Llanelli
 Neuadd y Dre | |
| Math | tref, cymuned  |
|---|---|
| Poblogaeth | 37,050, 25,359 |
| Gefeilldref/i | Agen |
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Sir Gaerfyrddin |
| Gwlad |  Cymru |
| Cyfesurynnau | 51.68°N 4.15°W |
| Cod SYG | W04000519 |
| Cod OS | SN505005 |
| Gwleidyddiaeth | |
| AS/au Cymru | Lee Waters (Llafur) |
| AS/au y DU | Nia Griffith (Llafur) |
 | |
| Statws treftadaeth | Henebion Cenedlaethol Cymru |
| Manylion | |
- Pwnc yr erthygl hon yw tref Llanelli. Am ddefnydd arall o'r enw Llanelli gweler y dudalen gwahaniaethu ar Lanelli.
Tref a chymuned yn Sir Gaerfyrddin, Cymru, yw Llanelli. Dyma dref fwyaf y sir a de-orllewin Cymru, wedi'i lleoli ar aber Afon Lliedi rhyw 12 milltir i'r gorllewin o Abertawe ac rhyw 20 milltir i'r de o Gaerfyrddin. Mae Caerdydd 72.1 km i ffwrdd o Llanelli ac mae Llundain yn 281.6 km. Y ddinas agosaf ydy Abertawe sy'n 15.2 km i ffwrdd.
Tyfodd y dref yn y 19g o amgylch y pyllau glo a'r gweithfeydd tun. Mae’r dref yn enwog am ei thraddodiad rygbi balch.
Mae Llanelli hefyd wedi’i hamgylchynu gan nifer o drefi a phentrefi bach a adwaenir fel Llanelli Wledig. Mae’r rhan fwyaf o'r rhain yn cael eu hystyried yn rhan o dref Llanelli.
Hanes
Diwydiant
Tyfodd Llanelli yn gyflym yn ystod y 18g a’r 19g gyda’r diwydiant glo, ac ar ôl hynny fel man cynhyrchu tunplat. Roedd y dref yn lle cynhyrchu tun arwyddocaol ar lefel ranbarthol a chafodd ei henwi'n "Tinopolis." Ers i’r diwydiannau ddechrau cau yn yr 1970au, fe ddioddefodd y dref ddirywiad economaidd parhaus. Er hynny, gwelir buddsoddiad mawr ym meysydd adloniant a thwristiaeth.
- Marshfield
- Batchelor Robinsons
- Moowoods
- Thomas & Clement
- Gwaith y Burry
- Yr Old Lodge
- Fowndri Waddle
- Yr Hen Gastell
- Stamping (a oedd yn cynhyrchu sosbenni)
Yr Iaith Gymraeg
Sefydlwyd yr ysgol benodedig Gymraeg gyntaf gan awdurdod lleol yn Llanelli yn 1947, sef Ysgol Gymraeg Dewi Sant, Llanelli.
Yn y 1950au bu Trefor ac Eileen Beasley yn ceisio cael papur treth Cymraeg gan Gyngor Gwledig Llanelli drwy wrthod talu'r dreth hyd y caent un. Ymateb y cyngor oedd eu herlyn gan anfon y bwmbeili i mewn a gwerthu eu celfi er mwyn cael arian at y dreth. Prynnodd cyfeillion gelfi iddynt. Bu raid aros tan ganol y 1960au cyn cael statws cyfartal i'r Gymraeg pan dderbyniodd y cynghorau fod yn rhaid iddynt ddarparu rhai dogfennau yn Gymraeg.
Cynhaliwyd yr Eisteddfod Genedlaethol yn Llanelli ym 1895, 1903, 1930, 1962 a 2000.
