Llys Aberffraw

Mae enw'r Llys Brenhinol yn tarddu o Aberffraw, Ynys Môn, ac o Afon Ffraw. Yn y llys brenhinol y sefydlodd brenhinoedd cynnar Gwynedd eu prif sedd deuluol: roedd Gwynedd yr adeg honno hefyd yn cynnwys Ynys Môn. Roedd yma anheddiad cynhanesyddol ar y safle, a feddiannwyd yn ddiweddarach yn ystod y cyfnod Rhufeinig (tua 0-400 ÔC). Daeth y dref yn llys tywysog Cymreig a lleoliad y palas brenhinol fel rhan o'r ganolfan weinyddol Môn.^[8] Claddwyd Cadfan ap Iago, brenin cynnar o Wynedd, yn Eglwys Sant Cadwaladr yng nghantref Aberffraw. Mae carreg fedd Cadfan (634 OC) yn cael ei harddangos yn yr eglwys heddiw ac mae'n nodi:^[9]}}^[10][11][12]

 

 

Yr oedd yr olyniaeth frenhinol yn Nhŷ Aberffraw yn fater cymhleth oherwydd natur unigryw Cyfraith Cymru.^[14] Yn ôl Hubert Lewis, yr edling (neu'r etifedd amlwg), trwy gonfensiwn, defod, ac arfer, oedd mab hynaf yr arglwydd neu'r tywysog ac roedd ganddo hawl i etifeddu'r safle a'r teitl fel "pennaeth y teulu". Darparwyd hefyd ar gyfer yr holl feibion eraill gyda thiroedd y tad, ac mewn rhai amgylchiadau darparwyd ar gyfer y merched hefyd a hynny gyda phlant a anwyd o fewn ac allan o briodas yn cael eu hystyried yn gyfreithlon.^[14] Roedd y parch yma at y ferch yn gwbwl wahanol i weddill gwledydd Ewrop.

Gallai dynion hefyd hawlio teitl brenhinol trwy linach tadol eu mam o dan rai amgylchiadau. Digwyddodd hyn sawl tro pan oedd Cymru'n wlad annibynnol.^[15] Ystyriwyd hefyd fod y llinach fenywaidd yn aros yn frenhinol, gan fod priodas yn fodd pwysig o gryfhau hawliadau unigol i wahanol deyrnasoedd Cymru. Unwyd sawl teulu brenhinol gyda Llys Aberffraw, neu aduno carfannau yn dilyn rhyfeloedd cartref (er enghraifft gyda phriodas Hywel Dda, aelod o gangen Dinefwr o linach Aberffraw, ac Elen o Ddyfed, merch Llywarch ap Hyfaidd, brenin Dyfed)^[16]. Roedd hyn yn golygu bod y llinach fenywaidd yn cael ei hystyried yn llwybr cyfreithlon o dras frenhinol yn Llys Aberffraw, gyda hawl merched brenhinol i deitlau fel arfer yn trosglwyddo i'w meibion.^[17]

Isod ceir coeden deulu rhannol llinach Gwynedd.^[18]

Roedd 22 o ganolfannau gweinyddol (llysoedd) yn Nheyrnas Gwynedd i weithredu fel llysoedd brenhinol i Dywysogion prif Lys Aberffraw.^[19] Isod mae enghraifft o un neu ddau o'r 'Llysoedd' hyn:  

 

Saif Llys Rhosyr gerllaw Aberffraw yn Niwbwrch, Ynys Môn. Datgelodd gwaith cloddio yma yn 1992 wal amddiffynol ac adeiladau mewnol, gan gynnwys neuadd a'r hyn y credir ei fod yn siambr frenhinol y Tywysog Llywelyn. Cloddiwyd hefyd crochenwaith a darnau arian a ddyddiwyd i tua 1247 – 1314. Adeiladwyd y llys brenhinol yn ystod teyrnasiad y Tywysog Llywelyn Fawr ac fe'i cofnodwyd gyntaf ar 10 Ebrill 1237. Heddiw mae adluniad, neu gopi, i'w weld yn Amgueddfa Sain Ffagan yng Nghaerdydd, DU.^[20]

 

