تلێمسێن: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

تلێمسێن تلمسان
شار
جێگای لە پارێزگای تلێمسێن
وڵات	جەزائیر
پارێزگا	تلێمسێن
قەزا	قەزای تلێمسێن
ڕووبەر
• سەرجەم	٤٠٫١١ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٥٫٤٩ میلی چوارگۆشە)
بەرزایی	٨٤٢ مەتر (٢٬٧٦٢ پێ)
ژمارەی دانیشتووان  (سەرژمێری ٢٠٠٨)
• سەرجەم	١٤٠
• چڕی	٣٫٥ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (٩٫٠ کەس لە میلی چوارگۆشە)
کۆدی پۆستی	١٣٠٠٠

تلێمسێن (/tlɛmˈsɛn/^[١] بە عەرەبی: تلمسان) دووەم گەورەترین شاری باکووری ڕۆژاوای جەزائیرە لە دوای ئۆران و ناوەندی پارێزگای تلێمسێنە. شارەکە پەرەی بە پیشەسازی چەرم و فەرش و قوماش داوە، کە لە ڕێگەی بەندەری ڕاچگونەوە ھەناردەی دەکات. ژمارەی دانیشتووانی لە ساڵی ٢٠٠٨دا ١٤٠ ھەزار و ١٥٨ کەس بووە.^[٢]

پایتەختی پێشووی مەغریبی ناوەڕاست بووە و تێکەڵەیەک لە کاریگەرییەکانی بەربەر و عەرەب و ئەندەلوسی و عوسمانی و ڕۆژاوایە. لەم مۆزایکە کاریگەرییەکانەوە، شارەکە نازناوی پایتەختی ھونەری ئەندەلوسی لە جەزائیر وەردەگرێت. نازناوی جۆراوجۆر بۆ شارەکە دەگەڕێتەوە لەوانە «مرواریی مەغریب^[٣]»، «گرانادای ئەفریقی» و «مەدینەی ڕۆژاوا».^[٤]

ناوی تلمسێن( تیلیمسان) لەلایەن پاشای زەیانی یەغموراسن ئیبن ژیانەوە دراوە . یەکێک لە ئیتیمۆلۆژییە ئەگەرییەکان ئەوەیە کە لە وشەیەکی بەربەری tilmasەوە هاتووە، بە واتای «بەهار»^[٥] یان لە تێکەڵکردنی وشەکانی بەربەری tala («نافورە»)، پێشگر m- و sān («دوو»)، بەم شێوەیە بە واتای «دوو نافورە» دێت.^[٦] یەکێکی دیکە لە ئیتیمۆلۆژیای پێشنیارکراوی لە وشەکانی زاناتا تەلام («یەکگرتن») و سان («دوو») وەرگیراوە، کە ئاماژەیە بۆ پێگەی جوگرافی شارۆچکەکە کە ناوچە بیابانییەکانی باشوور بە ناوچە شاخاوییەکانی باکوورەوە دەبەستێتەوە.^[٥]

ناوچەکانی دەوروبەری تلێمسن لە سەردەمی بەردینی نوێدا نیشتەجێ بوون،^[٧] وەک بەڵگەی دۆزینەوەی میحوەرە پۆلێشکراوەکان لە ئەشکەوتەکانی بۆدگێن لەلایەن گوستاڤ-ماری بلایچەر لە ساڵی ١٨٧٥.

سێ شوێنی گرنگی پێش مێژوویی لە ناوچەکەدا هەیە: دەریاچەی قەرەر، کە دەکەوێتە یەک کیلۆمەتر لە باشووری ڕێمچی؛ پەناگە بەردینەکانی مۆیلا، ٥ کم لە باکووری مەغنیا; و ئەو پارەیەی کە پێی دەوترێت "د'ئۆزیدان"، ٢ کم لە ڕۆژئاوای عەین ئێل هۆت. ئەو پەناگانەی لە مۆیلا و بۆدگێن دۆزراونەتەوە بەڵگەی ماوەی درێژخایەنی نیشتەجێبوونی مرۆڤی پێش مێژوویی نیشان دەدەن.

