Y diaspora Iddewig

Y diaspora Iddewig

Enghraifft o'r canlynol	diaspora or migration by origin country/region/continent
Yn cynnwys	Iddewon
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mae'r diaspora Iddewig hefyd alltudiaeth Iddewig ("diaspora" o'r Hen Roeg διασπορά, "gwasgaru", "lledaenu") yn dynodi gwasgariad parhaus yr Iddewon hyd heddiw. Gall y gair diaspora ddynodi'r gwasgariad ei hun yn ogystal â'r rhanbarthau y daeth yr Iddewon gwasgaredig i fyw ynddynt.^[1][2]

Trwy gyfatebiaeth â'r gair Groeg, mae'r term Hebraeg Tefutsot (תפוצות) hefyd yn cael ei ddefnyddio yn yr 20g. Yn Iddewiaeth, גלות, mae Galut fel arfer yn cyfeirio at y cyfnod o 135OC y flwyddyn yr alltudiodd yr Ymerawdwr Hadrian Iddewon o Jerwsalem, hyd at sefydlu Gwladwriaeth Israel yn 1948.

Yn ôl y Beibl Hebraeg, dechreuodd y gwasgariad hwn gyda chwymp teyrnas Jwda yn 586 CC. Yn arwain at hyn, bu Nebuchodonosor II, yn 598 B.C.E. llawer o aelodau o'r elitaidd eisoes yn alltud yn Babilon. Pan warchaeodd Nebuchodonosor ar Jerwsalem o 587 CC, llifodd rhan o'r boblogaeth i'r Aifft. Ar ôl dinistr Jerwsalem tua 586 CC. cymerwyd gweddill y boblogaeth yn alltud. Ym Mabilon ymsefydlodd y Jwdeaid mewn aneddiadau caeedig er mwyn iddynt allu cadw eu traddodiadau a’u crefydd o fewn amgylchedd o ffydd wahanol. Rhywbryd yn ystod y cyfnod hwn, newidiwyd y defnydd o'r term Hebraeg יהודי, Yehudi o "breswylydd Jwda" i "Iddew". Daeth y term Iddewiaeth wedyn yn ddynodiad ar gyfer y ffordd benodol o fyw ac arferion, gan gynnwys eich crefydd eich hun, yn enwedig fel lleiafrif ac yn aml gyda statws cyfreithiol gwahanol i'r grwpiau poblogaeth yr oedd yr Iddewon yn byw yn eu plith. Ystyrir bod hyn yn nodweddiadol o'r alltud Iddewig.

O Babilon a gwlad Canaann, ymledodd y gwasgariad Iddewig yn y canrifoedd dilynol trwy Syria i Asia Leiaf, i Mesopotamia, Penrhyn Arabaidd, ac i Ganol Asia. Ar adeg Heleniaeth (Groegiaeth), darganfuwyd y rhan fwyaf o aneddiadau Iddewig yn yr Aifft. Yn ogystal, roedd aneddiadau yn Cyrenaica, mewn dinasoedd porthladdoedd yn Nwyrain Môr y Canoldir, ar hyd y Môr Du ac yn olaf yn Rhufain.

Hyd yn oed cyn dinistr yr ail Deml yn 70 OC, roedd mwy o Iddewon yn byw yn y gwasgariad nag ym Mhalestina. Dechreuodd y lledaeniad mwyaf, y tro hwn dros y byd i gyd bron, sef yng Ngogledd Affrica, Ewrop, Asia ac, ar ôl yr Oesoedd Canol, hefyd yn America, ar ôl methiant Gwrthryfel Bar Kochba yn 135OC, a gafodd ei wasgu gan Julius Severus. Ond mae'n amheus a oes cysylltiad â hynny. Gall hefyd fod yn ddehongliad.

