[go: up one dir, main page]
Neidio i'r cynnwys

Iâr (ddof)

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
(Ailgyfeiriad o Cyw iâr)
Iâr (ddof)
Amrediad amseryddol:
Cretacaidd cynnar– Holosen
105–0 Miliwn o fl. CP
[1]
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas: Animalia
Ffylwm: Chordata
Dosbarth: Aves
Urdd: Galliformes
Teulu: Phasanidae
Genws: Gallus
Rhywogaeth: G. gallus
Enw deuenwol
Gallus gallus
(Linnaeus, 1758)
Cyfystyron

Gallus gallus domesticus

Aderyn a gedwir ar gyfer ei wyau a'i chig yw'r iâr ddof neu gywen (Gallus gallus, weithiau G. gallus domesticus).

Credir ei fod wedi datblygu o ddwy rywogaeth o iâr wyllt a geir yn India a De-ddwyrain Asia, Ceiliog coedwig coch (Gallus gallus) a'r Ceiliog coedwig llwyd (Gallus sonneratii). Dim ond y fenyw sy'n "iâr" mewn gwirionedd, tra cyfeirir at y gwryw fel "ceiliog", ond cedwir llawer mwy o'r ieir nag o geiliogod. Yn gyffredinol, gelwir ieir a cheiliogod yn ieir.

Mae'r adar hyn yn perthyn i un o ddwy urdd, o ran dosbarthiad gwyddonol: ieir y tir (Galliformes) a ieir ddŵr(Anseriformes). Mae'r astudiaeth ddiweddaraf o'u hanatomeg a'u genynnau'n dangos fod y ddau fath yn perthyn yn agos iawn at ei gilydd. Gyda'i gilydd, mae'r ddwy urdd yn creu cytras (clade): Galloanserae, a arferid ei galw'n 'Galloanseri' ac yn 'retrotransposon'.[2] Cefnogir y cytras hwn hefyd gan ddata dilyniant DNA a morffolegol.[3][4]

Mae'r iâr yn un o'r anifeiliaid dof mwyaf niferus, gyda tua 24 biliwn yn cael eu cadw trwy'r byd.

Ceir nifer o hen bennillion a chaneuon traddodiadol sy'n cyfeirio ati:

Mae gen i iâr a cheiliog
A brynais ar ddydd Iau,
Mae'r iâr yn dodwy ŵy bob dydd
A'r ceiliog yn dodwy dau.

Hen iâr fach bert yw fy iâr fach i
Un pinc a melyn a choch a du,
Fe aeth i'r cwt i ddodwy wy
Ond cododd ei chwt-cwt-cwt ac i ffwrdd â hi.

Cyw iâr

[golygu | golygu cod]
Cywion ieir newydd eu lladd a'u pluo.

Lleddir cywion ieir ar gyfer y ford. Gwneir hyn fel arfer gydag ieir batri, h.y. a fagwyd mewn ffatrioedd, ond ceir hefyd gywion ieir maes, h.y. a fagwyd yn yr awyr agored, gyda chanran bychan ohonyn nhw hefyd yn organig. Un o'r ymgyrchwyr cryfaf dros gig llygad yr haul, organig ydy Hugh Fearnley-Whittingstall [5][6] drwy'i raglen deledu River Cottage.

Mae astudiaethau genetig hefyd wedi tynnu sylw at nifer o wreiddiau mamol yn Ne Asia, De-ddwyrain Asia, a Dwyrain Asia,[7] ond tarddodd y clâd a ddarganfuwyd yn America, Ewrop, y Dwyrain Canol ac Affrica o is-gyfandir India. O India hynafol, ymledodd yr iâr i Lydia yng ngorllewin Asia Leiaf, ac i Wlad Groeg erbyn 5g CC.[8] Mae adar wedi bod yn hysbys yn yr Aifft ers canol y 15g CC, gyda'r "aderyn sy'n rhoi genedigaeth bob dydd" wedi dod o'r wlad rhwng Syria a Shinar, Babylonia, yn ôl hanesion Thutmose III.[9][10][11]

Mae ieir yn hollysyddion.[12] Yn y gwyllt, maent yn aml yn crafu wyneb y pridd i chwilio am hadau, pryfed, a hyd yn oed anifeiliaid mor fawr â madfallod, nadroedd bach,[13] neu weithiau lygod ifanc.[14]

Gall yr iâr gyffredin fyw am 5-10 mlynedd, yn dibynnu ar y math.[15] Bu'r iâr hynaf yn y byd fyw am 16 mlynedd, yn ôl y Guinness World Records.[16]