لە ساڵی ١٧ی زایینی، تاکفاریناس سەرکردایەتی گاتولیەکانی کرد بۆ ڕاپەڕین لە دژی ڕۆمەکان.^[٨]

تلێمسن لە سەدەی دووەمی زایینی لە ژێر ناوی پۆماریا بوو بە بنکەیەکی سەربازیی ڕۆمای کۆن. ئەو کاتە شارێکی گرنگ بوو لە باکووری ئەفریقای کەنیسەی ڕۆمانی کاسۆلیکی کە ناوەندی ئەپستۆریای بوو. قەشەکەی ڤیکتۆر، نوێنەرێکی دیار بوو لە ئەنجومەنی کارتاژ (٤٤١) و قەشەکەی هۆنۆراتۆس لە ساڵی ٤٨٤ لەلایەن پاشای ڤاندال هونەریکەوە دەرکرا بەهۆی ئینکاری ئاریانیزمەوە.

بۆ چەندین سەدە دوای داگیرکردنی عەرەبەکان لە ساڵی ٧٠٨دا ناوەندێکی دانیشتوانی مەسیحی زۆر بووە AD. ^[٩]

لە کۆتایی سەدەی هەشتەم و سەدەی نۆیەمدا شارەکە بوو بە شانشینی بەنو ئیفران بە ئاراستەی خەریجیی سوفری.^[١٠] هەروەها هەمان ئەم خەریجییە بەربەرانە دەستیان کرد بە پەرەپێدانی وەحشەتە بچووکە جۆراوجۆرەکانی سەحرا و بەستنەوەیان بە ڕێڕەوی کاروانە ئاساییەکانی ترانز سەحرا کە لە تلێمسن کۆتایی هات، دەستیان بە پرۆسەیەک کرد کە ڕۆڵی مێژوویی تلێمسن بۆ نزیکەی هەموو هەزارەی داهاتوو دیاری دەکرد.^[١١] لە کۆتایی سەدەی هەشتەمدا نیشتەجێبوونێک بە ناوی ئاگادیر لە شوێنی پۆماریای پێشووی ڕۆمانی بوونی هەبوو. ئیدریسی یەکەم مزگەوتێکی جەماعەتی لێرە دامەزراند، مزگەوتی گەورەی ئەگادیر، نزیکەی ساڵی ٧٩٠ (ئێستا نەماوە).^[٥]

لە ساڵی ١٠٨١ یان ١٠٨٢ سەرکردەی ئەلمۆراڤیەکان یوسف کوڕی تەشفین شاری تەگررت («کەمپ» بە زمانی بەربەری) دامەزراند، کە تەنها لە ڕۆژئاوای ئاگادیرەوە دوورە.^[٥][١٢] تێکەڵبوونی دوو نیشتەجێبوونی تاگرارت و ئاگادیر بە تێپەڕبوونی کات بوو بە ئەو شوێنەی کە ئێستا ناوی تلێمسن.^[٥] لە هەمان کاتدا کە تاگررت دامەزراند، ئیبن تاشفین مزگەوتی جەماعەتی دامەزراند، کە ئەمڕۆ بە مزگەوتی گەورەی تلێمسێن ناسراوە، کە لە ساڵی ١١٢٦ لەلایەن کوڕەکەی و جێنشینەکەی عەلی ئیبن یوسفەوە فراوانتر کرا.^[١٢][١٣] لە تەنیشتیەوە شوێنی نیشتەجێبوونی پارێزگاری دروست کرد کە دوای ئەوە بە قەسری قادم («کۆشکی کۆن») ناسرا.^[١٤]

کۆنترۆڵی ناوچەکە لە ناوەڕاستی سەدەی دوانزەهەمدا لە ئەلمۆراڤیەکانەوە بۆ خەلافەتی ئەلموحەد گواسترایەوە. دوای داگیرکردنی، فەرمانڕەوای ئەلموحەد عەبد المعمین لە ساڵی ١١٤٥دا بە دیوارێک شارەکەی گەمارۆدا و قەڵایەکی نوێی دروستکرد.^[٥][١٢] بەڵام لە سەرەتای سەدەی سێزدەهەمدا عەبدوڵڵای کوڕی غانیە هەوڵیدا کۆنترۆڵی ئەلمۆراڤیەکان بۆ سەر مەغریب بگەڕێنێتەوە.^[١٥][١٦] ساڵی ١٢٠٩دا، ناوچەی دەوروبەری تلێمسن بەهۆی هێزەکانی پاشەکشەی ئەلمۆراڤیدەوە وێران بوو، زۆری نەخایاند پێش شکستی کۆتایییان لەلایەن ئەلمۆهادەکانەوە لە شەڕی جەبەل نافوسا لە ساڵی ١٢١٠. تلێمسێن لە سەردەمی حوکمڕانی دواتری ئەلموحەدەکاندا وەک ناوەندێکی بازرگانی و کارگێڕی سەرەکی لە ناوچەکەدا ناوبانگێکی زۆری بەدەستهێنا.

