ХӀинди

Пачхьалкхан официалан цӀе, ХӀинди, схьайаьлла санскритан синдху (санскр. सिन्धु) гергарчу шира персин хӀинду дешах — ХӀинд хин исторера цӀарах^[10]. Ширчу желтой хӀиндахойх индои (шир.-желт. Ἰνδοί) — «ХӀиндан нах» олуш хилла^[11]. ХӀиндин Конституцис къобалйо шолгӀа цӀе, Бхарат (хӀинди भारत), ширачу хӀиндин паччахьан санскритан цӀарах йаьлла йолу, цуьнан истори йийцина «Махабхаратехь». КхоалгӀа цӀе, ХӀиндустан, лелош йу Сийлахьчу Моглийн империн заманера схьа, амма официалан статус йац^[12].

 

 

 

 

Нармадан тогӀенерчу Хатнорехь карийначу Нийса лела адамийн даьӀахкаша гойту, ХӀиндехь адам деха, лаххара а, йуккъерчу плейстоценан муьрехь дуьйна, 200 000—500 000 шо гергга хьалха^[13][14]. Мезолитан мур болабелла ХӀиндийн субконтинентехь 30 000 шо гергга хьалха, лаьттина 25 000 шо гергга. Дуьххьара евзаш йолу даиман нах беха меттигаш кхоллайелла 9000 шо хьалха Мадхья-Прадеш штатерчу Бхимбеткехь. Неолитан уггар хьалхара оьздангаллин лараш, радиоуглеродан анализо гойту вайн эрал VIII эзар шерашна йуккъехь, карийна Гуджарат штатехь Камбейн айман бухахь. Вайн эрал VII эзар шо хьалха хилла неолитан оьздангаллин тешаллаш, карийна Пакистанан провинцехь Балочистанехь Мергарх цӀе йолчу нах лаьттинчу меттигехь^[15]. ТӀехьарчу неолитан археологийн оьздангаллаш кхиана ХӀинд хин тогӀенехь вайн эрал хьалхарчу 6000 — 2000 шерийн муьрехь, ткъа Къилба ХӀиндехь — вайн эрал хьалхарчу 2800—1200 шерашна йукъахь. Исторехь Къилба Азин регионехь хилла кхин а шира нах беха меттигаш^[16], цуьнан йаккхийра цивилизацеш^[17][18].

Шира палеолитан муьран йукъайогӀуш йолу археологин ахкарш долу шира меттиг йу Пакистанера Соан хин тогӀе^[19]. Хьалхара йарташ йукъайевлла Мергархехь неолитан муьрехь^[20], ткъа регионан хьалхара гӀаланаш — ХӀинд хин тогӀенехь^[21], царех коьртанаш йу Мохенджо-Даро а, Хараппа а^[22].

ХӀиндин субконтинентехь Борзанан мур болабелла вайн эрал 3300 шо гергга хьалха ХӀинд хин тогӀенера цивилизаци гучуйаьлча. Оцу муьран аматийн башхалла йу металлурги — цӀаста, борза, даш, гӀели лалор шуьйра даржар. ХӀиндин цивилизаци кхиана йаьлла вайн эрал 2600—1900 шераш хьалхарчу муьрехь. Оцу заманахь ХӀиндин субконтинентехь доладелла гӀаланаш, йаккхийра эсаллаш йар. И шира цивилизаци кхоллайелла ХӀинд хин тогӀенехь, йаьржина Гхаггар-Хакра хин тогӀене (дукхаха болу Ӏилманчаш лору иза ведийн хи Сарасвати)^[23], Ганг а, Ямуна а хишна йуккъе^[24], Гуджарате^[25] къилбаседа ОвхӀане^[26].

ХӀиндин цивилизацин къаьсташ йолу башхалла йу кибирчагех йина гӀаланаш, лакхарчу говзаллица йина хи дӀадахаран система, тӀекӀала цӀенош. Йаккхийра гӀаланийн центраш хилла Хараппа, Мохенджо-Даро, Дхолавира, Ганверивала, Лотхал, Калибанга, Ракхигари. Сарасвати хи лакъа а лекъна ХӀинд хин харш хийцадалар бахьана долуш баккхийра геологин а, климатан а хийцамаш хилла, хьаннаш йайна, ткъа регионах гӀум-аренаш хилла. И фактораш бахьана долуш йоьжна, хӀаллак хилла ХӀиндан цивилизаци^[27].