Yn ystod t. 1200, parhaodd y Tywysog Llywelyn Fawr i gynnull y llys brenhinol yn Aberffraw i safon cystal a'r Deyrnas Seisnig gyfagos, neu Ffrainc yn yr un cyfnod. Cymar Llywelyn oedd Siwan, merch Brenin John o Loegr, ei hun yn Dywysoges. Ail-olygodd Llywelyn, fel Tywysog, reolau'r 'stafell frenhinol', a ailddeddfwyd o'r deddfau a'r arferion gwreiddiol o'r flwyddyn 914 ar gyfer Palas Brenhinol Aberffraw. Gelwid y palas yn "brif dŷ (neu lys) Tywysog Gwynedd" o'i seiliau yn ystod teyrnasiad Rhodri Mawr. "Yr oedd swyddogion y llys a deuddeg o foneddwr, sef y gwarchodlu brenhinol, wedi eu gosod ar feirch, gydag ystafelloedd y llys wedi eu dodrefnu gan y brenin."

Mae cloddiadau yn yr ardal wedi dangos olion caer ganoloesol sy’n dangos nodweddion Rhufeinig neu ôl-Rufeinig, a allai fod yn safle posibl i’r llys.^[21] Tybir mai lleoliad Eglwys Sant Beuno heddiw oedd safle’r llys brenhinol.^[22] Defnyddiwyd rhannau o'r hen waith carreg yn yr eglwys wreiddiol yn iard eiddo'r 'Eryrod' ger sgwâr Aberffraw, lle defnyddiwyd rhai o'r cerrig hyn i adeiladu ysgol Soar.

Roedd 35 o swyddi yn y llys gan gynnwys Meistr y Palas, Y Caplan Domestig, Caplan y Frenhines, Stiward yr Aelwyd, Stiward y Frenhines, Meistr yr Hebogiaid, Barnwr y Palas, Meistr y Ceffylau, Meistr Ceffyl y Frenhines, Y Siambrlen, Siambrlen y Frenhines, Prifardd, Meistr y Cŵn, Ceidwad y Medd, Meddyg y Palas, Cludwr y Cwpan, Ceidwad y Drws, y Cogydd, Cogydd y Frenhines, Arglwyddes Siambr y Frenhines, Ceidwad Drws y Frenhines, Gwylwyr y Palas, y Pobydd, Y gof, Ceidwad y dillad, Ceidwad y Gân ayb.

Roedd trefniadaeth y llys brenhinol yn enfawr gydag o leiaf 47 o swyddi'n angenrheidiol bob dydd, ac mewn rhai swyddi, byddai angen mwy nag un person. Roedd ystafell Llywelyn ap Gruffudd yng Nghastell Harlech tua'r un maint a Llys Aberffraw, 15 troedfedd o led a 40 troedfedd o hyd. Yn ystod 1317, datgymalwyd y neuadd, a defnyddiwyd y pren i adeiladu Castell Caernarfon. Roedd hyn yn symbolaidd: ymgorffori'r llys Cymreig o fewn castell Seisnig: ymgorffori Cymru o fewn Lloegr. Methiant fu hyn, fodd bynnag a chadwodd y Cymry eu hunaniaeth; yng ngeiriau Dafydd Iwan: 'Dan ni yma o hyd'.

 

Maerdref Talybolion: o bosib wedi'i leoli ger eglwys Llanbadrig, Cemaes; SH375946.

Llys Brenhinol cynharaf Teyrnas Gwynedd a leolir yn Llanfaethlu; SH313869.

Llys Brenhinol cynharaf Teyrnas Gwynedd, a leolwyd ar safle Rhufeinig yng Nghaergybi; SH247827.

Llys Brenhinol Teyrnas Gwynedd a leolwyd ym Maerdref Dindaethwy, Biwmares; SH607775.

Llys a leolwyd ym Maerdref Twrcelyn (safle anhysbys, a leolwyd o bosib ym Mhlas Lligwy, Moelfre; SH497859.

Prif Lys Brenhinol cynharaf Teyrnas Gwynedd – Maerdref Cantref Arfon. Yn ddiweddarach symudwyd y llys i'r fan lle codwyd Castell Caernarfon yn ddiweddarach; SH485623.

Llys Brenhinol arall yn Nheyrnas Gwynedd a hynny ym Maerdref Cantref Arfon. Mae'n bosib fod yna Lys wedi ei sefydlu ar safle Castell Caernarfon; gw. uchod hefyd. Ad-enillodd y Cymry y castell mwnt a beili oedd yma cyn y castell yn 1115; SH476626.