دوای کۆتایی هاتنی دەسەڵاتی ئەلموحەد لە ساڵانی ١٢٣٠دا، تلێمسێن بووە پایتەختی یەکێک لە سێ دەوڵەتی جێنشین، شانشینی زەیانی تلێمسێن (١٢٣٦-١٥٥٤).^[١٧] حاکمی زەیانیەکان یەغموراسن ئیبن ژیان سەرکەوتوو بوو لە تێکەڵکردنی ئاگادیر و تەگررت بۆ یەک شار و ناوی تلێمجەنی لێنا. سەرەتا یاگموراسن لە قەسری قادیم نیشتەجێ بوو بەڵام زۆری نەخایاند کورسی دەسەڵاتی گواستەوە بۆ قەڵایەکی نوێ بە ناوی مێچوار, بەرەو ناوەڕاستی سەدەی ١٣.^[١٤] دواتر شارەکە بۆ چەندین سەدە لەلایەن سوڵتانەکانی زەیانی یەک لە دوای یەکەوە حوکمڕانی کرا. لەم سەردەمەدا یەکێک بوو لە گرنگترین ناوەندە ئابووری و کولتوورییەکانی ناوچەکە، شانبەشانی پایتەختە سیاسییەکانی دیکەی وەک فێس و تونس و گرانادا .^{[١٢][١٨][١٩]} لە سەدەکانی ناوەڕاستدا، تلێمسێن نەک تەنها وەک شارێکی بازرگانی کاری دەکرد کە ڕێڕەوی «کەنارایی» بەسەر مەغریبدا بە ڕێگاکانی کاروانەکانی ترانز سەحرا دەبەستێتەوە،^[٢٠][٢١] بەڵکو ناوەندێکی بازرگانی ئەوروپیشی تێدابوو، وەک فۆندوک^[٢٢] کە بازرگانانی ئەفریقا و ئەوروپی بەیەکەوە گرێدا.^[٢٣] زێڕی ئەفریقا لە باشووری سەحرا لە ڕێگەی سیجیلماسا یان تاغەزاوە گەیشتە شاری تلێمسێن و دەچووە دەستی ئەوروپی.^[٢٤] لە ئەنجامدا کۆمپانیای تلێمسێن بەشێکی لە سیستەمی دارایی ئەوروپیدا یەکگرت. بۆ نموونە، وەسڵەکانی ئاڵوگۆڕی جێنەوا لەوێدا دەسوڕانەوە، لانیکەم لەنێو ئەو بازرگانانەی کە قەدەغەکردنی ئایینییان بەسەردا نەهاتووە (یان بەهۆیەوە ڕێگری لێنەدەکران).^[٢٥]

لە لوتکەی سەرکەوتنەکانیدا لە نیوەی یەکەمی سەدەی چواردەهەمدا، شاری تلێمسێن شارێک بوو کە ڕەنگە ٤٠ هەزار کەسی تێدابووبێت.^[٢٦] چەندین قوتابخانەی ناسراو و چەندین دامەزراوەی ئایینی دەوڵەمەندی تێدابوو، و بووە ناوەندی سەرەکی ڕۆشنبیری لە ناوەڕاستی مەغریب.^[١٢][١٨] زەیانیەکان یەکەم کەس بوون کە سپۆنسەری دروستکردنی مەدرەسەیان لەم بەشەی مەغریبدا کرد و لە بەناوبانگترینیان لە تلێمسن قوتابخانەی تاشفینییە بوو کە لەلایەن ئەبو تەشفینی یەکەمەوە (ڕ. ١٣١٨-١٣٣٧) دامەزرا.^[٢٧]لە سووقەکەی دەوروبەری مزگەوتی گەورەدا، بازرگانان قوماشی پشمی و فەرشەکانی ڕۆژهەڵات، کۆیلە و زێڕ لە سەرانسەری سەحرا، کەلوپەلی زەوی و چەرمیی ناوخۆیی و جۆرەها کاڵای دەریایی دەریای ناوەڕاستیان دەفرۆشت کە لەلایەن کۆرسایرەکانەوە ئاڕاستەکرابوونەوە بۆ تلێمسن.^[٢٨] خانووە بازرگانییەکان کە بنکەکانیان لە تەلەمسن بوو، وەکو ئەلمەکاری، ئۆفیسی لقی ئاسایییان لە مالی و سودان پاراستبوو.^[٢٩][٣٠]

