قەرەپاپاک: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
No edit summary |
لە ڕێگەی تووڵامراز دەستکاری کراوە |
||
| ھێڵی ١: | ھێڵی ١: | ||
[[پەڕگە:Group_of_Karapapakh_Hamidiyeh_Cavalry.jpg|وێنۆک|کۆمەڵێک قەرەپاپاک، سوارەی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی| |
[[پەڕگە:Group_of_Karapapakh_Hamidiyeh_Cavalry.jpg|وێنۆک|کۆمەڵێک قەرەپاپاک، سوارەی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی]] (١٩٠١)]] |
||
'''قەرەپاپاک''' یەکێکە لە |
'''قەرەپاپاک''' یەکێکە لە ھۆزەکانی نەتەوەی [[ئازەرییەکان|ئازەربایجانی]]<ref name="БСЭ">{{Cite web|title=Азербайджанцы|url=http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/003/058.htm|archive-url=https://www.webcitation.org/6CJcDaMv6?url=http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/003/058.htm|archive-date=۲۰ نوامبر ۲۰۱۲|access-date=۱۳ ئەیلوول ۲۰۱۳|publisher=БСЭ}}</ref><ref>{{Cite web|title=Карапапахи|url=http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?êàðàïàïàõè|archive-url=https://www.webcitation.org/6CJcEf8CS?url=http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?êÃ%A0ðÃ%A0ïÃ%A0ïÃ%A0õè|archive-date=20 نوامبر 2012|access-date=۲۴ ئەیلوول ۲۰۱۹|publisher=Российский Этнографический музей}}</ref> بورچەلی کە لە [[پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا]] و ھەندێک ناوچەی دراوسێی وڵاتانی دراوسێی وەک [[ئازەربایجان|کۆماری ئازەربایجان]] و [[گورجستان|جۆرجیا]] و [[تورکیا]] دەژین. |
||
== ناو == |
== ناو == |
||
ناوی |
ناوی «قەراپاپاک» بە [[زمانە تورکییەکان|زمانی تورکی]] بە واتای «کڵاوی ڕەش» دێت. {{Sfn|Bournoutian|1992}} ئەم عەشیرەتە بە ناوی عەرەبی «تەرەکامە»یش ناسراوە (کە لە ڕوانگەی وشەیییەوە شێوەی فرەیی «تورکمان»ە).<ref>{{Cite book|last=Andrews|first=Peter|title=Ethnic Groups in the Republic of Turkey|isbn=978-3-89500-325-7|pages=75-77}}</ref> |
||
== مێژوو == |
== مێژوو == |
||
لە ساڵی ١٢٤٠ی کۆچی. |
لە ساڵی ١٢٤٠ی کۆچی. ھۆزی قەرەپاپاک لە [[قەوقاز|قەوقازەوە]] ھاتنە دەشتی بەرفراوانی [[شارستانی نەغەدە|سۆڵدۆز]] و لەوێ نیشتەجێ بوون. دەگوترێ غەرادەپاخەکان سەرەتا لە سێ خێڵی سەرەکی بە ناوەکانی بێزچەلۆ و قۆزلۆ و گوچلۆ (گۆچلۆ) و بنەماڵە گەورەکانی تر دروستبوون، ھەریەک لەو خێڵانە بەشێکیان لە بەرپرسیارێتی بەڕێوەبردنی خێڵەکە وەرگرتووە. بۆ نموونە بنەماڵەی قوزڵو و بێزچەلۆ لە بەخێوکردنی ئاژەڵدا بنەماڵەی بەھێز بوون و قوچەلۆکان لە شەڕ و کشتوکاڵدا، نموونەیان حەسەن خان و ڕەزاخان قۆچەلۆ بوون. ھەروەھا دەگوترا گوچڵۆسەکان لە بنەڕەتدا لە نەوەی پیری بەی گوچڵوو و لە غەزەلباش بوون و دوای ڕووخانی حکوومەتی سەفەوی