Cosofo

Cosofo

Republika e Kosovës (Albaneg)
Math	gwladwriaeth unedol, gwlad dirgaeedig, gwladwriaeth a gydnabyddir gan rai gwledydd, gwlad
Prifddinas	Prishtina
Poblogaeth	1,586,659
Sefydlwyd	17 Chwefror 2008
Anthem	Ewrop
Pennaeth llywodraeth	Albin Kurti
Cylchfa amser	UTC+01:00
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Albaneg, Serbeg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	De Ddwyrain Ewrop, gwladwriaethau ôl-Iwgoslafia
Lleoliad	Balcanau
Arwynebedd	10,909.02992 km²
Yn ffinio gyda	Albania, Gogledd Macedonia, Montenegro, Serbia
Cyfesurynnau	42.55°N 20.83°E
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Llywodraeth Cosofo
Corff deddfwriaethol	Cynulliad Gwladwriaeth Cosofo
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	Arlywydd Cosofo
Pennaeth y wladwriaeth	Vjosa Osmani
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Prif Weinidog Cosofo
Pennaeth y Llywodraeth	Albin Kurti
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$9,412 million, $9,429 million
Arian	Ewro
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Gwlad yn y Balcanau yn ne-ddwyrain Ewrop yw Cosofo^[1][2] (Albaneg Kosovë/Kosova, Serbeg Косово и Метохија / Kosovo i Metohija). Yn y cyfrifiad diwethaf roedd gan Cosofo boblogaeth o 1,586,659 (2024)^[3], sef tua hanner poblogaeth Cymru.

Hyd 17 Chwefror 2008 bu'n dalaith yn ne Serbia ac, fel Serbia ei hun, roedd yn rhan o'r hen Iwgoslafia. Ar ôl gwrthdaro chwerw rhwng Serbiaid ac Albaniaid yn y 1990au a achoswyd gan densiynau ethnig, mae'r dalaith yn cael ei gweinyddu gan y Cenhedloedd Unedig drwy UNMIK (United Nations Interim Administration Mission in Kosovo) ers diwedd Rhyfel Cosofo (1999). Ar 17 Chwefror 2008, cyhoeddodd llywodraeth Albanaidd y dalaith annibyniaeth, ond mae Serbiaid lleol (tua 10% o'r boblogaeth) yn gwrthod hynny.^[4]

Mae mwyafrif y boblogaeth, tua 90%, yn Albaniaid. Mae canran yr Albaniaid wedi codi yn sgil Rhyfel Cosofo. Mae mwyafrif yr Albaniaid yn Fwslemiaid, er bod nifer ohonyn nhw'n Babyddion neu aelodau o'r Eglwys Uniongred. Mae'r Serbiaid yn gyffredinol yn Uniongredwyr.

Yn ôl penderfyniad rhif 1244 Cyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig, sefydlwyd gweinyddiaeth dros dro yng Nghosofo o dan arweinyddiaeth y Cenhedloedd Unedig i weinyddu'r dalaith, hybu hunanlywodraeth, cynorthwyo penderfyniad am statws dyfodol Cosofo, cynnal cyfraith a threfn, hybu hawliau dynol a helpu ffoaduriaid i ddychwelyd. Pennaeth yr UNMIK yw Cynrychiolydd Arbennig Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig, Joachim Rücker. Y cyn-benaethiaid yw Bernard Kouchner (Gorffennaf 1999 tan Ionawr 2001), Hans Haekkerup (Chwefror 2001 tan Rhagfyr 2001), Michael Steiner (Ionawr 2002 tan Gorffennaf 2003) Harri Holkeri (Awst 2003 tan Mehefin 2004), a Søren Jessen-Petersen (2004 tan Mehefin 2006).

Yn ôl cytundeb Rambouillet (Mawrth 1999), buasai Cosofo wedi hunanlywodraeth er iddi aros yn rhan o Serbia. Buasai Serbia wedi cytuno i gynnal etholiadau rhydd ac i adeiladu llywodraeth a system cyfreithiol teg. Gwrthododd Serbia llofnodi'r cytundeb, gan arwain at ymosodiadau gan awyrennau NATO yn ystod Mawrth-Mehefin 1999. O 2001 ymlaen, mae UNMIK wedi bod yn trosglwyddo pwerau i sefydliadau hunanlywodraethol Cosofo. Cynhaliwyd etholiadau ar gyfer Cynulliad Cosofo ym mis Tachwedd 2001, a enillwyd gan Gynghrair Democrataidd Cosofo (LDK). Daeth Ibrahim Rugova, oedd wedi arwain gwrthwynebiad i reolaeth Serbia yn ystod y 1990au, yn arlywydd, a Bajram Rexhepi (Plaid Ddemocrataidd Cosofo) yn brif weinidog.

Yr arlywydd presennol yw Behgjet Pacolli sy'n Annibynnwr. Yr arlywydd o 2006 hyd 2010 oedd Fatmir Sejdiu, arweinydd Cynghrair Democrataidd Cosofo. Bu farw ei flaenorydd, Ibrahim Rugova, ym mis Ionawr 2006. Y prif weinidog yw Agim Çeku, cyn-gadlywydd yn y Fyddin dros Ryddhâd Cosofo (KLA). Ar 17 Chwefror 2008, cyhoeddodd yr arlywydd a'r prif weinidog ill dau annibyniaeth lwyr oddi wrth Serbia yn dilyn pleidlais yn senedd Cosofo.

• Erthygl gan Gwion Lewis