دواتر لە سەدەی چواردەهەمدا، شارەکە دووجار کەوتە ژێر دەسەڵاتی سوڵتانی مەرینید، ئەبو ئەلحەسەن عەلی (١٣٣٧-١٣٤٨) و کوڕەکەی ئەبو ئینان. هەردوو جارەکە مارینیدەکان بۆیان دەرکەوت کە ناتوانن ناوچەکە لە بەرامبەر بەرخۆدانی ناوخۆییدا ڕابگرن.^[٣١] سەرەڕای ئەوەش، پێدەچێت ئەم ئەڵقانە سەرەتای کۆتایی بوون. لە ماوەی دوو سەدەی دواتردا، زەیانید تلێمجن بە شێوەیەکی پچڕپچڕ وەسیلەی ئیفریقییە (ئەوکات لەلایەن شانشینی حەفسیەکانەوە بەڕێوەدەبرا)، مەغریب ئەقسا (ئەوکات لەلایەن شانشینی مارینیدەکانەوە بەڕێوەدەبرا)، یان ئەراگۆن بوو.

دەوترێت فەرمانڕەوای تلێمسێن لەلایەن جێگری پاشایەکی جولەکەوە بە ناوی ئەبراهام ئامۆژگاری کراوە، کە لە سەردەمی ئینکویزیسیۆنی تۆرکێمادا دەروازەکانی تلێمسنی بەڕووی پەنابەرە جولەکە و موسڵمانەکاندا کردەوە کە لە ئیسپانیا هەڵدێن. دەوترێت ئیبراهیم بە پارەی خۆی و بە لێبوردەیی پاشای تلێمسێن پشتگیریان کردووە.

لە ساڵی ١٥٥١دا، دوای هەڵمەتی تلێمسن، تلێمسن کەوتە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی. تلێمسێن و پارێزگاکانی جەزائیر لە ساڵی ١٦٧١ سەربەخۆیی کاریگەریان لە کاروباری خۆیاندا وەرگرتەوە، هەرچەندە تلێمسن وەک پێشتر کورسییەکی حکومەت نەبوو. ئیسپانییەکان لە ساڵی ١٧٩٢ لە ئۆران دەرکران، بەڵام دوای سی ساڵ، فەرەنسییەکان جێگەیان گرتەوە و دەستیان بەسەر جەزائیردا گرت. بەلەمێکی فڕرەنسی لە ساڵی ١٨٣٠دا جەزائیریان بۆردومان کرد، لەو کاتەدا دێیەکان تەسلیم بوون بە دەسەڵاتی کۆلۆنیالی فەرەنسا؛ هاوپەیمانییەکی فراوانی خەڵکی ڕەسەن بەردەوام بوون لە بەرەنگاربوونەوە، لە تەلەمسن بە شێوەیەکی شل هەماهەنگ بوون.

