Sbaen

Sbaen

Reino de España
Arwyddair	Plus Ultra
Math	gwladwriaeth sofran, teyrnas, gwlad, un o wledydd môr y canoldir
Enwyd ar ôl	Hispania
Prifddinas	Madrid
Poblogaeth	47,415,750
Sefydlwyd	1715 (cyn 1715, Tŷ Bourbon Sbaen, Nueva Planta decrees, Treaty of Baden) 19 Mawrth 1812 (Spanish Constitution of 1812, Liberal state (Spain), –1814) 9 Rhagfyr 1931 (Spanish Constitution of 1931, gweriniaeth, Second Spanish Republic, –1939) 29 Rhagfyr 1978 (Q847664, trawsnewidiad Sbaen i ddemocratiaeth) 14 Mawrth 1516 (dynastic union of Aragon and Castile, brenhiniaeth)
Anthem	Marcha Real
Pennaeth llywodraeth	Pedro Sánchez
Cylchfa amser	UTC+01:00, UTC+2, UTC+00:00, UTC+01:00, Europe/Madrid
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Sbaeneg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Ewrop, yr Undeb Ewropeaidd, Pyreneau'r Canoldir, Ardal Economeg Ewropeaidd
Arwynebedd	505,990 km²
Gerllaw	Cefnfor yr Iwerydd, Y Môr Canoldir, Môr Cantabria, Môr Alboran
Yn ffinio gyda	Andorra, Portiwgal, Moroco, Ffrainc, Gibraltar
Cyfesurynnau	40.2°N 3.5°W
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Llywodraeth Sbaen
Corff deddfwriaethol	Cortes Generales
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	teyrn Sbaen
Pennaeth y wladwriaeth	Felipe VI
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Prif Weinidog Sbaen
Pennaeth y Llywodraeth	Pedro Sánchez
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$1,427,381 million, $1,397,509 million
CMC y pen	$29,993
Arian	Ewro
Canran y diwaith	16 ±1 canran
Cyfartaledd plant	1.27
Mynegai Datblygiad Dynol	0.905
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Gwlad yn ne-orllewin Ewrop yw Teyrnas Sbaen neu Sbaen (Sbaeneg: Reino de España neu España). Mae'n rhannu gorynys Iberia gyda Gibraltar a Phortiwgal, ac mae'n ffinio â Ffrainc ac Andorra yn y gogledd. Madrid yw'r brifddinas. Felipe VI yw brenin Sbaen.

Mae Sbaen yn wlad yn ne-orllewin Ewrop sy'n llenwi'r rhan fwyaf o orynys Iberia. Mae hi'n ffinio â Portiwgal i'r gorllewin, Gibraltar i'r de, a Ffrainc ac Andorra i'r gogledd dros y Pyreneau. Mae dinasoedd Sbaen yng ngogledd yr Affrig (Ceuta a Melilla) yn ffinio â Moroco.

Ceir llawer o lwyfandiroedd uchel a mynyddoedd fel y Sierra Nevada. Rhed sawl afon o'r ucheldiroedd, Afon Tajo, Afon Ebro, Afon Duero, Afon Guadiana a Guadalquivir, er enghraifft.

Dechreua 'hanes Sbaen gyda dyfodiad Homo sapiens i Benrhyn Iberia a'r diriogaeth sy'n awr yn Sbaen tua 35,000 o flynyddoedd yn ôl. Yn ddiweddarach, meddianwyd y diriogaeth yn eu tro gan y Celtiaid, y Ffeniciaid a'r Groegiaid. Dechreuodd Gweriniaeth Rhufain feddiannu Sbaen yn y 3g CC, ac yn ddiweddarach daeth yn rhan bwysig o'r Ymerodraeth Rufeinig. Wedi cwymp yr ymerodraeth Rufeinig yn y gorllewin, meddiannwyd Sbaen gan y Fisigothiaid. Yn 711 ymosodwyd ar y deyrnas Fisigothig gan fyddin Islamaidd, a chyn pen ychydig flynyddoedd roedd bron y cyfan o Sbaen ym meddiant dilynwyr Islam, heblaw am ran fechan yn y gogledd. Dan yr enw Al-Andalus, datblygodd Sbaen Islamaidd ei diwylliant unigryw ei hun yn ystod y 750 mlynedd nesaf.

Yn rhannol oherwydd ymraniadau'r Mwslimiaid, gallodd y Cristionogion yn y gogledd ddechrau proses o adennill tiriogaeth, a elwir y Reconquista, a ddaeth i ben pan orchfygwyd y deyrnas Islamaidd olaf, Teyrnas Granada. Gyda chwymp dinas Granada yn 1492 dechreuodd cyfnod newydd yn hanes Sbaen, oherwydd yr un flwyddyn hwyliodd Christopher Columbus i'r Byd Newydd. Hyn oedd dechrau Ymerodraeth Sbaen; goresgynnwyd Mecsico gan Hernando Cortés (1485—1547), a goresgynnodd Francisco Pizarro (1476—1541) diriogaeth Periw gan ddinistrio Ymerodraeth yr Inca. Meddiannwyd rhannau helaeth o ganolbarth a de America gyda rhai meddiannau yn Asia ac Affrica hefyd.