 

Ведийн оьздангалла — иза хӀинд-арийн оьздангалла йу, ассоциаци йеш йолу Ведашца — ведийн санскритехь хӀиттийначу хӀиндуизмера деза жайнашца. Ӏилманехь тӀеэцначу ойланца, ведийн цивилизаци лаьттина вайн эрал 1500 -  500 шо хьалхарчу муьрехь, иза къовсамехь ду цхьаболчу хӀиндин историкашна а, малхбузен а Ӏилманчашна а йукъахь, цара лору ведийн мур болабалар вайн эрал IV эзар шо хьалхара, ассоциаци йо ХӀиндин цивилизаци ведийчуьнца^[28]. Нийсса ведийн муьрехь кхоллабелла хӀиндин оьздангаллин а, динан а бух. Ведийн муьран хьалхарчу 500 шо (вайн эрал 1500—1000 шо хьалха) догӀу ХӀиндин борзанан мурца, ткъа тӀехьара 500 шо (вайн эрал 1000—500 шо хьалха) — эчиган мурца.

XIX бӀешарахь ХӀиндин европин колонизаторш аратотту «ареш схьадаьхна латтанийн» теори, цуо дийцарехь вайн эрал II эзар шо хьалха хӀиндин субконтинентана тӀелетта массо а кхелха арийн тайпанаш цхьана хенахь, цара шайца чуеана ведийн оьздангалла. Амма, тӀехьа карийначу археологин хӀумнаш а, лингвистийн талламаш а дӀатеттира и гипотеза. Цуьнан метта Ӏилманчаша аратеттира тайп-тайпана «хӀинд-арийн кхалхаран» гипотезаш. И теори къовсархоша дийцарехь, вайн эрал II эзар шо хьалха хӀинд-арийн тайпанаш кхелхина хӀиндин субконтинентан къилбаседа-малхбузен регионашка, шайн мотт а, ведийн оьздангалла а царна дӀа а йелла, дӀаийна бухарчу бахархошца^[29]. Кхин верси йу ХӀиндера схьадовларан теорин агӀончийн, цара чӀагӀдо, ариеш хӀиндин субконтинентан бухара бахархой бу, тӀехьуо цул арахьа дӀасабаьржина цхьа могӀа кхалхаршца, бохуш.

Вайн эрал II эзар шо хьалха Хараппин гӀалийн цивилизаци йоьжначул тӀехьа, иза хийцина жаӀунийн даккхийра тайпанашха лаьтта йукъаралла^[30]. ТӀехь-тӀехьа, йоккха, ладаме хилира латта лелор, ткъа йукъаралла кхолларан структурехь — касташна декъадалар. Вайн эрал X бӀешо хьалха Къилбаседа-малхбузен ХӀиндехь болабелла эчиган мур. Ӏилманчаша оцу муьрера лору шена чохь эчиг дуьйцу шира хӀиндин «Атхарва-ведаш» цӀе йолу текст хӀоттор^[31]. Оцу тӀехьарчу ведийн муьрехь хилла лору хьалха алсама хиллачу жаӀуйн тайпанийн системера шортта кегийра Махаджанападаш олу олаллашка дехьабовлар^[32]. Нийсса оцу муьрера лору Ӏилманчаша шира хӀиндин эпосин поэзеш иесаш — «Махабхарата» а, «Рамаяна» а^[33].

 

Ведийн мур чекхболуш хӀиндин субконтинентехь гучуйевлира цхьа могӀа кегийра пачхьалкхаш а, пачхьалкхаш-гӀаланаш а, царех дуккханаш вайн эрал X бӀе шо хьалхарчу муьрехь хьахайо ведийн а, ширабуддийн а литературехь.

Оцу заманахь шортта йолу гӀаланех-пачхьалкхех джанападаш олура. Доккхаха долу джапанадин дакъа лаьттара кегийна политикин структура а, лахара тӀегӀанера социалан бекъабалар а долуш йолчу республикех а, тайпанех а; царех олура гана-сангхаш^[34]. Брахманин теорино дийцарехь, Буддийн заманара йукъаралла, схьагарехь, кастийн система йолуш ца хилла, гӀийла структура йолуш хилла. Цигахь ца хилла хоьттина йаьлла монархи, уьш тера хилла олигархех йа цхьана кепара республикех^[35].