تلێمسن شوێنێکی پشوو و پاشەکشە بوو بۆ دانیشتوانی فەڕەنسی لە جەزائیر، کە زۆر مامناوەندتریان لە ئۆران یان جەزائیر زانی. شارەکە خۆی گونجاند و زیاتر کۆسمۆپۆلیتی بوو، بە تێڕوانینێکی ناوازە بۆ هونەر و کولتوور و تەلارسازی و ژیانی شارەکەی پەرەی سەند بۆ ئەوەی ئەم هەستە نوێیە لەخۆبگرێت. لە بزووتنەوە سەربەخۆییەکانی ناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا، تاڕادەیەک بێدەنگ بوو، ئەمەش ڕەنگدانەوەی هەستی دوورکەوتنەوەی شارەکە بوو لە گێژاوی جەزائیر. لە ساڵی ١٩٤٣دا تلێمسێن کەمێک زیاتر بوو لە وەستانی هێڵی ئاسن. لە ١٣ی ١دا دەوریەیەکی شەمەندەفەری بەریتانی و ئەمریکی لەگەڵ سەربازە پاشەکشەکراوەکانی ئەفریقا کۆرپەکاندا شەڕیان کرد. لە کاتێکدا سوپای ئەمریکا لە شوێنی نیشتنەوەی مەغریبەوە بەرەو ڕۆژهەڵات دەڕۆیشت، سوپای هەشتەمی بەریتانیا بە ئۆتۆمبێلەکەی بەرەو ڕۆژئاوا ڕۆیشت و ئەڵمانییەکانی ناچار کرد بچنە گیرفانێکی چۆڵکردن لە تونس. لە نێوان ساڵانی ١٩٤٢-١٩٤٣، پێش ئەوەی بەرەو ئیتاڵیا بڕۆن، فەیلەقی پزیشکی سوپای ئەمریکا دوو نەخۆشخانەی جێگیریان لە تلێمسێن دامەزراند: چۆڵکردنی ٩ (وەک وێستگە)، ١٢-٢٦ی کانوونی دووەمی ١٩٤٢. حەوت سەد و پەنجا قەرەوێڵە و وێستگەی ٣٢د، ٢٨ی شوبات – ٢٨ی تشرینی دووەمی ١٩٤٣، ٥٠٠ قەرەوێڵە.^[٣٢]

گرنگترین شوێن بۆ زیارەتکردنی هەموو ئایینەکان بۆ ناو تلێمسن گۆڕستانی جولەکەکان بوو لە پەراوێزی شارەکە. لە سەرانسەری جیهاندا تا ١٠ هەزار کەس گەشتەکەیان بۆ ئەو شوێنە کردووە.^{[ ]} سەرەڕای ئەوەش، سەرەڕای ئازادییە ئایینییەکان، کۆمەڵگاکەیان لە سەدەی بیستەمدا هەرگیز لە ٥٠٠٠-٦٠٠٠ کەس زیاتر نەبووە و یاسا جیاکارییەکان لە ساڵی ١٨٨١ەوە کاری پێدەکرێت.^{[ ]} دوای سەربەخۆیی جەزائیر لە ساڵی ١٩٦٢، زۆربەی دانیشتوانی کەمی جولەکەکان چۆڵیان کرد بۆ فەڕەنسای گەورە. هۆزەکانی بەربەر لە مێژوودا دانیان بە ئایینی جوولەکەدا دەنا. لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمدا لە سوپای فەڕەنسادا خزمەتیان کردووە. جولەکەکانی فەرەنسی لە هاوپەیمانی ئیسرائیلی یونێڤێرسێل پارەی قوتابخانەیەکی جوولەکە ناوخۆییەکانیان دا، کە لە ساڵی ١٩٣٤ داخرا، ڕەنگە بەهۆی سەرهەڵدانی فاشیزمەوە بێت. لە ساڵی ٢٠٠٩ سەرچاوە ئوردنییەکان باسیان لەوە کردووە کە حکومەتی جەزائیر بەنیازی نۆژەنکردنەوەی ئەو گۆڕە جولەکانەی کە زیانیان پێگەیشتووە لە گۆڕستانە مێژووییەکەدا.^[٣٣]

مێژوو و کولتووری دەوڵەمەند چەندین سەدە وایکردووە شارەکە ببێتە ناوەندی تێکەڵەیەکی ناوازەی مۆسیقا و هونەر. قوماش و کاری دەستی و تێکەڵە ڕەسەنەکانی لەگەڵ کولتوورەکانی بەربەر و ئەندەلوس و کەشوهەوای فێنک لە شاخەکاندا وایکردووە ببێتە ناوەندێکی گرنگی گەشتیاری لە جەزائیر. گۆڕێکی جوانی تێدایە — گۆڕەکەی سیدی بومێدین کە گۆڕەکەی تەنیشت مزگەوتێکە . مزگەوتی گەورەی تلێمسن لە ساڵی ١١٣٦ تەواو بووە و دەوترێت سەرنجڕاکێشترین نموونەی ماوەتەوە لە تەلارسازی ئەلمۆراڤیدا.^[٣٤]

شاری تلێمسێن لەگەڵ شارەکانی خوارەوه پەیوەندی دەسته خوشکی هەیه:

•  ئیسپانیا، گراناداSpain^[٣٥]
•  توونس، قیڕوان^{[ژێدەر پێویستە]}
•  ھیندستان، جماوا^{[ژێدەر پێویستە]}
•  مەغریب، فاس^{[٣٦][ژێدەر پێویستە]}
•  فەڕەنسا، نانتر^[٣٧]
•  فەڕەنسا، لەیل^[٣٨]
•  فەڕەنسا، مۆنپۆلیه^[٣٩]
•  ڕووسیا، کازان^[٤٠]
•  بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا، سارایێڤۆ^[٤١][٤٢]

1. ^ «Tlemcen | Definition of Tlemcen in English by Oxford Dictionaries». Oxford Dictionaries | English. لە ڕەسەنەکە لە April 16, 2019 ئەرشیڤ کراوە. لە 2019-04-16 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |archive-date= (یارمەتی)
2. ^ «Tlemcen: Administrative Units». GeoHive. لە ڕەسەنەکە لە 2012-11-06 ئەرشیڤ کراوە. لە 2012-12-08 ھێنراوە.
3. ^ Si Kaddour Benghabrit (1954). Richesses de France. Bordeaux: Delmas. pp. Tlemcen, Perle du Maghreb.
4. ^ Dominique Mataillet (April 28, 2010). «Tlemcen, la Grenade africaine». Jeune Afrique. لە ڕەسەنەکە لە February 11, 2022 ئەرشیڤ کراوە. لە March 25, 2022 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)
5. ^ ^{ئ ا ب پ ت ج} Bel، A. (1960–2007). «Tilimsān». لە Bearman، P. (ed.). Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Brill. ISBN 9789004161214.
6. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری Hamma نەدراوە
7. ^ Émile Janier, « Regards sur le passé », Richesses de France, no 18, éd. Delmas, Bordeaux, 1954.
8. ^ Pierre Bodereau, La Capsa ancienne, la Gafsa moderne, éd. Augustin Challamel, Paris, 1907
9. ^ «The Last Christians Of North-West Africa: Some Lessons For Orthodox Today». orthodoxengland.org.uk. لە 2018-09-19 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 2016-03-27 ھێنراوە.
10. ^ Ibn Khaldun, History of Berber
11. ^ Cedric Barnes (2006), Kharijis (768 CE), in Josef W Meri (ed.), Medieval Islamic Civilization: an Encyclopedia. Routledge., p. 436.
12. ^ ^{ئ ا ب پ ت} M. Bloom، Jonathan، ed. (2009). «Tlemcen». The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Oxford University Press. ISBN 9780195309911.
13. ^ Almagro، Antonio (2015). «The Great Mosque of Tlemcen and the Dome of its Maqsura». Al-Qantara. 36 (1): 199–257. doi:10.3989/alqantara.2015.007. لە 2024-05-21 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 2022-07-22 ھێنراوە. {{cite journal}}: |hdl-access= پێویستی بە |hdl= ھەیە (یارمەتی)
14. ^ ^{ئ ا} Charpentier، Agnès (2018). Tlemcen médiévale: urbanisme, architecture et arts (بە فەرەنسی). Éditions de Boccard. pp. 138, 145. ISBN 9782701805252.
15. ^ see also: Trudy Ring, Robert M. Salkin, Sharon La Boda International Dictionary of Historic Places: Middle East and Africa, Volume 4 (Taylor & Francis, 1994) p702.
16. ^ O. Saidi (1997), The unification of the Maghrib under the Almohads, in Joseph Ki-Zerbo & Djibril T Niane (eds.) (1997), General History of Africa, vol. IV: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century (abridged ed.) UNESCO, James Curry Ltd., and Univ. Calif. Press., pp. 8-23.
17. ^ Vanz، Jennifer (2020). L'invention d'une capitale : Tlemcen : (VIIe-XIIIe/IXe-XVe siècle) (بە فەرەنسی). Éditions de la Sorbonne. ISBN 979-10-351-0683-6. لە 2023-05-14 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 2023-05-14 ھێنراوە.
18. ^ ^{ئ ا} Charpentier، Agnès (2018). Tlemcen médiévale: urbanisme, architecture et arts (بە فەرەنسی). Éditions de Boccard. p. 15. ISBN 9782701805252.
19. ^ Naylor، Phillip C. (2015). North Africa, Revised Edition: A History from Antiquity to the Present (بە ئینگلیزی). University of Texas Press. p. 98. ISBN 978-0-292-76190-2. لە 2023-07-30 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 2022-07-29 ھێنراوە.