Fel arfer, gellir gwahaniaethu rhwng ceiliogod ac ieir gan blu'r crib trawiadol o gynffonau hir sy’n llifo a phlu pigfain sgleiniog am eu gyddfau (‘huclau’) a’u cefnau (‘cyfrwy’), sydd fel arfer yn fwy llachar, mwy beiddgar na rhai benywod y un brîd. Fodd bynnag, mewn rhai bridiau, fel y cyw iâr Sebright, dim ond plu gwddf ychydig yn bigfain sydd gan y ceiliog, a'r rheiny yr un lliw â phlu'r ieir. Gellir adnabod y rhyw trwy edrych ar y crib, neu yn y pen draw o ddatblygiad ysbardunau ar goesau'r gwryw (mewn rhai bridiau ac mewn rhai hybridiau, gellir gwahaniaethu rhwng cywion gwryw a benyw yn ôl lliw). Mae gan ieir llawndwf grib cigog ar eu pennau o'r enw crib, neu geiliog, ac mae fflapiau o groen yn hongian o'r naill ochr o dan eu pig a elwir yn blethwaith . Gyda'i gilydd, gelwir y rhain ac ansoddau cnawdol eraill ar y pen a'r gwddf yn garuncles . Mae gan yr oedolion gwryw a benyw blethwaith a chrwybrau, ond yn y rhan fwyaf o fridiau mae'r rhain yn fwy amlwg ymhlith gwrywod. Mae 'mwff' neu 'farf' yn dreiglad a geir mewn sawl brîd cyw iâr sy'n achosi plu ychwanegol o dan wyneb yr iâr, gan roi golwg barf . [33]

Nid yw ieir domestig yn gallu hedfan yn bell, er bod ieir ysgafnach yn gyffredinol yn gallu hedfan am bellteroedd byr, fel dros ffensys neu i mewn i goed (lle byddent yn clwydo'n naturiol). Weithiau gall ieir hedfan am gyfnod byr i archwilio eu hamgylchoedd, ond yn gyffredinol dim ond i ddianc rhag perygl y gwnânt hynny.

Ymddygiad

[golygu | golygu cod]

Ymddygiad cymdeithasol

[golygu | golygu cod]
Cywen gyda chywion, Portiwgal

Mae ieir yn adar gregaraidd ac yn byw gyda'i gilydd mewn heidiau, sy'n dod at ei gilydd i ddodwy, deor wyau a magu cywion. Bydd ieir unigol mewn diadell yn dominyddu eraill, gan sefydlu 'trefn bigo', gyda'r prif unigolion yn cael blaenoriaeth o ran mynediad at fwyd a lleoliadau nythu. Mae symud ieir neu glwydo o ddiadell yn amharu dros dro ar y drefn gymdeithasol hon hyd nes y sefydlir trefn bigo newydd. Gall ychwanegu ieir, yn enwedig adar iau, at ddiadell bresennol weithiau arwain at ymladd ac anaf.[17]

Pan fydd ceiliog yn dod o hyd i fwyd, gall alw ar ieir eraill i'w fwyta'n gyntaf. Mae'n gwneud hyn trwy glwcian mewn traw uchel yn ogystal â chodi a gollwng y bwyd. Gellir gweld yr ymddygiad hwn hefyd mewn mamau ieir i alw eu cywion a'u hannog i fwyta.

Mae cân y ceiliog yn alwad main, uchel a swnllyd sy'n rhybudd tiriogaethol i geiliogod eraill.[18] Fodd bynnag, gall ceiliogod ganu hefyd mewn ymateb i aflonyddwch sydyn yn eu hamgylchedd. Mae ieir yn clecian yn uchel ar ôl dodwy wy, a hefyd i alw eu cywion atynt. Ceir gwahanol alwadau fel rhybudd pan fydd yr ieir yn synhwyro ysglyfaethwr yn agosáu o'r awyr neu ar y ddaear.[19]

Cân y ceiliog

[golygu | golygu cod]
Bergische Kräher yn canu

Mae ceiliogod bron bob amser yn dechrau canu cyn eu bod yn bedwar mis oed. Er ei bod hi'n bosibl i iâr ganu hefyd, mae canu'n un o'r arwyddion amlycaf o ryw y ceiliog.[20]

Carwriaeth

[golygu | golygu cod]

Er mwyn dechrau'r carwriaeth, gall rhai ceiliog ddawnsio mewn cylch o gwmpas neu gerllaw iâr ('dawns gylch'), yn aml yn gostwng yr adain sydd agosaf at yr iâr.[21] Mae'r ddawns yn sbarduno ymateb yn yr iâr[21] a phan fydd hi'n ymateb i'w 'alwad', gall y ceiliog osod yr iâr a pharhau â'r paru.

Yn fwy penodol, mae paru fel arfer yn cynnwys y dilyniant canlynol:

  1. Gwryw yn nesau at yr iâr
  2. Dawns gwrywaidd
  3. Dawns gwrywaidd arall
  4. Menyw yn cyrcydu (osgo derbyniol, gwylaidd) neu'n camu o'r neilltu neu'n rhedeg i ffwrdd (os nad yw'n fodlon cyplu)
  5. Y gwryw yn mynd ar gefn yr iâr
  6. Y gwryw yn troedio gyda'i ddwy droed
  7. Yn dilyn cyplu llwyddiannus, mae plu'r ceiliog yn plygu i nodi hynny[22]
Amrywiaeth lliw yn dibynnu ar y brîd: o wyn llachar i arlliwiau o frown a hyd yn oed glas golau, gwyrdd, pinc golau a phorffor a adroddwyd yn ddiweddar fel a geir yn Ne Asia gan yr Araucana.
Cywion cyn mentro o'r cwt ieir