Вайн эрал хьалха V бӀешарахь кхоллайелла 16 пачхьалк йа «республика», Махаджанападаш санна йевзаш йолу — Каши, Косала, Анга, Магадха, Вриджи, Малла, Чеди, Ватса, Куру, Панчала, Матсья, Шурасена, Ассака, Аванти, Гандхара, Камбоджа. Уьш йаьржинера ХӀиндо-Ганган акъари тӀехула хӀинцалера ОвхӀанера Махараштре а, Бенгале а. Оцу заманахь болабелла шолгӀа боккха урбанизацин мур ХӀиндан цивилизацил тӀехьа. Субконтинентан кхечу декъехь, схьагарехь, шортта кхин кегийра пачхьалкхийн кхолламаш, литературехь хьахайарца йевза уьш. Цхьайолчу пачхьалкхашкахь паччахьан Ӏедал тӀехьенашка луш дара, ткъа кхечара бахархоша хоржуш бара куьйгалхой. Оцу заманахь дешначу нехан коьрта мотт бара санскрит, ткъа Къилбаседа ХӀиндин бахархоша меттигера тайп-тайпана пракрите олу диалекташ лелайора. Вайн эрал V бӀе шо хьалха, Будда винчу заманахь, дукхахъерш оцу 16 пачхьалкхех цхьанакхийтира, кхоьллира йиъ йокка пачхьалкх. Уьш йара Ватса, Аванти, Кошала, Магадха^[36].

Оцу заманан коьрта динан практикаш йара брахманаш йеш йолу чолхе ведийн ритуалаш. ТӀелаьцна ду, нийсса оцу муьрехь вайн эрал VII—V бӀе шо хьалха дӀайаздина хилар Упанишадаш — тӀехьара ведийн динан-философин тексташ. Упанишадаш боккха Ӏаткъам бина хӀиндин философикхолларан. Буддизмца а, джайнизмца а цхьана заманахь йаьллачу философино оцу хенан дешин мур беара. Вайн эрал 537 шо хьалха Сидхартра Гаутама кхаьчна «серлоне», вевзаш хилла Будда — «самваьлларг» цӀарца. Оцу хенахь, Махавирас (Джайнин 24-гӀа Тиртханкара) кхайкош дара буддизмах тера Ӏилма, тӀаьхьа джайнизм хилла долу^[37]. Буддизмин а, джайнизмин а доктринашкахь акцент йолуш йу халбаталла, даржош дара иза пракрите маттахь, цуо аьтту бира оцу динан халкъан массашна йукъара нах тӀехьахӀитто. Цара практикехь боккха Ӏаткъам бира хӀиндин динан вегетарианалла а, цул тӀехьа ца магадар дийнаташ йайар а, ахимса а гӀиллакхашна. Джайнизман географин Ӏаткъам ХӀиндел ара ца белира, буддийн мозгӀарш даржийра Буддийн Ӏилма Тибете, Шри-Ланке, Йуккъера а, Малхбален а, Къилба-Малхбален а Азе.

 

Вайн эрал 520 шо гергга хьалха, Персийн паччахь Дарий I куьйгаллехь волуш, хӀиндин субконтинентан къилбаседа-малхбузен дакъа (хӀинцалера малхбален ОвхӀан а, Пакистан а) схьадаьккхира персийн Ахеменидийн империс, уьш церан куьйга кӀелахь бисира шина бӀе шарахь^[38]. Вайн эрал 334 шо хьалха Македонийн Искандара, Жима Ази а, Ахеменидийн импери а схьайаьккхина кхечира ХӀиндин субконтинентан къилбаседа-малхбузен дозанашка. Цигахь цуо толам баьккхира Пор паччахьера Гидаспара тӀамехь, схьадаьккхира Пенджабан доккхаха долу дакъа^[39]. Амма, Искандаран эскарш дуьхьалделира Биас хин, хӀинца цигахь Джаландхар гӀала йу. Дуккха а македонийн баккхийра салтий схьадаьхна махкашкахь битина, Искандар шен эскарца вахара къилба малхбузе.

Йалхийтта Махаджанападашна йукъахь, уггар тоьлларг йара Магадха импери, шен исторехь цуьнан куьйгалла дира тайп-тайпанчу некъеш. Кхоьллинера иза Хартянка некъаша вайн эрал 684 шо хьалха. Цуьнан коьрта шахьар Раджагриха гӀала йара, тӀехьуо керла цӀе елира цунна Паталипутра аьлла. Цул тӀехьа Ӏедале баьхкира Шишунага некъий, уьш вайн эрал 424 шо хьалха хийцира Нанда некъаша.

