Karakalpakstan
 | |
 | |
| Math | Gweriniaeth ymreolaethol |
|---|---|
| Prifddinas | Nukus  |
| Poblogaeth | 1,817,500 |
| Anthem | State Anthem of the Republic of Karakalpakstan |
| Pennaeth llywodraeth | Amanbai Orynbaev |
| Cylchfa amser | UTC+05:00 |
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Wsbeceg, Karakalpak |
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Wsbecistan |
| Gwlad |  Wsbecistan |
| Arwynebedd | 160,000 km² |
| Uwch y môr | 41 metr |
| Yn ffinio gyda | Ardal Xorazm, Ardal Bukhara, Ardal Navoiy, Ardal Mangystau, Ardal Aktobe ac Ardal Dasoguz. |
| Cyfesurynnau | 43.04°N 58.86°E |
| UZ-QR | |
| Swydd pennaeth y Llywodraeth | Chairman of the Supreme Council of the Republic of Karakalpakstan |
| Pennaeth y Llywodraeth | Amanbai Orynbaev |
 | |
Mae Karakalpakstan (Karakalpak: Qaraqalpaqstan / Қарақалпақстан; Wsbeceg: Qoraqalpogʻiston), yn swyddogol Gweriniaeth Karakalpakstan (Karakalpak: Qaraqalpaqstan Respublikası / Қарақалпақстан Республикасы; Wsbeceg: Qoraqalpogʻiston Respublikasi), yn weriniaeth ymreolaethol yn Wsbecistan. Mae ym mhen gogledd-orllewinol Wsbecistan. Ei brifddinas yw Nukus (Noʻkis / Нөкис). Mae gan Weriniaeth Karakalpakstan arwynebedd o 160,000 cilomedr sgwâr (62,000 mi sg). Mae ei diriogaeth yn gorchuddio tir clasurol Khwarezm, a elwid yn Kāt (کات) mewn llenyddiaeth glasurol Bersiaidd.
Hanes
[golygu | golygu cod]O tua 500 CC i 500 OC, roedd rhanbarth yr hyn sydd bellach yn Karakalpakstan yn ardal amaethyddol lewyrchus a gefnogwyd gan ddyfrhau helaeth.[1] Roedd yn diriogaeth o bwysigrwydd strategol ac yn destun dadl ffyrnig. Cofnodwyd y bobl Karakalpak am y tro cyntaf, a arferai fod yn herwyr a physgotwyr crwydrol, gan dramorwyr yn yr 16eg ganrif. Rhoddwyd Karakalpakstan i Ymerodraeth Rwsia gan Khanate Khiva ym 1873.[2] O dan reolaeth Sofietaidd, roedd y weriniaeth ymreolaethol yn ardal ymreolaethol yng Ngweriniaeth Sosialaidd Ffederal Sofietaidd Rwsia cyn dod yn rhan o Wsbecistan ym 1936.[3] Mae'n debyg bod y rhanbarth ar ei fwyaf llewyrchus yn y 1960au a'r 1970au, pan oedd dyfrhau o'r Amu Darya yn cael ei ehangu. Heddiw, fodd bynnag, mae draeniad y Môr Aral wedi golygu bod Karakalpakstan yn un o ranbarthau tlotaf Wsbecistan.[4] Mae'r rhanbarth yn dioddef o sychder helaeth, yn rhannol oherwydd patrymau tywydd, ond hefyd yn bennaf oherwydd bod afonydd Amu a Syr Darya yn cael eu hecsbloetio yn bennaf yn rhan ddwyreiniol y wlad. Mae methiannau cnydau wedi amddifadu tua 48,000 o bobl o’u prif ffynhonnell incwm ac mae prinder dŵr yfed wedi creu ymchwydd o glefydau heintus.[5]
Daearyddiaeth
[golygu | golygu cod]Mae Karakalpakstan bellach yn anialwch yn bennaf ac mae yng ngorllewin Wsbecsitan ger y Môr Aral, yn rhan isaf basn Amu Darya.[6][5][7] Mae ganddo arwynebedd o 164,900 km2[8] ac wedi'i amgylchynu gan anialwch. Mae Anialwch Kyzyl Kum i'r dwyrain ac mae Anialwch Karakum i'r de. Mae llwyfandir creigiog yn ymestyn i'r gorllewin i Fôr Caspia.[9]
Gwleidyddiaeth
[golygu | golygu cod]Mae Gweriniaeth Karakalpakstan yn ffurfiol yn sofran ac yn rhannu pŵer feto dros benderfyniadau yn ei gylch ag Wsbecistan. Yn ôl y cyfansoddiad, mae'r berthynas rhwng Karakalpakstan ac Wsbecistan yn cael ei "rheoleiddio gan gytuniadau a chytundebau" ac mae unrhyw anghydfodau'n cael eu "setlo trwy gymod". Mae ei hawl i ddod yn annibynnol wedi'i gyfyngu gan bŵer feto deddfwrfa Wsbecistan dros unrhyw benderfyniad i ymwahanu.[10] Mae erthygl 74, pennod XVII, Cyfansoddiad Wsbecistan, yn dweud: "Bydd gan Weriniaeth Karakalpakstan yr hawl i ymwahanu o Weriniaeth Uzbekistan ar sail refferendwm ledled y wlad a gynhelir gan bobl Karakalpakstan.".