20. ^ I. Hrbek (1997), The disintegration of political unity in the Maghrib, in Joseph Ki-Zerbo & Djibril T Niane (eds.) (1997), General History of Africa, vol. IV: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century (abridged ed.) UNESCO, James Curry Ltd., and Univ. Calif. Press., pp. 34-43.
21. ^ S.M. Cissoko (1997), The Songhay from the twelfth to the sixteenth century, in Joseph Ki-Zerbo & Djibril T Niane (eds.) (1997), General History of Africa, vol. IV: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century (abridged ed.) UNESCO, James Curry Ltd., and Univ. Calif. Press., pp. 77-86.
22. ^ «funduk». Oxford Reference. لە 2019-10-13 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 2019-10-13 ھێنراوە.
23. ^ Talbi (1997: 29).
24. ^ Id.
25. ^ Fernand Braudel (1979), Civilization and Capitalism, 15th-18th Century: Vol. III: The Perspective of the World. Transl. Sian Reynolds. Univ. Calif. Press & HarperCollins (1992), p. 66.
26. ^ Christopher Ehret (2002), The Civilizations of Africa: a History to 1800. Univ. Virginia Press, p. 334.
27. ^ Marçais، Georges (1954). L'architecture musulmane d'Occident. Paris: Arts et métiers graphiques.
28. ^ R. Idris (1997), Society in the Maghrib after the disappearance of the Almohads, in Joseph Ki-Zerbo & Djibril T Niane (eds.) (1997), General History of Africa, vol. IV: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century (abridged ed.) UNESCO, James Curry Ltd., and Univ. Calif. Press., pp. 44-49.
29. ^ D.T Niane (1997), Relationships and exchanges among the different regions, in Joseph Ki-Zerbo & Djibril T Niane (eds.) (1997), General History of Africa, vol. IV: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century (abridged ed.) UNESCO, James Curry Ltd., and Univ. Calif. Press., pp. 245-253).
30. ^ Masatochi Kasaichi (2004), "Three renowned 'ulama' families of Tlemcen: The Maqqari, the Marzuqi and the 'Uqbani". J. Sophia Asian Studies 22: 121-137.
31. ^ Hrbek (1997: 39).
32. ^ «US Medical Corps during Second World War Retrieved 1 December 2016». لە 2 December 2016 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 2 December 2016 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
33. ^ «International Jewish Cemetery Project». www.albawaba.com (Jordan). 2 July 2009. لە ڕەسەنەکە لە 2018-01-10 ئەرشیڤ کراوە. لە 1 December 2016 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
34. ^ M. Talbi (1997), The Spread of Civilization in the Maghrib and its Impact on Western Civilization, in Joseph Ki-Zerbo & Djibril T Niane (eds.) (1997), General History of Africa, vol. IV: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century (abridged ed.) UNESCO, James Curry Ltd., and Univ. Calif. Press., pp. 24-33.
35. ^ «CIUDADES CON LAS QUE ESTÁ HERMANADA GRANADA» (official website) (بە ئیسپانی). Granada, Spain: Ayuntamiento de Granada. لە ڕەسەنەکە لە 2014-11-15 ئەرشیڤ کراوە. لە 2014-12-01 ھێنراوە.
36. ^ since 11 July 1989
37. ^ «Les six villes jumelées». nanterre.fr (بە فەرەنسی). Nanterre. لە ڕەسەنەکە لە 2020-08-03 ئەرشیڤ کراوە. لە 2019-11-16 ھێنراوە.
38. ^ «Jumelage entre les villes de Tlemcen et de Lille : Martine Aubry reçue par Bouteflika et plusieurs ministres - Diplomatie - Tout sur l'Algérie - page 1». Tsa-algerie.com. لە ڕەسەنەکە لە 2013-02-21 ئەرشیڤ کراوە. لە 2013-02-20 ھێنراوە.
39. ^ «Jumelages». montpellier.fr. لە 2017-08-26 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 2022-07-08 ھێنراوە.
40. ^ Официальный портал Казани. kzn.ru (بە ڕووسی). لە 16 April 2012 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 8 May 2018 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
41. ^ «Fraternity cities on Sarajevo Official Web Site». ©City of Sarajevo 2001–2008. لە ڕەسەنەکە لە 2016-04-16 ئەرشیڤ کراوە. لە 2008-11-09 ھێنراوە.
42. ^ since 1964