 

Вайн эрал 321 шо хьалха Чандрагупта Маурьяс доттагӀаллийца Чанакьяца кхоьллира Маурья некъий, Нанда некъийн — Дхану Нанду паччахьера толам а баьккхина. Маурьяш куьйгалла дечу заманахь хӀиндин субконтинентан доккхаха долу дакъа цхьанакхаьтта цхьа пачхьалкх йира. Маурья импери Чандрагуптан куьйга кӀелахь ша йолу ХӀиндостан ахгӀайре схьайаьккхина ца Ӏаш, шордира шайн дозанаш Перси а, Йуккъера Ази а кхаччалц. Чандрагуптас кхин а боккха болх бира джайнизм Къилба ХӀиндехь даржош.

Чандрагуптана Ӏарш тӀехь хийцира цуьнан кӀанта Биндусарас, иза волуш кхин а шордира империн дозанаш малхбалера Калинга пачхьалкх а, ХӀиндостан ахгӀайрен тӀиера къилбехьара кхин пачхьалкхаш а схьайаьхна.

Биндусара хийцира цуьнан кӀанта Ашокас, иза шен куьйгаллин хьалхарчу шерашкахь гӀоьртира кхин а шордан империн дозанаш. Амма, цӀий Ӏанош Калинге чувахча, ницкъ баран ойланна тӀиера иза йухавелира, буддизме велира, ахимсан принципан тӀехьаваза волавелира. Ашокин эдикташ дисина чӀогӀа шира хӀиндин тептарш ду, уьш бахьнехь аьтту хилара гӀеххьа нийса терахьаш хӀитто тӀехьабогӀучу некъийн а, паччахьийн а. Ашока куьйгаллехь волуш, буддизм даьржира Малхбален а, Къилба-малхбален а Азехь. Ашокин кӀентан кӀант Сампрати джайнизме велира, дукха болх а бира цуо иза даржош.

 

Вайн эрал 185 шо хьалха кхоьллира Шунга некъий. Иза нисделира Маурьях тӀаьххьара паччахь Брихадратха цуьнан эскаран коьрта баьччас Шунга Пушьямитрас вийча. Шунга некъий хийцира Канва некъаша, цара урхалла дира Малхбален ХӀиндехь вайн эрал 71 — 26 шераш хьалха. Уьш хийцира Сатавахана некъаша, тӀаккха Магадха империн метта кхоллаелира Андхра пачхьалкх.

ХӀиндин субконтинентан къилбаседа-малхбузен ийна оьздангаллаш йукъайогӀу хӀиндо-желтойн, хӀиндо-скифийн, хӀиндо-парфянийн, хӀиндо-сасанидийн пачхьалкхаш.

ХӀиндо-желтойн пачхьалкх кхоьллира желтой-бактрийн паччахьо Деметрис вайн эрал 180 шо хьалха, иза йара хӀинцалерачу ОвхӀанан а, Пакистанан а латтанаш тӀехь. Шина бӀе шарахь гергга лаьттира иза, оцу хенахь 30 сов желтойн паччахьаш урхалла дина цигахь, сих-сиха вовшенца девнаш а довлуш. ХӀиндо-скифаш цхьана гарах бара хӀхӀинди-европин сакех (скифех), уьш кхелхинера къилба Сибрехара хьалха Бактри, тӀехьа Согдиане, Кашмире, Арахозие, Гандхаре, тӀаьххьара ХӀинде; церан пачхьалкх лаьттира вайн эрал 1500—1000 шо хьалха. ТӀехьуо, ХӀиндо-парфянийн пачхьалкхо дӀалецира таханлера ОвхӀанан доккхаха долу дакъа а, Пакистанан къилбаседа дакъа а, толамаш бехира дукха паччахьашна тӀехь, масала, Кушанан паччахьан Куджула Кадфизан. Персийн Сасанидийн импери, лаьттира цхьаьна заманахь Гуптийн империца, шоръелира хӀинцалера Пакистан санна, цигахь хӀиндин а, персийн а оьздангаллаш ийна кхоллаелира хӀиндо-сасанидийн оьздангалла.