Bydd ieir yn aml yn ceisio dodwy mewn nythod sydd eisoes yn cynnwys wyau; weithiau mae'r iar yn symud wyau o nythod cyfagos i'w nyth hi ei hun. Canlyniad yr ymddygiad hwn yw mai dim ond ychydig o leoliadau dewisol y bydd praidd yn eu defnyddio, yn hytrach na chael nyth gwahanol i bob aderyn. Bydd ieir yn aml yn mynegi hoffter o ddodwy yn yr un lleoliad. Weithiau ceir dwy neu dair iâr yn ceisio rhannu'r un nyth, ar yr un pryd. Os yw'r nyth yn fach, neu os yw un o'r ieir yn arbennig o benderfynol, gall hyn arwain at ieir yn ceisio dodwy ar ben ei gilydd.[23]

Cyw yn eistedd yng nghledr llaw person

Iâr glwc (neu iâr orllyd)

[golygu | golygu cod]

O dan amodau naturiol, mae'r rhan fwyaf o adar yn dodwy dim ond nes bod y nythaid wedi'i gwblhau, ac yna byddant yn deor yr wyau i gyd. Yna dywedir bod ieir yn "ieir clwc", sef eu bod yn dymuno eistedd ar eu hwyau. Bydd yr iâr fach yn rhoi'r gorau i ddodwy ac yn lle hynny bydd yn canolbwyntio ar y deor (mae nythaid llawn fel arfer tua 12 wy). Bydd hi'n eistedd neu'n 'gosod' ei hun ar y nyth, yn fflwffio ei hadennydd neu'n pigo i amddiffyn ei hun, os caiff ei tharfu neu ei symud. Anaml y bydd iâr yn gadael y nyth i fwyta, yfed, neu ymdrochi mewn llwch.[24] Wrth ddeori, mae'r iâr yn cynnal y nyth ar dymheredd a lleithder cyson, yn ogystal â throi'r wyau yn rheolaidd yn ystod rhan gyntaf y deor. Er mwyn ysgogi epilgarwch, gall perchnogion osod nifer o wyau artiffisial yn y nyth (wy clwc). Er mwyn ei atal, gallant osod yr iâr mewn cawell uchel gyda llawr gwifren agored.

Anaml y mae bridiau sy'n cael eu datblygu'n artiffisial ar gyfer cynhyrchu wyau yn mynd yn orllyd, yn glwc, ac mae'r rhai sy'n gwneud hynny'n aml yn rhoi'r gorau iddi hanner ffordd drwy'r deor. Fodd bynnag, mae bridiau eraill, megis y Cochin, ieir Cernyw a’r Sidani, yn mynd yn orllyd, yn rheolaidd, ac yn gwneud mamau rhagorol, nid yn unig ar gyfer wyau nhw eu hunain ond hefyd ar gyfer rhai rhywogaethau eraill — hyd yn oed y rhai sydd ag wyau llawer llai neu fwy a chyfnodau deor gwahanol, megis soflieir, ffesantod, hwyaid, tyrcwn, neu wyddau.

Deor a bywyd cynnar

[golygu | golygu cod]

Mae wyau ffrwythlon yr iâr yn deor ar ddiwedd y cyfnod deori, hy wedi tua 21 diwrnod.[21] Dim ond pan fydd y deor yn dechrau y mae datblygiad y cyw'n dechrau, felly mae pob cyw yn deor o fewn diwrnod neu ddau i'w gilydd, er iddynt weithiau gael eu dodwy dros gyfnod o bythefnos. Cyn deor, gall yr iâr weld pen y cywion yn sbecian y tu mewn i'r wyau, a bydd yn clecian yn ysgafn i'w hysgogi i dorri allan o'u cregyn. Mae'r cyw yn dechrau trwy greu twll anadlu gyda'i ddant wy tuag at yr ochr uchaf. Yna mae'r cyw'n gorffwys am rai oriau, gan amsugno gweddill y melynwy a thynnu'r cyflenwad gwaed o'r bilen o dan y plisgyn. Yna mae'r cyw yn gwneud y twll yn fwy, gan droi'n raddol wrth fynd yn ei flaen, ac yn y pen draw yn torri pen blaen y gragen yn gyfan gwbl i wneud caead. Yn araf, mae'n cropian allan o'r gragen ac mae'r gwlyb yn sychu yng nghynhesrwydd y nyth.

Mae'r iâr fel arfer yn aros yn y nyth am tua deuddydd ar ôl i'r cyw cyntaf ddeor, ac yn ystod yr amser hwn mae'r cywion sydd newydd ddeor yn bwydo trwy amsugno'r sach melynwy mewnol. Gyda rhai bridiau, dechreua'r cywion fwyta wyau sydd wedi cracio.[25] Gwarchodant eu cywion yn ffyrnig, gan eu cadw'n gynnes, a dychwelyd i'r nyth gyda'r nos, am gyfnod. Mae hi'n eu harwain at fwyd a dŵr a bydd yn eu galw tuag at eitemau bwytadwy, ond anaml y mae'n eu bwydo'n uniongyrchol. Parha i ofalu amdanynt nes eu bod yn rhai wythnosau oed.