Demograffeg
[golygu | golygu cod]Amcangyfrifir bod poblogaeth Karakalpakstan oddeutu 1.7 miliwn ac yn 2007 amcangyfrifwyd bod tua 400,000 o'r boblogaeth yn grŵp ethnig Karakalpak, 400,000 yn Wsbeciaid a 300,000 yn Casaciaid.[11] Ystyr Karkalpak yw "Het ddu".[12] Ystyrir iaith Karakalpak yn agosach at Casacheg nag at Wsbeceg. Ysgrifennwyd yr iaith mewn wyddor Gyrillig wedi'i haddasu yn y cyfnod Sofietaidd ac mae wedi'i hysgrifennu yn yr wyddor Ladin ers 1996.
Tyfodd y boblogaeth i 1.8 miliwn yn 2017. Y gyfradd genedigaeth yw 2.19%: ganwyd oddeutu 39,400 o blant yn 2017. Bu farw bron i 8,400 o bobl yn yr un cyfnod. Y gyfradd marwolaeth yw 0.47%. Y gyfradd twf naturiol yw 31,000, neu 1.72%.
Yr oedran canolrifol oedd 27.7 mlwydd oed yn 2017, sy'n iau na gweddill Wsbecistan (canolrif oed 28.5 ledled y wlad). Mae dynion yn 27.1 oed, tra bod menywod yn 28.2 oed.
Heblaw am y brifddinas, mae dinasoedd mawr y wlad yn cynnwys Xojeli (Cyrillic: Ходжейли ), Taxiatas (Тахиаташ), Shimbai (Шымбай), Konirat (Қоңырат) a Moynaq (Муйнак), cyn porthladd Môr Aral sy'n bellach wedi sychu'n llwyr, yn ôl NASA.[13]
Economi
[golygu | golygu cod]
Arferai economi'r rhanbarth fod yn ddibynnol iawn ar bysgodfeydd yn y Môr Aral. Bellach mae'n cael ei gefnogi gan gotwm, reis a melonau. Mae pŵer trydan dŵr o orsaf fawr a adeiladwyd gan y Sofietiaid ar yr Amu Darya hefyd yn bwysig i'r economi.
Ar un adeg roedd delta Amu Darya yn boblog iawn ac yn cefnogi amaethyddiaeth helaeth ar sail dyfrhau am filoedd o flynyddoedd. O dan y Khorezm, cafodd yr ardal gryn bŵer a ffyniant. Fodd bynnag, mae'r newid graddol yn yr hinsawdd dros y canrifoedd wedi'i gyflymu gan anweddiad dynol o'r Môr Aral ar ddiwedd yr 20fed ganrif, gan greu golygfa anghyfannedd yn y rhanbarth. Mae mwynau hynafol afonydd, llynnoedd, corsydd cyrs, coedwigoedd a ffermydd yn sychu ac yn cael eu gwenwyno gan halen a gludir gan y gwynt a chan weddillion gwrtaith a phlaladdwyr o wely sych Môr Aral. Mae tymheredd yr haf wedi codi 10 °C (18 °F) ac mae tymheredd y gaeaf wedi gostwng 10 °C (18 °F). Mae cyfradd anemia, afiechydon anadlol a phroblemau iechyd eraill wedi codi'n ddramatig yno.[14]
Is-adrannau gweinyddol
[golygu | golygu cod]
| Enw ardal | Prifddinas ardal | |
|---|---|---|
| 1 | Ardal Amiwdarya | Mañgit |
| 2 | Ardal Beruniy | Beruniy |
| 3 | Ardal Shimbay | Shimbay |
| 4 | Ardal Ellikqala | Bostan |
| 5 | Ardal Kegeyli | Kegeyli |
| 6 | Ardal Moynaq | Moynaq |
| 7 | Ardal Nukus | Aqmangit |
| 8 | Ardal Qanlikól | Qanlikól |
| 9 | Ardal Qoñirat | Qoñirat |
| 10 | Ardal Qaraózek | Qaraózek |
| 11 | Ardal Shomanay | Shomanay |
| 12 | Ardal Taxtakõpir | Taxtakõpir |
| 13 | Ardal Tõrtkul | To'rtkul |
| 14 | Ardal Xojeli | Xojeli |
| 15 | Ardal Bozataw | Bozataw |
Cyfryngau
[golygu | golygu cod]Radio
[golygu | golygu cod]Yn 2009, agorwyd gorsaf radio gyntaf Karakalpakstan. Enw'r orsaf yw Nukus FM, sy'n darlledu ar amledd radio 100.4 MHz, dim ond yn Nukus.