 

Mwnt Canoloesol a llys tywysogion (o bosib) oedd Castell Dolbenmaen, ym Maerdref Cantref Eifionydd, Dolbenmaen; SH506430.

 

Llys Brenhinol cynharaf Teyrnas Gwynedd oedd Castell Dolbadarn, a godwyd gan Merfyn Frych yn Llanberis SH586598

Mwnt a Beili Normaniaid ar safle hen Lys canoloesol yn Rhiwlas; SH569655.

 

Llys Brenhinol diweddarach Teyrnas Gwynedd a leolwyd fwy na thebyg ar dwmpath Pen y Mwd yn Abergwyngregyn; neu efallai yng Ngarth Celyn (Pen y Bryn); SH658732.

 

Prif Lys Brenhinol cynnar ym Maerdref Conwy, Deganwy; SH782794.

 

Plas Brenhinol y Brenin Rhun a leolwyd yng Nghaer Rhufeinig Kanovium, Caerhun; SH776703.

Llys Brenhinol cylchdaith Llywelyn ap Gruffydd, Brynrefail; SH632562. Rhagor: yma.

 

Cysylltir y llys hwn gyda'r Brenin Cadwallon, ger Llandudno

 

Lleoliad: ar safle Bryn Euryn, Llandrillo yn Rhos; SH832798.

Y man tebygol yw lleoliad presennol Eglwys Ebeneser, Trefriw; SH780631

 

Cantref Gruffydd ap Llywelyn. Lleolwyd ar fryncyn Castell Twthill ger Castell Rhuddlan heddiw; mwnt a beili, Rhuddlan; SJ026776

Amddiffynnodd Teyrnasoedd Cymru eu tiriogaeth rhag Eingl-Normaniaid a theithiau milwrol dilynol Brenhinoedd Lloegr 21 o weithiau rhwng 1081 – 1267. Roedd Tywysogion y 13g, llywodraethwyr Cymru, yn rheoli eu Teyrnasoedd cyfagos trwy fframwaith gwleidyddol tra'n eithrio a darostwng disgynyddion arglwyddi'r gororau Normanaidd trwy ryfel.^[23][14]

 

Yn ystod y 13g, roedd Cymru'n cael ei rheoli gan Dafydd ap Llywelyn (Dafydd II), mab Llywelyn Fawr. Wedi marwolaeth Dafydd II, rhoddwyd y grym i'w nai, Llywelyn ap Gruffudd (y Tywysog Llywelyn II) a chadarnhawyd y teitl Tywysog Cymru gan Harri III o Loegr yng Nghytundeb Trefaldwyn yn 1267. Lladdwyd y Tywysog Llywelyn II mewn brwydr tra'n ymgyrchu dros annibyniaeth i Gymru yng Nghilmeri ar 11 Rhagfyr 1282. O linach Aberffraw Tywysog olaf Cymru oedd Dafydd ap Gruffydd (y Tywysog Dafydd III). Wedi marwolaeth Llywelyn, aeth Dafydd III ati i frwydro'n erbyn yr ymosodwyr Seisnig am rhyw 6 mis ond fe'i daliwyd a chafodd ei ddienyddio am deyrnfradwriaeth yn Amwythig, Lloegr mewn modd creulon iawn, gan Edward I o Loegr ar 3 Hydref 1283.

Yn sgil yr hyn a elwir yn Goncwest Cymru 1282-83 gan y Saeson, lleihawyd dylanwad a grym llinach Aberffraw. Gorfododd y Brenin Edward I weddill aelodau'r teulu i ildio eu hawliad i'r teitl 'Tywysog Cymru' o dan Statud Rhuddlan yn 1284, a diddymodd yr arglwyddiaeth Gymreig annibynnol.^[24][25] Carcharwyd aelodau agosaf teulu Llywelyn II am oes gan Edward, tra ffodd aelodau eraill o deulu Aberffraw am eu bywydau. Ond roedd rhai'n mynnu hawlio eu hetifeddiaeth ac yn eu plith yr oedd Madog ap Llywelyn (1294-95) ac Owain Lawgoch (1330 – 22 Gorffennaf 1378) fel olynwyr llinell Llywelyn II. Ychydig iawn o arglwyddi Cymreig a oroesodd ymdrech Lloegr i oresgyn Cymru ym 1282/3.