 

Йуккъера мур къегира къаьсттина оьздангалла кхиарца. Вайн эрал 230 шо хьалха дуьйна Къилба ХӀиндехь паччахьалла дара Сатаваханийн некъашкахь, кхин а вевзара иза Андхра цӀарца. Некъех йалхалгӀа паччахьа Шатакарнис, толам баьккхира Къилбаседа ХӀиндера Шунга некъашна тӀехь. Кхин гӀараваьллачех некъех паччахь вара Гаутамипутра Шатакарни.

Гималайхь II—III бӀешерий муьрехь хилла Кунинда пачхьалкх. I бӀешерашна йуккъехь Йуккъера Азиера къилбаседа-малхбуза ХӀиндин тӀелетира Кушанийн некъий, цара бух биллира Пешаварера Бенгалин айман тӀе кхаччалца йолчу империна. Цунна йукъахь йара шира Бактри (таханлерчу ОвхӀанан) а, къилба Таджикистан. Малхбузен Кшатрапийн (35 — 405 шераш) пачхьалкх, лаьттира малхбузе а, йуккъерачу а ХӀиндин декъехь, куьйгаллехь бара Сакийн паччахьий, цара хийцинера цигахь хӀиндо-скифаш. Уьш цхьаьна заманара бара хӀиндин субконтинентан къилба декъехь куьйгаллехь хиллачу Кушанин некъашца а, йуккъера ХӀиндин доладечу Сатаваханийн (Андхрийн) некъашца а.

Заманашкахь, ХӀиндостанан ахгӀайрен къилба дакъа куьйга кӀела лаьттира Пандья, Шира Чолаш, Чера, Кадамба, Малбуза Ганга, Паллава, Чалукья пачхьалкхийн а, империйн а. Цхьайолу къилба пачхьалкхаш трансформаци йира хӀордал дехьарчу имперешка, уьш йаьржира массо а Къилба-Малхбален Азиехула. ХӀиндин субконтинентан къилбехь олалла дан гӀерташ оцу пачхьалкхаш цхьацца муьрехь вовшешца тӀемаш бора, кхин а деканан пачхьалкхашца а. Калабхарийн буддийн пачхьалкхо цхьана заманна хадийра Чола, Чера, Пандья империйн олалла ХӀиндостанан ахгӀайренан къилба декъера.

 

Руман ХӀиндица йохк-эцар хетарехь йолайелла I бӀешарахь императора Октавиан Августа Птолемейн Мисар схьа а йаьккхина куьйгалла дечу заманахь. Оцу заманахь дуьйна Руман импери хилира ХӀиндин уггар а ладаме йохк-эцаран накъост малхбузехь.

Вайн эрал 130 шо хьалха Кизикски Евдокса йолийна йолу йохк-эцар, сихонца йаьржира, Страбона (II.5.12) дийцарехь^[40] Октавиан Август куьйгаллехь волуш хӀора шарахь 120 кема гергга додара йохк-эцар лело мисран порт-гӀалара Миос Хормосера ХӀинде. Оцу йохк-эцарехь румхоша боккха барам деши дохкара, цунах Кушанан империс дешийн ахча дора. Дешийн ахча ХӀинде дӀаэхаран тешалла до Воккха Плинийс шен «Ма-йарра йолу истори» цӀе йолчу балхан чохь^[41]:

Уггар мадаре лаьрчи а, ХӀиндие, Ций, Ӏаьрбийн ахгӀайрен тӀе вайн имперера хӀора шарахь дехьадоккху бӀе миллион гергга сестерци: нийсса оццул ахча деза вайна вешан хьолалла а, вайн зударий а латто. Оцу импортах масс процент йу теша лерина деланашна а, беллачеран синошна а сагӀийна?[42]

ХӀиндо-руман йохк-эцаран некъаш а, порташ а дика дӀайаздина желтойн лоциеш I бӀешарахь «Эритрейн хӀордан Перипл» чохь.

 

IV—V бӀешерашкахь Гуптийн некъаша цхьаьна туьйхира йоккхачу империе Къилбаседа ХӀиндин доккхаха долу дакъа. ХӀиндин деший бӀешо олуш хиллачу оцу заманахь, индуистин оьздангалла, Ӏилма, политикин система шен кхиарехь баккхийчу барамашка кхечира. Чандрагупта I, Самудрагупта, Чандрагупта II хилла уггар а гӀарабевлла некъийн куьйгалхойх. Малхбузен Ӏилманчашна хетарехь, нийсса оцу заманахь дӀайаздина индуизман динан тексташ Пуранаш, уьш ду ведийн жайнаш смрити. Импери йуьйхира Йуккъера Азиера гуннаш тӀелетча. VI бӀешарахь Гуптийн импери йоьхча, ХӀиндин мохк йуха а бийкъира цхьа могӀа кегийрачу регионийн пачхьалкхашка. Гуптийн жима Магадха гаруо куьйгалла дира VII бӀешеран хьалхара декъе кхаччалц, тӀаккха паччахьа Харша Вардхана Гуптийн некъий хӀудайира, шен импери кхоьллира.