Terfysg 1911
Ar 19 o Awst 1911 yn ystod yr streic rheilffordd ledled Prydain roedd gwrthdaro rhwng milwyr rheolaidd o Gatrawd Swydd Gaerwrangon a picedi ar y llinell rheilffordd pwysig Llanelli wedi achosi marwolaeth o ddau wrthwynebwyr ifanc, roedd yr trais a'r ysbeilio, oedd wedi mynd ymlaen am nifer o oriau o ganlyniad i difrod i siopau a ochrau'r rheilffordd ac roedd pedwar mwy o farwolaethau pan aeth wagen ar dan a ffrwydrodd. Roedd nifer o erlyniadau yn dilyn ac roedd cwestiynau wedi cael ei ofyn yn y Senedd. Ysgrifennodd Keir Hardie pamffled yn ymosod y defnydd o lluoedd arfog mewn gwrthwynebau diwydiannol, serch hyn ni chafodd lawer o effaith ar y gwleidyddiaeth lleol.[2]
Cyfrifiad 2011
Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:[3][4][5][6]
Chwaraeon
Rygbi
Ffurfiwyd Clwb Rygbi Llanelli yn gynnar yn yr 1870au ac mae i'r clwb hanes anrhydeddus. Trechwyd tîm cenedlaethol Seland Newydd gan dîm rygbi Llanelli a dyma'r unig dîm lleol yng ngwledydd Prydain sydd wedi gwneud hynny.[7]
Pêl-droed
Mae gan Llanelli dîm pêl-droed o’r enw C.P.D. Llanelli sy’n chwarae yng Nghynghrair Cymru. Maen nhw’n chwarae ar barc Stebonheath, o dan reolaeth Peter Nicholas.
Golff
Mae gan ardal Llanelli dri chwrs golff, yn cynnwys Clwb Golff a Gwledig Machynys sydd yn gartref i Gampwriaeth Merched Ewrop Cymru.
Chwaraeon modur
Gelwir Cylchdaith Penbre (Pembrey Circuit) yn gartref i chwaraeon modur yng Nghymru.
Diwylliant
Mae hanes crefydd a'r capeli yn ganolog i hanes diwylliannol Llanelli. Roedd David Rees y Cynhyrfwr yn weinidog yng Nghapel Als, Jubilee Young yn Seion Llanelli a Gwyndaf yn Tabernacl Llanelli.
Y Cyfryngau
Mae gan y dref orsaf radio o’r enw Scarlet FM.
Y Llanelli Star yw'r unig bapur wythnosol yn y dref sydd wedi goroesi. Roedd tri yn cael eu cyhoeddi yn y dref ar un adeg gan gynnwys Llanelli Mercury. Yng nghanol y 1970au dechreuwyd cyhoeddi Llanelli News ond ni pharhaodd mwy nag ychydig flynyddoedd.
Mae Llanelli'n gartref i Gwmni Teledu Tinopolis sydd yn un o’r cynhyrchwyr annibynnol mwyaf yn y Deyrnas Unedig. Dyma'r cwmni sy'n cynhyrchu'r rhaglen deledu ‘Wedi 7’ a ddarlledir ar yn fyw yn ddyddiol ar S4C.
Theatr a sinema
Agorwyd Y Ffwrnes yn hwyr yn 2012, gan ddod yn lle yr hen Theatr Elli a oedd yn ganolfan adloniant i'r dre.[8][9] Cynhelir nifer o sioeau yn y theatr yn cynnwys nifer o gynyrchiadau cerddorol a dramâu gan grwpiau lleol.
Trafnidiaeth
Cysylltir y dref â thraffordd yr M4 gan yr A4138. I gyrraedd y dref oddi ar yr M4 deler oddi arni ar gyffordd 48.
Bws – Mae Llanelli yn cael ei gwasanaethu yn gyson gan wasanaethau bws lleol rhwng Abertawe a Chaerfyrddin.
Lleolir yr orsaf drenau rhyw filltir i’r de o ganol y dref. Mae trenau Llundain i Abergwaun yn mynd drwy'r orsaf hon a hefyd llinell drenau Calon Cymru o Abertawe i Amwythig.
Gwleidyddiaeth
Mae tref Llanelli o fewn etholaeth seneddol Llanelli ac etholaeth Cynulliad Llanelli Cynrychiolydd San Steffan yw Nia Griffith ac un y Cynulliad yw Keith Davies. Llafur (2011 - )Yn 1945 enillodd ymgeisydd Llafur (James Griffiths) y mwyafrif mwyaf yn hanes etholiadau seneddol Prydeinig (34,117) [10]
Caiff rhan o'r dref ei llywodraethu ar lefel leol gan Gyngor Tref Llanelli a rhan gan Gyngor Gwledig Llanelli, a'r cwbl gan Gyngor Sir Gaerfyrddin ar lefel sirol.
Daeth Cyngor Tref Llanelli i rym ar 1af Ebrill, 1974. Rhennir ei hardal weinyddiaeth i 5 ward: Bigyn, Elli, Glanymor, Lliedi a Tyisha, sy'n cael eu cynrychioli gan 20 cynghorydd.