Ymddygiad amddiffynnol

[golygu | golygu cod]

Weithiau gall ieir gangio'n erbyn ysglyfaethwr gwan neu ddibrofiad. Ceir o leiaf un adroddiad credadwy am lwynog ifanc yn cael ei ladd gan ieir.[26][27][28] Ceir adroddiad arall am grŵp o ieir sydd wedi ymosod ar hebog oedd wedi dod i mewn i'w cwt ieir.[29]

Os yw'r iâr yn cael ei bygwth gan ysglyfaethwr, gan straen, neu'n sâl, mae siawns y bydd yn chwyddo'i phlu gan edrych yn fawr.[24]

Atgynhyrchu

[golygu | golygu cod]

Mae trosglwyddiad sberm yn digwydd trwy gyswllt rhefrol rhwng y gwryw a'r fenyw, mewn symudiad a elwir yn 'cusan cloacal'.[30] Fel gyda'r rhan fwyaf o adar yn gyffredinol, mae atgenhedlu'n cael ei reoli gan system niwroendocrin, y niwronau Gonadotropin sy'n Rhyddhau Hormon-I yn yr hypothalamws. Yn lleol i'r system atgenhedlu ei hun, mae hormonau atgenhedlu fel estrogen, progesteron, gonadotropinau (hormon luteinizing a hormon sy'n ysgogi ffoliglau) yn cychwyn ac yna'n cynnal newidiadau aeddfedu rhywiol. Dros amser mae yna ddirywiad atgenhedlu, y credir ei fod oherwydd dirywiad GnRH-IN.[31]

Embryoleg

[golygu | golygu cod]
(Fideo) (Fideo) Camau beichiogrwydd cynharaf a chylchrediad gwaed embryo cyw iâr

Mae embryonau ieir wedi cael eu defnyddio ers tro fel systemau model i astudio embryonau sy'n datblygu. Gall ffermwyr ieir masnachol sy'n gwerthu wyau ddarparu nifer fawr o embryonau wedi'u ffrwythloni y gellir eu hagor yn hawdd a'u defnyddio i arsylwi ar yr embryo'n datblygu. Yr un mor bwysig, gall embryolegwyr gynnal arbrofion ar embryonau o'r fath, cau'r wy eto ac astudio'r effaith yn nes ymlaen. Er enghraifft, mae llawer o ddarganfyddiadau pwysig ym maes datblygiad aelodau'r corff (coesau a breichiau) wedi'u gwneud gan ddefnyddio embryonau cyw iâr, megis darganfyddiad y gefnen ectodermaidd apigol (AER) a'r parth gweithgaredd pegynol (ZPA) gan John W. Saunders.[32]

Bridio

[golygu | golygu cod]

Gwreiddiau

[golygu | golygu cod]
Ceiliog coedwig coch yn y genws Gallus

Mae Galliformes, trefn yr adar y mae ieir yn perthyn iddo, yn uniongyrchol gysylltiedig â goroesiad adar pan aeth yr holl ddeinosoriaid eraill i ben. Goroesodd adar dŵr neu adar sy'n byw ar y ddaear, yn debyg i betris modern, y digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogene a laddodd yr holl adar a oedd yn byw mewn coed a'r dinosoriaid hwythau.[33] Esblygodd rhai o'r rhain yn galliformau modern; ieir dof yw'r prif fodel ohonynt. Maent yn ddisgynyddion yn bennaf o'r ieir coedwig coch (Gallus gallus) ac fe'u dosberthir yn wyddonol fel yr un rhywogaeth.[34] O'r herwydd, mae ieir dof yn bridio'n rhydd â phoblogaethau eraill o'r genws Gallus.[34]

Digwyddodd hybrideiddio'r ieir domestig gyda ieir coedwig llwyd, yn Sri Lanka ac ieir coedwig gwyrdd;[35] genyn ar gyfer croen melyn, er enghraifft, ei ymgorffori i mewn i adar domestig drwy hybrideiddio gyda'r ieir coedwig llwyd (G. sonneratii).[36] Mewn astudiaeth a gyhoeddwyd yn 2020, canfuwyd bod ieir yn rhannu rhwng 71% - 79% o'u genom ag ieir coedwig coch, gyda'r cyfnod dofi yn dyddio i 8,000 o flynyddoedd yn ôl.[37]

Y farn draddodiadol yw bod ieir wedi'u dofi gyntaf ar gyfer ymladd ceiliogod yn Asia, Affrica ac Ewrop.[38] Yn ystod y degawd diwethaf, bu nifer o astudiaethau genetig i egluro'r tarddiad. Yn ôl un astudiaeth gynnar, achosodd un digwyddiad dofi o ieir coedwig coch (Gallus gallus) yn yr hyn sydd bellach yn wlad Gwlad Thai i'r iâr fodern gyda mân drawsnewidiadau yn gwahanu'r bridiau modern.[39] Mae'r ieir coedwig coch, a elwir yn ffowls bambŵ mewn llawer o ieithoedd De-ddwyrain Asia, wedi'i addasu'n dda i fanteisio ar y llwythi helaeth o hadau a gynhyrchir yn ystod diwedd y cylch hadu bambŵ, i hybu ei atgenhedlu.[40][41]

