olanlar: Atlı askere süvari anlamında Osmanlı, cirit oyununda iyi at binenler ve at sürmekte becerisi olan oyunculara Sipahi, at üzerinde hâkimiyet sağlamak ve hüner göstermek eylemine At Oynatmak, kendi içlerinde hiyerarşik bir düzende atlı olarak cirit oyununa katılan takım gücüne Seğmen, at üzerinde beceri ve hüner gösteren oyuncuya, biniciye At Cambazı, cirit oyununda at üzerinde sıra halinde duranlara Menzil, bir kolunda işaret bulunan takım kaptanına Takım Kolbaşısı, attığı ciridi rakibinin atına isabet ettiren oyuncuya Acemi, oyun esnasında isabet alıp ölen kişilere Şehit denir.
Hakemler üzengileri kontrol ederek maçı başlatırlar.[1] Kolbaşı, takımındaki bütün sporcuların olumlu olumsuz tüm hareketlerinden sorumludur. Takımına oyun taktiklerini o verir. Kolbaşı vakitli-vakitsiz çıkış yapan veya aynı anda çift çıkan oyunculara engel olur, saftaki oyuncuların ileri veya geriye doğru 5 m mesafede, alay durağında durmalarını sağlar.
Takımlar bölük düzeninde ise ikişer, alay düzeninde iseler üçer yedek oyuncuları bulunur. Yedek oyuncular saha hakeminin arkasında ve kendi sahasında açıkta beklerler.
Oyuncu değişiklikleri oyunun duraklama anında saha hakemi tarafından baş hakem bilgilendirilerek yapılır. Bir oyunda en fazla 3 oyuncu değişikliği yapılabilir. Oyundan çıkan oyuncu bir daha oyuna alınmaz. Her oyuncunun arkasında ve atlarının üzerine konulan kumaşın her iki tarafında yazılı numaralar bulunur. (sporcu ile atının numarası aynıdır..) Takımların formaları aynı renkte ise: takım numaraları; A takımında 1'den 10'a kadar, B takımında ise 11'den 20'ye kadardır. Oyuna başlama ve ilk çıkış hakkı kur'a sonunda sahayı kaybeden takıma verilir. Alay çıkışları alay durağından yapılır. Erken çıkış ihlâli, yasak saha olarak; çift çıkış ihlâli ise atış sahası dışından atış olarak değerlendirilir. Her iki hatalı duruma düşen oyuncular alay durağına geldikten sonra başka bir oyuncu ancak o zaman hamle yapabilir. Bir ciritçi oyun sahasında rakip sporculardan birine yarım veya tam çark yapmak suretiyle ciridini atar. İki defadan fazla tam çark yapılamaz.
Cirit genelde gösteri mahiyetinde oynanır. Cirit oyununda, sporcu rakibinin kendisine atacağı ciritten sakınmak için çeşitli hareketler yapar, atın sağına soluna, karnının altına veya boynuna yatar. Kimi sporcular rakiplerini kaçış çizgisine ulaşana kadar kovalar ve ardından cirit atarlar. İsabet ettirebildikleri için puan kazanırlar. Oyun esnasında baş ve yüz kısmına cirit isabet eden oyuncuların yaralanmaları muhtemeldir. Bu tür isabetler nedeniyle ölüm hadiseleri muhtemeldir. Bu durumda ölen sporcu, sporun geleneğine göre, er meydanında ölmüş sayılır. Ölen sporcu yakınlarının şikayetçi ve davacı olmadığı sporun kendi geleneğindendir. Hatta bunu yiğitlik sayıp övünürler. Cirit, puan üzerinden oynandığında; oyun öncesi takımlarca birlikte saptanan kurallar çerçevesinde, puanı en fazla olan takım cirit oyunun galibi sayılır. Her iki takım ve o esnada orada bulunanlarca; cirit oyununun kurallarını iyi bildiğine inanılan kişilerin hakemliği ile cirit oynanır. Bu kişinin (hakemin) verdiği kararlara ve puanlamaya hiç kimse itirazda bulunmaz.[2]
Puanlamada, oyunda sergilenen hareketler dikkate alınır ve puan kazandıran veya kaybettiren özellikleri ile sayılı olarak değerlendirilir. Oyun puanlaması kriterleri takımlarca müsabakadan önce kararlaştırılır ve bu değerlere göre müsabaka sonuçlandırılır. Puan farkları takımların oyun puanını belirler. Toplam puanı yüksek olan takım yengin sayılır.[1]
Puan kazandıran hareketler: Alay durağında rakibe cirit isabet ettirme ve oyun alanında çelme yapma (kamçı ve sopa ile) karşı takıma isabet sayılır bu hareketlerinin her biri 4 puan olarak değerlendirilir. Rakibe alan içinde cirit isabet ettirme, rakibe cirit atmaktan vazgeçme (bağışlama), rakibinin hamlesini bozma, atılan ciridi oyun alanında havada tutma (alay durağı yasaklanan bölgede hariç), tehlikeli durumda puandan vazgeçme hareketlerinin her biri ise 3 puan olarak değerlendirilir.
Puan kaybettiren hareketler: Yasak saha ihlali, atı ile karşı alaya bölgesine girme, yan çizgiyi ihlal etme, atış sahası dışına çıkıp atış yapma, cirit atma (hamle) hakkını kullanmama, sahasından erken veya çift çıkış yapma, attan inme (izinsiz), yasak sahada 3 veya daha fazla oyuncu bulunması, hamle hakkı doğan sporcunun yan çizgiden oyuna girmesi ve ciridini atış alanında sporcunun kasten yere atması ve sporcunun ciridini elinden düşürmesinin fena puan değeri 1, sporcunun ciridi rakibinin atına kasten vurması, yakın mesafede rakibine cirit atması, atını rakip atlıya kasten çarptırması, attan düşmesi, karşı alaya kasten dalması, rakibi yakalayıp bağışlaması beklenen ve gereken pozisyonda onu bağışlamaması, (ikinci kez) attan düşmesinin fena puan değeri 3'tür.[1]
^DENİZ MEHMET,SEZER ADEM,İNEL YUSUF (2012). Uşak ilinde Kültürel ve Sportif Olarak Yapılan Atçılık ve Sorunları. Türk Dünyası Araştırmaları, 101(200), 203-30