Gefeilldref Llanelli yw Agen yn Ffrainc.
Enwogion
- John Cedric Griffiths, daearegwr
- Dai Greene (athletwr)
- Elwyn Jones (Twrnai Cyffredinol)
- Elizabeth Morgan (actores)
- Jim Griffiths (Ysgrifennydd Gwladol Cymru)
- Phil Bennett (Chwaraewr Rygbi)
- Terry Griffiths (g. 1947), chwaraewr snwcer
- David Rees (Y Cynhyrfwr)
Atyniadau lleol
- Parc Arfordirol y Mileniwm, sy’n rhychwantu 21 km (13 milltir) o arfordir rhwng Casllwchwr a Phen-bre.
- Parc Gwledig Penbre a thraeth Cefn Sidan.
- Tŷ Llanelli, sydd yn un o adeiladau mwyaf hanesyddol Llanelli, enghraifft dda o dŷ tref Sioraidd.
- Castell Cydweli.
- Marina Porth Tywyn.
- Amgueddfa Parc Howard, lle y cedwir casgliad o Grochenwaith Llanelli.
- Gardd Fotaneg Genedlaethol Cymru.
Cyfeiriadau
- ↑ Rhai o weithfeydd tun a dur tref Llanelli hanner cyntaf yr 20G; Wyn a'i Fyd; 2009
- ↑ Davies, John (2008). The Welsh Academy: Encyclopaedia of Wales. Gwasg Brifysgol Cymru. t. 484. ISBN 978-0-7083-1953-6.
- ↑ "Ystadegau Allweddol ar gyfer Cymru". Swyddfa Ystadegau Gwladol. Cyrchwyd 2012-12-12.. Poblogaeth: ks101ew. Iaith: ks207wa - noder mae'r canran hwn yn seiliedig ar y nier sy'n siarad Cymraeg allan o'r niferoedd sydd dros 3 oed. Ganwyd yng Nghymru: ks204ew. Diweithdra: ks106ew; adalwyd 16 Mai 2013.
- ↑ Canran y diwaith drwy Gymru; Golwg 360; 11 Rhagfyr 2012; adalwyd 16 Mai 2013
- ↑ Gwefan Swyddfa Ystadegau Gwladol; Niferoedd Di-waith rhwng 16 a 74 oed; adalwyd 16 Mai 2013.
- ↑ Gwefan Llywodraeth Cymru; Ystadegau Economaidd Allweddol, Tachwedd 2010; Mae'r gyfradd gyflogaeth ymhlith pobl 16 – 64 oed yng Nghymru yn 67.1 y cant.; adalwyd 31 Mai 2013[dolen farw]
- ↑ Cymru: y 100 lle i'w gweld cyn marw gan John Davies. Cyh:Y Lolfa]
- ↑ Gar, Theatrau Sir. "Theatrau Sir Gar".
- ↑ "Swansea: The latest news, sport, what's on and business from Swansea and Gower". www.llanellistar.co.uk. Cyrchwyd 5 February 2018.
- ↑ "Can Lle i'w gweld cyn marw John Davies. Y Lolfa". Archifwyd o'r gwreiddiol Check
|url=value (help) ar 2017-10-23. Cyrchwyd 2021-02-18.