Mae pryd a ble yn union y cafodd yr iâr ei dofi yn parhau i fod yn fater dadleuol. Ceir astudiaethau genomig sy'n amcangyfrif bod yr iâr wedi'i dofi 8,000 o flynyddoedd yn ôl[37] yn Ne-ddwyrain Asia ac wedi lledaenu i Tsieina ac India 2,000-3,000 o flynyddoedd yn ddiweddarach. Mae tystiolaeth archeolegol yn cefnogi ieir dof yn Ne-ddwyrain Asia ymhell cyn 6,000 CC, Tsieina hithau erbyn 6,000 CC ac India erbyn 2,000 BC.[42][43] Mae astudiaeth natur nodedig yn 2020 a roddodd 863 o ieir ar draws y byd mewn trefn lawn yn awgrymu bod yr holl ieir dof yn tarddu o un digwyddiad dofi o ieir coedwig coch y mae eu dosbarthiad heddiw yn bennaf yn ne-orllewin Tsieina, gogledd Gwlad Thai a Myanmar. Ymledodd yr ieir dof hyn ar draws De-ddwyrain a De Asia lle buont yn rhyngfridio â rhywogaethau gwyllt lleol o ieir coedwig coch gan ffurfio grwpiau gwahanol yn enetig ac yn ddaearyddol. Mae dadansoddiad o'r brîd masnachol mwyaf poblogaidd yn dangos bod gan frid y Livorno blethwaith o hynafiaid gwahanol a etifeddwyd o isrywogaeth o ieir coedwig coch.[44][45][46]

Cyrhaeddodd ieir Ewrop tua 800 CC.[47] Cynyddodd bridio dan yr Ymerodraeth Rufeinig, a lleihawyd yn yr Oesoedd Canol.[48] Datgelodd dilyniant genetig o esgyrn ieir o safleoedd archeolegol yn Ewrop fod ieir yn yr Oesoedd Canol Hwyr yn mynd yn llai ymosodol ac wedi dechrau dodwy wyau yn gynharach yn y tymor bridio.[49]

Mae hanes ieir yr Americas cyn ymyrraeth y Gorllewin yn dal i fod yn drafodaeth barhaus, ond mae ieir wy glas, a ddarganfuwyd yn America ac Asia yn unig, yn awgrymu tarddiad Asiaidd ar gyfer ieir Americanaidd cynnar.[48]

Cadw ieir yng Nghymru

[golygu | golygu cod]

Ceir erthygl heb ei golygu gan Gwilym T. Jones ("Gwilym Ty Crwn") a ysgrifennwyd yn 2018 ac a gasglwyd gan Wil Williams[50] Mae'n disgrifio cadw ieir yn Ty Crwn, Bodorgan, 1955-1962.

Yn 1955 penderfynwyd cadw ieir ar gyfer cynhyrchu wyau i’w gwerthu. Codwyd cwt pwrpasol i’w cartrefu: cwt o frics a tho asbestos tua 27 troedfedd wrth 15 troedfedd, gyda llawr o gonctit. Roedd iddo ddrws a thair ffenast, clwydi a blychod iddynt ddodwy eu hwyau. Prynwyd 100 o gywion mis oed a yrrwyd mewn bocsus cardboard i Orsaf Bodorgan. Erbyn heddiw, does neb yn yr orsaf i dderbyn bocsus o gywion. Brid yr ieir oedd 50 o Rhode Island Red (ddim y rhai gorau am ddodwy ond yn pwyso mwy pan ddoi’n amser eu gwerthu) a 50 o White Legorn (gwell am ddodwy ond yn ysgafnach iar). Cadw’r ieir i mewn ar Deep Litter*, sef haen o wellt ceirch ar lawr y cwt. Ychwanegwyd haen newydd i gadw’r llawr yn lan, fel bo’r galw.

Roeddent yn cael eu bwydo i ddechrau ar ‘growers pellets’, ac wedyn ar ‘layers pellets’ pan ar fin dechrau dodwy (ar ôl tua chwe mis neu gynt). Jones o Valley oedd yn cyflenwi bwyd yr ieir. Lever oedd y cynyrchwyr y bwyd. Ychwanegwyd ‘grit’ hefyd oedd yn cynorthwyo treilio’r bwyd ac i sicrhau eu bod yn cael cyflenwad digonol o galsiwm. A cyflenwad o ddŵr glan, wrth gwrs.

Pryd hynny Gwilym Jones o Rhosmeirch oedd ein ‘dyn wyau ni’ - yn dod i nol y wyau bob wythnos. Byddem yn rhoi y wyau i ddechrau mewn ‘tray’ oedd yn dal dau ddwsin a hanner o wyau (6x5=30) fel heddiw. Trosglwyddwyd y ‘trays’ i focs pren ysgafn ddaliai 30 dwsin o wyau - chwech ‘tray’ bob ochr o’r bocs, (dau ddwsin a haner x 2x6=30 dwsin). Ar ol peth amser, cai’r wyau eu gradeioyn ol eu maint: large, medium, standard a small. Ar ol eu cadw i ddodwy am tua blwyddyn byddent yn cael eu gwerthu.