O tua 1880, symudodd degau o filoedd o ymfudwyr Iddewig, yn bennaf o Ddwyrain Ewrop, ond hefyd o Iemen, i Balestina (a welwyd fel rhan o Syria ar y pryd), a oedd ar y pryd yn dalaith Otomanaidd. Gelwir yr ymfudiad i wlad Israel yn Aliyah, sef "esgyniad" yn Hebraeg. Roedden nhw’n gobeithio y byddai ail-greu eu mamwlad neu wladwriaeth eu hunain yn rhoi diwedd ar wrth-Semitiaeth a’r erledigaeth a’r gormes canrifoedd o hyd ar yr Iddewon yn y diaspora. Cynhaliwyd y Gyngres Seionaidd gyntaf yn Basel ym 1897 dan arweiniad y newyddiadurwr o Awstria, Theodor Herzl, a oedd yn ei lyfr "Der Judenstaat" wedi darlunio gweledigaeth o gyflwr eu hunain ar gyfer y bobl Iddewig, lle byddent yn oleuni ymhlith y cenhedloedd. Roedd Seioniaeth yn fudiad seciwlar i raddau helaeth, ond roedd yn dibynnu ar y cwlwm crefyddol a diwylliannol yr oedd y rhan fwyaf o Iddewon wedi’i gynnal ynghyd â Jerwsalem a’r Hen Wlad. Roedd llawer o Iddewon Uniongred yn credu i ddechrau mai dim ond y Meseia allai eu harwain yn ôl i Wlad yr Addewid, ond newidiodd rhai ohonyn nhw eu meddyliau oherwydd erledigaeth gynyddol a’r Holocost.

Yn y flwyddyn 2019,^[3] mae'r niferoedd mwyaf o Iddewon yn byw yn Israel (5,704,000), Unol Daleithiau (5,275,000), Ffrainc (484,000), Canada (375,000), y Deyrnas Unedig (292,000), Rwsia (205,000). –1.5 miliwn),^[4][5] Ariannin (182,300), yr Almaen (119,000),^[6]Awstralia (113,000-140,000), Brasil (107,000), [152] De Affrica (69,000-80,000), Wcráin (50,000-140,000) a Hwngari (47,000-100,000). Gellid barnu bod niferoedd yr Iddewon yn Rwsia ac Wcráin wedi cwympo yn sgil Ryfel Rwsia ar Wcráin yn 2022.^[7]

Mae hanes yr Iddewon yng Nghymru yn mynd yn ôl i’r Oesoedd Canol, ond mae gwybodaeth amdanynt yma bryd hynny yn brin iawn.Nid peth diweddar yw erlid a chamdrin Iddewon ac yn 1290 fe wnaeth Edward I, brenin Lloegr wahardd Iddewon o Loegr. Dyma gyfnod concro Cymru gan Loegr wedi lladd Llywelyn ap Gruffudd yn 1282, ac felly digwyddodd yr un gwaharddiad ar Iddewon yma hefyd.

Mae’n bosib mai’r grefydd hynaf yng Nghymru heblaw am Gristnogaeth yw Iddewiaeth. Roedd presenoldeb yn Abertawe tua 1730, ond prin iawn oedd presenoldeb yr Iddewon yng Nghymru tan y 19g. Hwn oedd y cyfnod o dwf economaidd trawiadol yng Nghymru gyda datblygiad y diwydiannau glo, haearn a dur. Arweiniodd hyn at fewnfudiad sylweddol i Gymru yn cynnwys Iddewon a sefydlodd gymunedau Iddewig ar draws De Cymru, yng Nghaerdydd, Merthyr Tudful, Tredegar a Phontypridd. Erbyn diwedd y ganrif roedd tua 5,500 o Iddewon yng Nghymru a sawl synagog wedi agor.

Ym 1911 fe wnaeth teimladau gwrth-Iddewig arwain at derfysg yn erbyn busnesau llwyddiannus yr Iddewon gan weithwyr cyffredin yn ardal Tredegar. Mae’r ffilm Solomon a Gaenor (1999) gyda’r actor Ioan Gruffudd a Nia Roberts yn y brif ran yn cofnodi teimladau’r cyfnod. Ac eithrio ambell ddigwyddiad anffodus parhau i dyfu wnaeth y gymuned Iddewig gyda’r niferoedd yn cynyddu wrth i nifer ffoi yma rhag erledigaeth gan y Natsïaid ar gyfandir Ewrop. Bellach, ond tri synagog sydd ar agor yng Ngymru, dau yng Nghaerdydd (un uniongred ac un ryddfrydig) ac un yn Abertawe, er bod adeilad yr un yn Abertawe wedi ei werthu a'r gwasanaethau mewn adeilad arall.^[8]

• Yr iaith Iddew-Almaeneg yn yr Unol Daleithiau

• Jewish Diaspora yn y Jewish Encyclopedia
• Jewish Communities yn y World Jewish Congress