Disgynnydd arall oedd Owain Glyn Dŵr, cyhoeddwyd ef yn Dywysog Cymru ym Medi 1400 a gwrthryfelodd yn llwyddiannus yn erbyn Coron Lloegr am fwy na degawd.^[23]

Canrif ar ôl diwedd y llinach, y teulu Meurig, teulu o Fodorgan ger Aberffraw a gafodd brydles Goron Lloegr am diroedd maenor cantref Aberffraw. Ymladdodd Llywelyn ap Heilyn ym Mrwydr Bosworth ochr yn ochr â Harri Tudur a oedd ei hun yn ddisgynnydd o linach Aberffraw trwy Duduriaid Penmynydd ac yn ddisgynyddion i Ednyfed Fychan, Distainl (Prif Weinidog mewn llywodraeth^[26]) i Lywelyn Fawr a'i fab Dafydd II. Daeth mab Llewelyn ap Heilyn, sef Meurig ap Llewelyn yn gapten gwarchodlu Harri VIII o Loegr, a gwobrwywyd yr un teulu unwaith eto ag estyniad o brydles eu tiroedd. Heddiw, mae'r teulu Meurig o gantref Aberffraw yn parhau fel barwniaid Seisnig Tapps-Gervis-Meyrick.^[27] Y tu hwnt i Fôn, roedd nifer o deuluoedd Cymraeg ôl-ganoloesol gan gynnwys y teulu Wynn o Wydir (hyd y 17g ) a daeth teulu Anwyl Tywyn yn etifeddion y llinach fel disgynyddion gwrywaidd etifeddol Owain Gwynedd.^[28]

• Teyrnas Gwynedd
• Rhestr o lywodraethwyr Gwynedd
• Brenin Cymru
• Rhestr o reolwyr Cymru

• Bartrum, Peter (2020). Welsh Genealogies AD 300–1400. Gwasg Prifysgol Cymru. ISBN 9780708305614.
• Davies, John (1994). Hanes Cymru [A History of Wales] (arg. 1). Llundain: Penguin Books. ISBN 0713990988. OCLC 650493756.
• Koch, Thomas (2006). Celtic Culture: a Historical Encyclopaedia. Santa Barbara, UDA: ABC-CLIO. ISBN 9781851094400.
• Lewis, Hubert (1889). "VIII". The Ancient Laws of Wales. London: Elliot Stock. OCLC 1304160411.
• Lloyd, J.E. (2004). A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest. Efrog Newydd, UDA: Barnes & Noble Publishing. ISBN 9780760752418.
• Llwyd, Angharad (1832). A history of Anglesey. - A History of the Island of Mona at Google Books
• Turvey, Roger (2010). Twenty-One Welsh Princes. Conwy: Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 9781845272692.

• Cylchdaith llys Tywysogion Gwynedd: enwir llysoedd eraill
• Llyfr Blegywryd: yn yr un modd ag y mae Llyfr Iorwerth yn pwysleisio safle arbennig llys Aberffraw yng Ngwynedd, ceir pwyslais ar bwysigrwydd Dinefwr, safle llys brenhinoedd Deheubarth.

• Bartrum, Peter (1974). Welsh Genealogies AD 300–1400. Gwasg Prifysgol Cymru. ISBN 9780708305614.
• Davies, John (1990). Hanes Cymru [A History of Wales] (yn Saesneg) (arg. 1). London: Penguin Books. ISBN 0713990988. OCLC 650493756.
• Koch, Thomas (2006). Celtic Culture: a Historical Encyclopaedia. Santa Barbara, US: ABC-CLIO. ISBN 9781851094400.
• Lewis, Hubert (1889). "VIII". The Ancient Laws of Wales. London: Elliot Stock. OCLC 1304160411.
• Lloyd, J.E. (2004). A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest. New York, US: Barnes & Noble Publishing. ISBN 9780760752418.
• Turvey, Roger (2010). Twenty-One Welsh Princes. Conwy: Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 9781845272692.

Gwall cyfeirio: Mae tagiau <ref> yn bodoli am grŵp o'r enw "lower-alpha", ond ni ellir canfod y tag <references group="lower-alpha"/>