Dechreuodd nerth milwrol Sbaen edwino yn y 18g, ac yn nechrau'r 19g rhoddodd Napoleon ei frawd José Bonaparte ar orsedd Sbaen. Bu gwrthryfel poblogaidd yn erbyn y Ffrancod, a chyda chymorth byddin Brydeinig gyrrwyd hwy o'r wlad. Dilynwyd hyn gan gyfnod o ansefydlogrwydd, a chollodd Sbaen ei meddiannau tramor.

Yn 1936 dechreuodd Rhyfel Cartref Sbaen, a arweiniodd at fuddugoliaeth Francisco Franco, a fu'n rheoli Sbaen fel unben hyd ei farwolaeth yn 1975. Wedi ei farwolaeth ef, daeth y brenin Juan Carlos I i'r orsedd, a chytunwyd ar gyfansoddiad democrataidd yn 1978. Ymunodd Sbaen a'r Undeb Ewropeaidd, a gwelwyd tŵf economaidd sylweddol. Yn 2002 derbyniwyd yr Euro fel arian.

Ar 1 Ionawr 2017, roedd poblogaeth Sbaen yn 46.528.966 yn ôl yr Instituto Nacional de Estadística (INE). Sbaen yw'r bumed wlad yn yr Undeb Ewropeaidd o ran poblogaeth, ond mae dwysder y boblogaeth yn gymharol isel, 92.0 person/km sgwar.

Fel llawer o wledydd Ewrop, mae'r boblogaeth yn tueddu i heneddio; yn 2006 roedd cyfartaledd oedran trigolion Sbaen yn 40.2. Roedd 14.3% o'r boblogaeth dan 15 oed, 69,0% rhwng 15 a 64, a 16.7% dros 65. I raddau, mae mewnfudiad wedi gwrthweithio'r duedd yma. Yn 2005, roedd disgwyliad bywyd yn Sbaen yn 80.2 ar gyfartaledd; 77.0 i ddynion a 83.5 i ferched.

Mae dwysder y boblogaeth yn uwch o gwmpas yr arfordir ac o amgylch Madrid. Yng nghanol y wlad, mae diboblogi yn broblem yn yr ardaloedd gwledig (mae llawer o bentrefi wedi'u gadael).

Yr ardaloedd dinesig mwyaf o ran poblogaeth yw:

Yr ynysoedd gyda'r boblogaeth fwyaf yw:

Yn ôl cyfrifiad 2006, roedd 9.27 o boblogaeth Sbaen yn dramorwyr. Roedd y mwyafrif o America Ladin (36.21%), Gorllewin Ewrop (21.06%), Dwyrain Ewrop (17.75%) a'r Magreb (14.76%).

• Eglwys Gatholig — 76.7%
• Dim crefydd — 20.0%
• Arall — 1.6% (Islam, yr Eglwys Uniongred, Iddewon ac eraill)

Rhennir y wlad yn nifer o Gymunedau ymreolaethol ("Comunidades autonomas" yn Sbaeneg).

Galisia

Navarra

I

I

Madrid

La Rioja

Aragón

Catalwnia

Valencia

Castile–
La Mancha

Extremadura

Castile
y León

Asturias

I

Cantabria

I

Gwlad y Basg

I

I

Murcia

Andalucía

Ceuta

Melilla

Ynysoedd
Balearig

Ynysoedd
Dedwydd
(Canarias)

Y Môr Canoldir

Ceir 50 provincia neu ranbarth, sy'n tarddu nôl i archwiliad tir 1833:

• Rhestr o wledydd a ddaeth yn annibynnol oddi wrth Sbaen
• Al-Andalus
• Rhyfel Cartref Sbaen
• Rhestr o Safleoedd Treftadaeth y Byd yn Sbaen

gw • sg • go Aelod-wladwriaethau yr Undeb Ewropeaidd  Yr Almaen  Awstria  Gwlad Belg  Bwlgaria  Croatia  Cyprus  Denmarc  Yr Eidal  Estonia  Y Ffindir  Ffrainc  Gwlad Groeg  Hwngari  Yr Iseldiroedd  Gweriniaeth Iwerddon  Latfia  Lithwania  Lwcsembwrg  Malta  Portiwgal  Gwlad Pwyl  Rwmania  Sbaen  Slofacia  Slofenia  Sweden  Tsiecia

gw • sg • go Sefydliad Cytundeb Gogledd yr Iwerydd (NATO) Aelodau  Albania  Yr Almaen  Gwlad Belg  Bwlgaria  Canada  Croatia  Denmarc  Yr Eidal  Estonia  Y Ffindir  Ffrainc  Hwngari  Gogledd Macedonia  Gwlad Groeg  Gwlad yr Iâ  Yr Iseldiroedd  Latfia  Lithwania  Lwcsembwrg  Montenegro  Norwy  Portiwgal  Gwlad Pwyl  Rwmania  Sbaen  Slofacia  Slofenia  Sweden  Y Deyrnas Unedig  Tsiecia  Twrci  Unol Daleithiau America Ymgeiswyr  Bosnia a Hercegovina  Georgia  Wcráin

Chwiliwch am Sbaen
yn Wiciadur.