Byddai dyn o’r enw Zimba o Llanerchymedd (o Wlad Pwyl yn wreiddiol) yn dod i’w nol ac yn talu swllt a thair ceiniog y pwys, a’r pris yn dod o fewn chwe swllt i saith swllt yr iar. Credir i’r ieir wedyn gael eu lladd a’u gwerthu i hotels drwy ogledd Cymru. Byddai cofnodion o’r holl gostau a’r derbyniadau yn cael eu cadw. Disgwylir gael ‘cyflog’ o £1 y iar- sef £100 y flwyddyn - ‘cyflog’ derbyniol iawn yn y cyfnod hwnnw.

Yn 1962 newidiodd amgylchiadau a rhoddwyd y gora iddi i gadw ieir.*

Llên gwerin

[golygu | golygu cod]
  • Mae yna stori ar led bod Mr Kellog wedi mabwysiadu ceiliog i hysbysebu ei gornfflecs ar gais y delynores Nansi Richards oherwydd tebygrwydd ceiliog a kellog. Myth Cymreig?[51]

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]

Rhestr Wicidata:

rhywogaeth enw tacson delwedd
Petrisen fynydd goeswerdd Tropicoperdix chloropus
Petrisen goed fronwinau Tropicoperdix charltonii
Sofliar frown Synoicus ypsilophorus
Twrci llygedynnog Meleagris ocellata
Diwedd y rhestr a gynhyrchwyd yn otomatig o Wicidata.

