Afon Donaw

Y prif afonydd sy'n llifo i mewn i afon Donaw, gyda'u llif mewn medrau sgwar yr eiliad, yw:

Mae'n debygol mai tarddiad Celtaidd sydd i'r gair: 'danu', a hwnnw'n tarddu o'r Proto-Indo-Ewropeg 'dānu'. Yr un, o bosib a'r gair 'ton' yn Gymraeg, a'r duw Dylan Ail Don, neu ym mytholeg Iwerddon, 'Tuatha Dé Danann' ("duwies y teulu Danu"). Tardd llawer o enwau afonydd Ewropeaidd eraill o'r un gwreiddyn yn cynnwys y Dunaj, Dzvina / Daugava, Don, Donets, Dnieper, Dniestr, Dysna a Tana / Deatnu.

Hon oedd ffin yr Ymerodraeth Rufeinig am sawl canrif. Heddiw, mae'r afon yn nadreddu drwy (neu'n cyffwrdd â ffiniau) 10 gwlad: Rwmania (29.0% o arwynebedd y basn), Hwngari (11.6%), Serbia (10.2%), Ostria (10.0%), yr Almaen (7.0%), Bwlgaria (5.9%), Slofacia (5.9%), Croatia (4.4%), yr Wcrain (3.8%), a Moldofa (1.6%).^[1] Mae ei fasn draenio yn ymestyn i naw arall (deg os cynhwysir Kosovo).

 

Yn ychwanegol at y gwledydd sy'n ffinio (gweler uchod), mae'r basn draenio hefyd yn cynnwys rhannau o naw gwlad arall: Bosnia a Herzegovina (4.6% o ardal y basn), y Weriniaeth Tsiec (2.9%), Slofenia (2.0%), Montenegro (0.9 %), y Swistir (0.2%), yr Eidal (<0.1%), Gwlad Pwyl (<0.1%), Gogledd Macedonia (<0.1%) ac Albania (<0.1%).^[1] Cyfanswm y basn draenio yw 801,463 km2 (309,447 metr sgwâr) ac mae'n gartref i 83 miliwn o bobl.^[2][3] Pwynt uchaf y basn draenio yw copa Piz Bernina ar ffin yr Eidal a'r Swistir, sef 4,049 metr (13,284 tr).^[4]

Rhennir Basn Afon Donaw yn dair prif ran, wedi'u gwahanu gan "gatiau" lle mae'r afon yn cael ei gorfodi i dorri trwy rannau mynyddig:

• Basn Uchaf, o'r blaenddyfroedd i Borth Devín (Serbieg: Devínska brána).
• Basn Canol, a elwir fel arfer yn fasn Pannonia neu Fasn Carpathia, rhwng Porth Devín a'r Gatiau Haearn (Serbieg: Đerdapska klisura). Mae'n cynnwys gwastadeddau Kisalföld ac Alföld, Hwngari.
• Basn Isaf, o'r Gatiau Haearn i geg yr afon, gan gynnwys aber y Donaw.

Mae'r Comisiwn Rhyngwladol ar gyfer Diogelu Afon Danube (ICPDR) yn sefydliad sy'n cynnwys 14 aelod-wladwriaeth (yr Almaen, Awstria, y Weriniaeth Tsiec, Slofacia, Slofenia, Hwngari, Croatia, Bosnia a Herzegovina, Serbia, Bwlgaria, Romania, Moldofa, Montenegro a'r Wcráin) a'r Undeb Ewropeaidd. Mae'r comisiwn, a sefydlwyd ym 1998, yn delio â basn afon Danube gyfan, sy'n cynnwys llednentydd a'r adnoddau dŵr daear. Ei nod yw gweithredu Confensiwn Diogelu Afon Danube trwy hyrwyddo a chydlynu rheoli dŵr yn gynaliadwy ac yn deg, gan gynnwys cadwraeth, gwella a'r defnydd rhesymol o'r dyfroedd, a gweithredu Cyfarwyddeb Fframwaith Dŵr yr UE.

Er bod blaenddyfroedd y Donaw yn gymharol fach heddiw, yn ddaearegol, mae'r Donaw yn llawer hŷn na'r Rhein, y mae dalgylch ei basn yn cystadlu â hi yn ne'r Almaen. Mae gan hyn ychydig o gymhlethdodau daearegol diddorol: gan mai'r Rhein yw'r unig afon sy'n tarddu ym mynyddoedd yr Alpau ac sy'n llifo i'r gogledd tuag at Fôr y Gogledd, ceir llinell anweledig sy'n dechrau yn Piz Lunghin yn rhannu rhannau helaeth o dde'r Almaen, y cyfeirir ati weithiau fel Trothwy Ewropeaidd (the European Watershed).

Cyn yr oes iâ ddiwethaf yn y Pleistosen, cychwynnodd y Rhein ym mhen de-orllewinol y Goedwig Ddu, tra bod y dyfroedd o'r Alpau sydd heddiw'n bwydo'r Rhein yn cael eu cludo i'r dwyrain gan yr Urdonau (y Donaw gwreiddiol). Mae rhannau o wely hynafol yr afon hon, a oedd yn llawer mwy na Donaw, fel y mae heddiw, i'w gweld o hyd mewn canyons yn nhirwedd yr Alb Swabian. Ar ôl i ddyffryn Rhein Uchaf gael ei erydu, newidiodd y mwyafrif o ddyfroedd yr Alpau eu cyfeiriad a dechrau bwydo'r Rhein. Dim ond adlewyrchiad bychan o'r un hynafol yw'r Donaw uchaf heddiw.

Ar hyd ei chwrs, mae'r Donaw yn ffynhonnell dŵr yfed i oddeutu 20 miliwn o bobl.^[5][6] Yn Baden-Württemberg, yr Almaen, daw bron i 30 y cant (yn 2004) o'r dŵr ar gyfer yr ardal rhwng Stuttgart, Bad Mergentheim, Aalen ac Alb-Donau (ardal) o ddŵr wedi'i buro yn y Donaw. Mae dinasoedd eraill fel Ulm a Passau hefyd yn defnyddio rhywfaint o ddŵr o'r Donaw.

Yn Awstria a Hwngari, mae'r rhan fwyaf o ddŵr yn cael ei dynnu o ffynonellau tanddaearol a ffynhonnau, a dim ond mewn achosion prin y defnyddir dŵr o'r Donaw. Mae'r rhan fwyaf o daleithiau hefyd yn ei chael hi'n rhy anodd i lanhau'r dŵr oherwydd llygredd helaeth; dim ond rhannau o Rwmania lle mae'r dŵr yn lanach sy'n dal i yfed dŵr yr afon, yn rheolaidd.

Mae pwysigrwydd pysgota ar y Donaw, a oedd yn hollbwysig yn yr Oesoedd Canol, wedi dirywio'n ddramatig. Mae rhai pysgotwyr yn dal wrthi mewn rhai mannau ar yr afon, ac mae gan aber y Donaw ddiwydiant pwysig o hyd. Fodd bynnag, mae rhai o adnoddau'r afon wedi cael eu rheoli mewn modd amgylcheddol anghynaliadwy yn y gorffennol, gan arwain at ddifrod gan lygredd, newidiadau i'r sianel a datblygu seilwaith mawr, gan gynnwys argaeau ynni dŵr enfawr.^[7]