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]
- ↑ Bolton, Roy (2009). Russian Orientalism: Central Asia and the Caucasus. Sphinx Fine Art. t. 54. ISBN 978-1-907200-00-7. Cyrchwyd 2012-03-03.
- ↑ Qaraqalpaqs of the Aral Delta. Prestel Verlag. 2012. t. 68. ISBN 978-3-7913-4738-7.
- ↑ Europa Publications Limited (2002). Eastern Europe, Russia and Central Asia. Taylor & Francis. t. 536. ISBN 1-85743-137-5. Cyrchwyd 2012-03-03.
- ↑ Mayhew, Bradley (2007). Central Asia: Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Turkmenistan. Lonely Planet. t. 258. ISBN 978-1-74104-614-4. Cyrchwyd 2012-03-03.
- ↑ 5.0 5.1 Thomas, Troy S.; Kiser, Stephen D.; Casebeer, William D. (2005). Warlords rising: confronting violent non-state actors. Lexington Books. tt. 30, 147–148. ISBN 0-7391-1190-6. Cyrchwyd 2012-03-03.
- ↑ Batalden, Stephen K.; Batalden, Sandra L. (1997). The newly independent states of Eurasia: handbook of former Soviet republics. Greenwood Publishing Group. t. 187. ISBN 0-89774-940-5. Cyrchwyd 2012-03-03.
- ↑ Merkel, Broder; Schipek, Mandy (2011). The New Uranium Mining Boom: Challenge and Lessons Learned. Springer. t. 128. ISBN 978-3642221217. Cyrchwyd 2012-06-07.
- ↑ Roeder, Philip G. (2007). Where nation-states come from: institutional change in the age of nationalism. Princeton University Press. tt. 55, 67. ISBN 978-0-691-13467-3. Cyrchwyd 2012-03-03.
- ↑ Bolton, Roy (2009). Russian Orientalism: Central Asia and the Caucasus. Sphinx Fine Art. t. 54. ISBN 978-1-907200-00-7. Cyrchwyd 2012-03-03.Bolton, Roy (2009). Russian Orientalism: Central Asia and the Caucasus. Sphinx Fine Art. p. 54. ISBN 978-1-907200-00-7. Retrieved 3 Mawrth 2012
- ↑ Roeder, Philip G. (2007). Where nation-states come from: institutional change in the age of nationalism. Princeton University Press. tt. 55, 67. ISBN 978-0-691-13467-3. Cyrchwyd 2012-03-03.
- ↑ Mayhew, Bradley (2007). Central Asia: Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Turkmenistan. Lonely Planet. t. 258. ISBN 978-1-74104-614-4. Cyrchwyd 2012-03-03.
- ↑ Project, Joshua. "Karakalpak, Black Hat in Uzbekistan". joshuaproject.net (yn Saesneg). Cyrchwyd 2021-05-13.
- ↑ "The dried-up Aral Sea is now a post-apocalyptic playground". Grist (yn Saesneg). 2014-10-01. Cyrchwyd 2021-05-13.
- ↑ Pearce, Fred (2007). When the Rivers Run Dry: Water, the Defining Crisis of the Twenty-first Century. Beacon Press. t. 211. ISBN 978-0-8070-8573-8.