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ Van Tuinen M. (2009) Birds (Aves). In The Timetree of Life, Hedges SB, Kumar S (eds). Oxford: Oxford University Press; 409–411.
  2. ↑ Sibley, C, Ahlquist, J. & Monroe, B. (1988)
  3. ↑ Chubb, A. (2004)
  4. ↑ Kriegs et al. (2007)
  5. ↑ BBC (2012). "Food Chefs: Hugh Fearnley-Whittingstall". BBC. BBC. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2004-06-26. Cyrchwyd 30 Gorff. 2012. Check date values in: |accessdate= (help)
  6. ↑ "Hugh Fearnley-Whittingstall Profile". The Guardian. London. 3 Hydref 2007. Cyrchwyd 28 Mai 2008.
  7. ↑ Xiang, Hai; Gao, Jianqiang; Yu, Baoquan; Zhou, Hui; Cai, Dawei; Zhang, Youwen; Chen, Xiaoyong; Wang, Xi et al. (9 December 2014). "Early Holocene chicken domestication in northern China". Proceedings of the National Academy of Sciences 111 (49): 17564–17569. Bibcode 2014PNAS..11117564X. doi:10.1073/pnas.1411882111. PMC 4267363. PMID 25422439. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4267363.
  8. ↑ Maguelonne Toussaint-Samat, (Anthea Bell, translator) The History of Food, Ch. 11 "The History of Poultry", revised ed. 2009, p. 306.
  9. ↑ Carter, Howard (April 1923). "An Ostracon Depicting a Red Jungle-Fowl (The Earliest Known Drawing of the Domestic Cock)". The Journal of Egyptian Archaeology 9 (1/2): 1–4. doi:10.2307/3853489. JSTOR 3853489.
  10. ↑ Pritchard, Earl H. "The Asiatic Campaigns of Thutmose III". Ancient Near East Texts related to the Old Testament. t. 240.
  11. ↑ Roehrig, Catharine H.; Dreyfus, Renée; Keller, Cathleen A. (2005). Hatshepsut: From Queen to Pharaoh. New York: Metropolitan Museum of Art. t. 268. ISBN 978-1-58839-173-5. Cyrchwyd November 26, 2015.
  12. ↑ "Info on Chicken Care". Ideas-4-pets.co.uk. 2003. Archifwyd o'r gwreiddiol ar June 25, 2015. Cyrchwyd August 13, 2008.
  13. ↑ D Lines (July 27, 2013). "Chicken Kills Rattlesnake". YouTube. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2022-05-11. Cyrchwyd March 13, 2019.CS1 maint: BOT: original-url status unknown (link)
  14. ↑ Gerard P.Worrell AKA "Farmer Jerry". "Frequently asked questions about chickens & eggs". Gworrell.freeyellow.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar September 16, 2008. Cyrchwyd August 13, 2008.
  15. ↑ "The Poultry Guide – A to Z and FAQs". Ruleworks.co.uk. Archifwyd o'r gwreiddiol ar November 28, 2010. Cyrchwyd August 29, 2010.
  16. ↑ Smith, Jamon (August 6, 2006). "World's oldest chicken starred in magic shows, was on 'Tonight Show'". Tuscaloosa News. Alabama, USA. Archifwyd o'r gwreiddiol ar February 20, 2019. Cyrchwyd May 18, 2020.
  17. ↑ "Introducing new hens to a flock " Musings from a Stonehead". Stonehead.wordpress.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar August 13, 2010. Cyrchwyd August 29, 2010.
  18. ↑ "Top cock: Roosters crow in pecking order". Archifwyd o'r gwreiddiol ar January 15, 2018. Cyrchwyd January 14, 2018.
  19. ↑ Evans, Christopher S.; Evans, Linda; Marler, Peter (July 1993). "On the meaning of alarm calls: functional reference in an avian vocal system". Animal Behaviour 46 (1): 23–38. doi:10.1006/anbe.1993.1158.
  20. ↑ Read, Gina (5 July 2008). "Sexing Chickens". Keeping Chickens Newsletter. keepingchickensnewsletter.com. Cyrchwyd 5 July 2008.
  21. ↑ 21.0 21.1 21.2 Grandin, Temple; Johnson, Catherine (2005). Animals in Translation. New York City: Scribner. tt. 69–71. ISBN 978-0-7432-4769-6.
  22. ↑ Cheng, Kimberly M.; Burns, Jeffrey T. (August 1988). "Dominance Relationship and Mating Behavior of Domestic Cocks: A Model to Study Mate-Guarding and Sperm Competition in Birds". The Condor 90 (3): 697–704. doi:10.2307/1368360. JSTOR 1368360. https://archive.org/details/sim_condor_1988-08_90_3/page/697.
  23. ↑ Sherwin, C.M.; Nicol, C.J. (1993). "Factors influencing floor-laying by hens in modified cages". Applied Animal Behaviour Science 36 (2–3): 211–222. doi:10.1016/0168-1591(93)90011-d.
  24. ↑ 24.0 24.1 "Why Do Chickens Puff up Their Feathers? I 4 Reasons Explained". 8 August 2020. Cyrchwyd June 16, 2021.
  25. ↑ Ali, A.; Cheng, K.M. (1985). "Early egg production in genetically blind (rc/rc) chickens in comparison with sighted (Rc+/rc) controls". Poultry Science 64 (5): 789–794. doi:10.3382/ps.0640789. PMID 4001066. https://archive.org/details/sim_poultry-science_1985-05_64_5/page/789.
  26. ↑ "Chickens team up to 'peck fox to death'". The Independent. March 13, 2019. Archifwyd o'r gwreiddiol ar March 15, 2019. Cyrchwyd March 13, 2019.
  27. ↑ "Chickens 'gang up' to kill fox". Bbc.co.uk. March 13, 2019. Archifwyd o'r gwreiddiol ar March 14, 2019. Cyrchwyd March 13, 2019.
  28. ↑ AFP (March 12, 2019). "Chickens 'teamed up to kill fox' at Brittany farming school". Theguardian.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar March 13, 2019. Cyrchwyd March 13, 2019.
  29. ↑ "Check this out! This hawk thought he'd have a chicken dinner until he met our hens". Rustic Road Farm.
  30. ↑ Briskie, J. V.; R. Montgomerie (1997). "Sexual Selection and the Intromittent Organ of Birds". Journal of Avian Biology 28 (1): 73–86. doi:10.2307/3677097. JSTOR 3677097.
  31. ↑ Bain, M. M.; Nys, Y.; Dunn, I.C. (2016-05-03). "Increasing persistency in lay and stabilising egg quality in longer laying cycles. What are the challenges?". British Poultry Science (Taylor & Francis) 57 (3): 330–338. doi:10.1080/00071668.2016.1161727. ISSN 0007-1668. PMC 4940894. PMID 26982003. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4940894.