ڕوویان لە شاری ئەراک (قەرە پاپاخ) کردووە. بێگومان دەسەڵات و کاریگەری گوچڵۆسەکان و دەسەڵاتیان لە ئایلدا لە ساڵی ١٢٥٣ی کۆچی دا کۆتایی ھات، کە ھاوکات بوو لەگەڵ نیشتەجێبوونی ئایلەکان، جگە لە [[علی علمی|عەلی ئیلامی]]، کە یەکەم فەرماندەی فەیلەقی پاسەوانی نەقدە بوو لە خێڵی گوچەڵۆ. یەکێک لە خێڵە بەناوبانگەکانی ئەم بنەماڵە گەورەیە خێڵی حەسەن زادەیە کە میرزا حەسەن حەسەن زادە سەرۆکایەتی دەکات، کە سەرکردەی کاسبکارانی دیکەی بواری بازرگانی چا و [[وشکەبەر|میوەی وشک]] و ڕۆن بوون لەگەڵ حکوومەتی عوسمانی لەو کاتەدا و [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات]]. میرزا حەسەن ٩ کوڕی ھەبوو، دوای ھێرشی [[ئەرمەنییەکان|ئەرمەنەکان]] بۆ سەر بەشێک لە [[ئازەربایجان (ھەرێم)|ئێران]] و ئازەربایجانی عوسمانی لەو کاتەدا، ھەروەھا دوای ململانێی نێوان خێڵەکانی قەرەپاپاک و ئەرمەنەکان و مردنی زۆربەی ئەندامانی ئەم ھۆزە لە شەڕەکەدا، تاکە ڕزگاربوو لە بنەماڵەی میرزا حەسەن کوڕە بچووکەکەی میرزا عەباس بووە، دوای ھەڵاتن بۆ ناوچەکانی ناوەڕاستی ئازەربایجان لە ژیاندا ماوەتەوە. |
||
== خێڵەکان == |
== خێڵەکان == |
||
خێڵی قەرەپاپاک خاوەنی چاخارلو، ئەمیر فەلاح، خوسرەوی، ئەژیمەری، خانتۆمان، حەسامی، جان ئەحمەدلو، گوچلۆ، جەمشیدی، داگستانی،... |
خێڵی قەرەپاپاک خاوەنی چاخارلو، ئەمیر فەلاح، خوسرەوی، ئەژیمەری، خانتۆمان، حەسامی، جان ئەحمەدلو، گوچلۆ، جەمشیدی، داگستانی،... و ھەروەھا ئەو گرووپانەی تر کە خەڵکی قەرەپاپاک پێکدەھێنن بریتین لە ئیناللی، غوفرانی، ھێمتی سەلدۆزی، موغەدەم، عەباسی چیانە، حەیدەرلو، بەڵخانلی و ئینالوو. قەرەپاپاکەکان تورک زمان و شیعەن. |
||
=== خێڵە ئەگەرییەکان === |
=== خێڵە ئەگەرییەکان === |
||
بەشێک لە شارەزایان و خەڵکی خۆجێیی ناوچەی ئاڤاجیک پێیان وایە خەڵکی ئەم ناوچەیە |
بەشێک لە شارەزایان و خەڵکی خۆجێیی ناوچەی ئاڤاجیک پێیان وایە خەڵکی ئەم ناوچەیە ھۆزێکی خەڵکی قەرەپاپاک بوون کە لە کاتی کۆچکردن بۆ نەغەدە لە ئاڤاجیک نیشتەجێ بوون. |
||
== تێبینی ژێرەوە == |
== تێبینی ژێرەوە == |
||
{{سەرچاوەکان}} |
|||
{{Reflist}} |
|||
== سەرچاوەکان == |
== سەرچاوەکان == |
||
سەرچاوە: |
سەرچاوە: فەرھەنگی تورکی-فارسی دەشکین |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
[[پۆل:گرووپە ڕەگەزییەکانی گورجستان]] |
[[پۆل:گرووپە ڕەگەزییەکانی گورجستان]] |
||
[[پۆل:گرووپە ڕەگەزییەکانی ئازەربایجان]] |
[[پۆل:گرووپە ڕەگەزییەکانی ئازەربایجان]] |
||
وەک پێداچوونەوەی ١٥:٣٩، ٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣
قەرەپاپاک یەکێکە لە ھۆزەکانی نەتەوەی ئازەربایجانی[١][٢] بورچەلی کە لە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا و ھەندێک ناوچەی دراوسێی وڵاتانی دراوسێی وەک کۆماری ئازەربایجان و جۆرجیا و تورکیا دەژین.