Ffynonellau
Dolenni allanol
- Cyngor Tref Llanelli
- Cyngor Gwledig Llanelli Archifwyd 2005-03-11 yn y Peiriant Wayback
- (Saesneg) Clwb pêl-droed Llanelli Archifwyd 2006-08-18 yn y Peiriant Wayback
- Cor Meibion Llanelli Archifwyd 2006-08-20 yn y Peiriant Wayback
- (Saesneg) Bragdy Felinfoel
Trefi
Caerfyrddin · Castellnewydd Emlyn · Cydweli · Hendy-gwyn · Llandeilo · Llanelli · Llanybydder · Llanymddyfri · Porth Tywyn · Rhydaman · Sanclêr · Talacharn
Pentrefi
Aberarad · Aberbowlan · Abercrychan · Abergorlech · Abergwili · Aber-nant · Alltwalis · Babel · Bace · Bancycapel · Bancyfelin · Y Betws · Bethlehem · Blaengweche · Blaenos · Blaen-waun · Blaen-y-coed · Brechfa · Broadway · Bronwydd · Bron-y-gaer · Bryn · Brynaman · Bryn Iwan · Bwlch-clawdd · Bwlchnewydd · Bynea · Caeo · Capel Dewi · Capel Gwyn · Capel Hendre · Capel Isaac · Capel Iwan · Capel Seion · Carmel · Carwe · Cefn-bryn-brain · Cefneithin · Cefn-y-pant · Cenarth · Cilgwyn · Cilsan · Cil-y-cwm · Croesyceiliog · Cross Hands · Crug-y-bar · Crwbin · Cwm-ann · Cwm-bach (1) · Cwm-bach (2) · Cwm-du · Cwmduad · Cwmfelin-boeth · Cwmfelinmynach · Cwmgwili · Cwmhiraeth · Cwmifor · Cwmisfael · Cwmllyfri · Cwm-miles · Cwm-morgan · Cwm-pen-graig · Cwrt-henri · Cwrt-y-cadno · Cynghordy · Cynheidre · Cynwyl Elfed · Derwen-fawr · Derwydd · Dinas · Dolgran · Dre-fach · Dre-fach Felindre · Dryslwyn · Dyffryn Ceidrych · Efail-wen · Esgair · Felin-foel · Felin-gwm · Felin-wen · Foelgastell · Ffair-fach · Ffaldybrenin · Ffarmers · Fforest · Ffynnon · Garnant · Garthynty · Gelli-aur · Gelli-wen · Glanaman · Glan Duar · Glan-y-fferi · Gorllwyn · Gors-las · Gwernogle · Gwyddgrug · Gwynfe · Hebron · Yr Hendy · Henllan · Henllan Amgoed · Hermon · Horeb · Login · Llanarthne · Llanboidy · Llan-dawg · Llandeilo Abercywyn · Llandre (1) · Llandre (2) · Llandybïe · Llandyfaelog · Llandyry · Llanddarog · Llanddeusant · Llanddowror · Llanedi · Llanegwad · Llanfair-ar-y-bryn · Llanfallteg · Llanfihangel Aberbythych · Llanfihangel Abercywyn · Llanfihangel-ar-Arth · Llanfihangel-uwch-Gwili · Llanfynydd · Llangadog · Llan-gain · Llangathen · Llangeler · Llangennech · Llanglydwen · Llangyndeyrn · Llangynin · Llangynnwr · Llangynog · Llanishmel · Llanllawddog · Llan-llwch · Llanllwni · Llanmilo · Llannewydd · Llannon · Llanpumsaint · Llansadwrn · Llan-saint · Llansawel · Llansteffan · Llanwinio · Llanwrda · Llan-y-bri · Llanycrwys · Llwyn-croes · Llwynhendy · Llwyn-y-brain (1) · Llwyn-y-brain (2) · Maenordeilo · Maerdy · Maes-y-bont · Marros · Meidrim · Meinciau · Merthyr · Morfa · Myddfai · Mynydd-y-garreg · Nantgaredig · Nant-y-caws · New Inn · Pant-gwyn · Pantyffynnon · Parc-y-rhos · Pedair Heol · Pen-boyr · Pen-bre · Pencader · Pencarreg · Peniel · Penrherber · Penrhiw-goch · Pentrecagal · Pentrecwrt · Pentrefelin · Pentre Gwenlais · Pentre Tŷ-gwyn · Pentywyn · Pen-y-banc · Pen-y-bont (1) · Pen-y-bont (2) · Pen-y-garn · Pen-y-groes · Pinged · Plas · Pont Aber · Pontaman · Pontantwn · Pont-ar-Gothi · Pont-ar-llechau · Pont-ar-sais · Pont Hafod · Pont-henri · Pont-iets · Pont-tyweli · Pontyberem · Porth-y-rhyd · Pum Heol · Pumsaint · Pwll · Pwll-trap · Ram · Rhandir-mwyn · Rhos · Rhosaman · Rhos-goch · Rhos-maen · Rhydargaeau · Rhydcymerau · Rhyd Edwin · Rhydowen · Rhyd-y-wrach · Salem · Sandy · Sarnau · Saron (1) · Saron (2) · Soar · Sylen · Taliaris · Talog · Talyllychau · Tir-y-dail · Trap · Trefechan · Trelech · Trimsaran · Twynllannan · Tŷ-croes · Y Tymbl · Waunclunda · Waun y Clyn · Ystrad Ffin