  32. ↑ Young, John J.; Tabin, Clifford J. (September 2017). "Saunders's framework for understanding limb development as a platform for investigating limb evolution". Developmental Biology 429 (2): 401–408. doi:10.1016/j.ydbio.2016.11.005. PMC 5426996. PMID 27840200. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5426996.
  33. ↑ Pennisi, Elizabeth (24 May 2018). "Quaillike creatures were the only birds to survive the dinosaur-killing asteroid impact". Science. doi:10.1126/science.aau2802.
  34. ↑ 34.0 34.1 Wong, G. K.; Liu, B.; Wang, J.; Zhang, Y.; Yang, X.; Zhang, Z.; Meng, Q.; Zhou, J. et al. (9 December 2004). "A genetic variation map for chicken with 2.8 million single nucleotide polymorphisms". Nature 432 (7018): 717–722. Bibcode 2004Natur.432..717B. doi:10.1038/nature03156. PMC 2263125. PMID 15592405. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2263125.
  35. ↑ Lawal, Raman Akinyanju; Martin, Simon H.; Vanmechelen, Koen; Vereijken, Addie; Silva, Pradeepa; Al-Atiyat, Raed Mahmoud; Aljumaah, Riyadh Salah; Mwacharo, Joram M. et al. (December 2020). "The wild species genome ancestry of domestic chickens". BMC Biology 18 (1): 13. doi:10.1186/s12915-020-0738-1. PMC 7014787. PMID 32050971. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7014787.
  36. ↑ Eriksson, Jonas; Larson, Greger; Gunnarsson, Ulrika; Bed'hom, Bertrand; Tixier-Boichard, Michele; Strömstedt, Lina; Wright, Dominic; Jungerius, Annemieke et al. (29 February 2008). "Identification of the Yellow Skin Gene Reveals a Hybrid Origin of the Domestic Chicken". PLOS Genetics 4 (2): e1000010. doi:10.1371/journal.pgen.1000010. PMC 2265484. PMID 18454198. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2265484.
  37. ↑ 37.0 37.1 Lawal, Raman Akinyanju; Martin, Simon H.; Vanmechelen, Koen; Vereijken, Addie; Silva, Pradeepa; Al-Atiyat, Raed Mahmoud; Aljumaah, Riyadh Salah; Mwacharo, Joram M. et al. (December 2020). "The wild species genome ancestry of domestic chickens". BMC Biology 18 (1): 13. doi:10.1186/s12915-020-0738-1. PMC 7014787. PMID 32050971. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7014787.Lawal, Raman Akinyanju; Martin, Simon H.; Vanmechelen, Koen; Vereijken, Addie; Silva, Pradeepa; Al-Atiyat, Raed Mahmoud; Aljumaah, Riyadh Salah; Mwacharo, Joram M.; Wu, Dong-Dong; Zhang, Ya-Ping; Hocking, Paul M.; Smith, Jacqueline; Wragg, David; Hanotte, Olivier (December 2020).
  38. ↑ "The Ancient City Where People Decided to Eat Chickens". NPR. Archifwyd o'r gwreiddiol ar May 16, 2018. Cyrchwyd May 15, 2018.
  39. ↑ Fumihito, A; Miyake, T; Sumi, S; Takada, M; Ohno, S; Kondo, N (December 20, 1994), "One subspecies of the red junglefowl (Gallus gallus gallus) suffices as the matriarchic ancestor of all domestic breeds", PNAS 91 (26): 12505–12509, Bibcode 1994PNAS...9112505F, doi:10.1073/pnas.91.26.12505, PMC 45467, PMID 7809067
  40. ↑ King, Rick (February 24, 2009), "Rat Attack", NOVA and National Geographic Television, https://www.pbs.org/wgbh/nova/nature/rat-attack.html, adalwyd August 25, 2017
  41. ↑ King, Rick (February 1, 2009), "Plant vs. Predator", NOVA, https://www.pbs.org/wgbh/nova/nature/plant-vs-predator.html, adalwyd August 25, 2017
  42. ↑ West, B.; Zhou, B.X. (1988). "Did chickens go north? New evidence for domestication". J. Archaeol. Sci. 14 (5): 515–533. doi:10.1016/0305-4403(88)90080-5.
  43. ↑ Al-Nasser, A.; Al-Khalaifa, H.; Al-Saffar, A.; Khalil, F.; Albahouh, M.; Ragheb, G.; Al-Haddad, A.; Mashaly, M. (1 June 2007). "Overview of chicken taxonomy and domestication". World's Poultry Science Journal 63 (2): 285–300. doi:10.1017/S004393390700147X.
  44. ↑ Wang, Ming-Shan; Thakur, Mukesh; Peng, Min-Sheng; Jiang, Yu; Frantz, Laurent Alain François; Li, Ming; Zhang, Jin-Jin; Wang, Sheng et al. (2020). "863 genomes reveal the origin and domestication of chicken". Cell Research 30 (8): 693–701. doi:10.1038/s41422-020-0349-y. PMC 7395088. PMID 32581344. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7395088.
  45. ↑ Liu, Yi-Ping; Wu, Gui-Sheng; Yao, Yong-Gang; Miao, Yong-Wang; Luikart, Gordon; Baig, Mumtaz; Beja-Pereira, Albano; Ding, Zhao-Li et al. (January 2006). "Multiple maternal origins of chickens: Out of the Asian jungles". Molecular Phylogenetics and Evolution 38 (1): 12–19. doi:10.1016/j.ympev.2005.09.014. PMID 16275023.
  46. ↑ Zeder, Melinda A.; Emshwiller, Eve; Smith, Bruce D.; Bradley, Daniel G. (March 2006). "Documenting domestication: the intersection of genetics and archaeology". Trends in Genetics 22 (3): 139–155. doi:10.1016/j.tig.2006.01.007. PMID 16458995. https://archive.org/details/sim_trends-in-genetics_2006-03_22_3/page/139.
  47. ↑ Perry-Gal, L.; Erlich, A.; Gilboa, A.; Bar-Oz, G. (2015). "Earliest economic exploitation of chicken outside East Asia: Evidence from the Hellenistic Southern Levant". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 112 (32): 9849–9854. Bibcode 2015PNAS..112.9849P. doi:10.1073/pnas.1504236112. PMC 4538678. PMID 26195775. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4538678.
  48. ↑ 48.0 48.1 CHOF : The Cambridge History of Food, 2000, Cambridge University Press, vol.1, pp496-499
  49. ↑ Brown, Marley (Sep–Oct 2017). "Fast Food". Archaeology 70 (5): 18. ISSN 0003-8113. https://www.archaeology.org/issues/269-1709/from-the-trenches/5820-trenches-europe-chicken-domestication. Adalwyd July 25, 2019.
  50. ↑ Williams, W. (2018) ebost personol i D. Brown
  51. ↑ Gareth Pritchard ym Mwletin 41
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Iâr_(ddof)&oldid=13327575"