ناو
ناوی «قەراپاپاک» بە زمانی تورکی بە واتای «کڵاوی ڕەش» دێت. [٣] ئەم عەشیرەتە بە ناوی عەرەبی «تەرەکامە»یش ناسراوە (کە لە ڕوانگەی وشەیییەوە شێوەی فرەیی «تورکمان»ە).[٤]
مێژوو
لە ساڵی ١٢٤٠ی کۆچی. ھۆزی قەرەپاپاک لە قەوقازەوە ھاتنە دەشتی بەرفراوانی سۆڵدۆز و لەوێ نیشتەجێ بوون. دەگوترێ غەرادەپاخەکان سەرەتا لە سێ خێڵی سەرەکی بە ناوەکانی بێزچەلۆ و قۆزلۆ و گوچلۆ (گۆچلۆ) و بنەماڵە گەورەکانی تر دروستبوون، ھەریەک لەو خێڵانە بەشێکیان لە بەرپرسیارێتی بەڕێوەبردنی خێڵەکە وەرگرتووە. بۆ نموونە بنەماڵەی قوزڵو و بێزچەلۆ لە بەخێوکردنی ئاژەڵدا بنەماڵەی بەھێز بوون و قوچەلۆکان لە شەڕ و کشتوکاڵدا، نموونەیان حەسەن خان و ڕەزاخان قۆچەلۆ بوون. ھەروەھا دەگوترا گوچڵۆسەکان لە بنەڕەتدا لە نەوەی پیری بەی گوچڵوو و لە غەزەلباش بوون و دوای ڕووخانی حکوومەتی سەفەوی ڕوویان لە شاری ئەراک (قەرە پاپاخ) کردووە. بێگومان دەسەڵات و کاریگەری گوچڵۆسەکان و دەسەڵاتیان لە ئایلدا لە ساڵی ١٢٥٣ی کۆچی دا کۆتایی ھات، کە ھاوکات بوو لەگەڵ نیشتەجێبوونی ئایلەکان، جگە لە عەلی ئیلامی، کە یەکەم فەرماندەی فەیلەقی پاسەوانی نەقدە بوو لە خێڵی گوچەڵۆ. یەکێک لە خێڵە بەناوبانگەکانی ئەم بنەماڵە گەورەیە خێڵی حەسەن زادەیە کە میرزا حەسەن حەسەن زادە سەرۆکایەتی دەکات، کە سەرکردەی کاسبکارانی دیکەی بواری بازرگانی چا و میوەی وشک و ڕۆن بوون لەگەڵ حکوومەتی عوسمانی لەو کاتەدا و ئەورووپای ڕۆژھەڵات. میرزا حەسەن ٩ کوڕی ھەبوو، دوای ھێرشی ئەرمەنەکان بۆ سەر بەشێک لە ئێران و ئازەربایجانی عوسمانی لەو کاتەدا، ھەروەھا دوای ململانێی نێوان خێڵەکانی قەرەپاپاک و ئەرمەنەکان و مردنی زۆربەی ئەندامانی ئەم ھۆزە لە شەڕەکەدا، تاکە ڕزگاربوو لە بنەماڵەی میرزا حەسەن کوڕە بچووکەکەی میرزا عەباس بووە، دوای ھەڵاتن بۆ ناوچەکانی ناوەڕاستی ئازەربایجان لە ژیاندا ماوەتەوە.
خێڵەکان
خێڵی قەرەپاپاک خاوەنی چاخارلو، ئەمیر فەلاح، خوسرەوی، ئەژیمەری، خانتۆمان، حەسامی، جان ئەحمەدلو، گوچلۆ، جەمشیدی، داگستانی،... و ھەروەھا ئەو گرووپانەی تر کە خەڵکی قەرەپاپاک پێکدەھێنن بریتین لە ئیناللی، غوفرانی، ھێمتی سەلدۆزی، موغەدەم، عەباسی چیانە، حەیدەرلو، بەڵخانلی و ئینالوو. قەرەپاپاکەکان تورک زمان و شیعەن.
خێڵە ئەگەرییەکان
بەشێک لە شارەزایان و خەڵکی خۆجێیی ناوچەی ئاڤاجیک پێیان وایە خەڵکی ئەم ناوچەیە ھۆزێکی خەڵکی قەرەپاپاک بوون کە لە کاتی کۆچکردن بۆ نەغەدە لە ئاڤاجیک نیشتەجێ بوون.
تێبینی ژێرەوە
- ^ «Азербайджанцы». БСЭ. لە ڕەسەنەکە لە ۲۰ نوامبر ۲۰۱۲ ئەرشیڤ کراوە. لە ۱۳ ئەیلوول ۲۰۱۳ ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|archive-date=(یارمەتی) - ^ «Карапапахи». Российский Этнографический музей. لە ڕەسەنەکە لە 20 نوامبر 2012 ئەرشیڤ کراوە. لە ۲۴ ئەیلوول ۲۰۱۹ ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|archive-date=(یارمەتی) - ^ Bournoutian 1992.
- ^ Andrews، Peter. Ethnic Groups in the Republic of Turkey. pp. 75–77. ISBN 978-3-89500-325-7.
سەرچاوەکان
سەرچاوە: فەرھەنگی تورکی-فارسی دەشکین
- سەرچاوە: فەرھەنگی جوگرافیای شارەکانی وڵات (شاری ئورومیھ)، ساڵی ١٣٧٩، ل٢٣٠.
- کتێبی مێژووی عەشیرەتی خدرەپارەپاق لە نووسینی مێھدی ڕەزەوی