КӀайн гуннаш, эфталитийн тайпанийн дакъа хила а тарло уьш, V бӀешераш дуьйлалуш дӀатарбелира ОвхӀанехь Бамиян коьрта шахьар а йолуш. Нийсса уьш дара Гуптийн некъий бохар, цул тӀехьа чеккхенга кхечира Къилбаседа ХӀиндин деши бӀешо. Амма, и историн хийцамаш ца хьакхабелира Деканан а, Къилба ХӀиндин а доккхах долчу декъах.

 

 

 

ХӀиндин исторера классикан мур болабелла VII бӀешарахь Харша куьйгаллехь волуш Къилбаседа ХӀинди денйаларца, чекхбаьлла XIV бӀешарахь бусулбанаш чу а баьржина къилбехь Виджаянагаран импери йожарца. Оцу муьрехь къегина хӀиндин исбаьхьалла а, коьрта динан, философин системин кхиар а, иза бух хилира индуизман, буддизман, джайнизман тайп-тайпанчу таханлерачу некъашна.

VII бӀешарахь Харша паччахьа аьттонца вовшех туьйхира Къилбаседа ХӀинди цхьаьна пачхьалкхе, амма иза сихха йуьйхира Харша веллачул тӀехьа. VII—IX бӀешерийн муьрехь Къилбаседа ХӀинди доладан гӀерташ кхаа некъера бара: Пратихараш а, бенгалин Пала некъий а, деканан Раштракуташ а. ТӀехьуо, Сена некъаша схьайаьккхира Пала пачхьалкх, ткъа Пратихарийн йоккху пачхьалкх екъаелира кегийчарна. Уьш хилира дуьххьарлера раджпуташ — 1947 шарахь ХӀинди Йоккха Британих мукъайаллалц эзар шо гергга лаьттира олаллаш. Дуьххьарлера девзаш долу раджпутийн олаллаш VI бӀешарахь Раджастханехь гучудевлира, цул тӀехьа раджпутийн кӀезиг некъаша куьйгалла дира Къилбаседа ХӀиндехь. Чаухан некъера раджпутех цхьаъ волу, Притхвирадж Чаухан гӀаравелира цӀий Ӏанош девнаш хиларца тӀелетачу исламан султанаташца. VII бӀешеран йуккъера XI бӀешо доладаллалц болчу муьрехь хӀинцалерчу ОвхӀанан а, къилбаседа Пакистанан а, Кашмиран а декъехь паччахьалла дара Шахи некъашкахь. Харши паччахь велча йоккха цхьа пачхьалкх йолу ХӀинди йуьйхира къилбаседехь, иза йуха кхолла гӀиртира къилбехахь.

Бадами коьрта шахьар а йолуш йолу Чалукья импери йара ХӀиндин къилба а, йуккъерачу а декъехь 550—750 шерашкахь, тӀехьуо 970 — 1190 шерашкахь — Кальяни хӀинцалерачу штатехь Карнатакехь. Оцу хенан гергачу муьрехь къилбехь куьйгаллехь бара Канчиера Паллавийн некъий. XII бӀешарахь Чалукья импери гӀелъелча, цуьнан куьйга кӀелара Хойсалаш Халебидура, Какатиеш Варангалара, Ядаваш Девагириера, Калачури къилба гано йийкъира йоккха Чалукья импери шайна йукъахь. ТӀехьа, къилбаседа Тамил-Надухь кхоллаелира Чола пачхьалкх, ткъа Кералехь — Чера пачхьалкх. 1343 шо долалуш и пачхьалкхаш йуьйхира, церан махкахь кхоллаелира Виджаянагар импери.

Къилба-ХӀиндин пачхьалкхаш баржийра шайн Ӏаткъам ХӀиндонезие кхаччалц, доладан буьйлабелира Къилба-Малхбален Азин хӀордан дехьарчу даккхийчу махкашна. КъилбахӀиндин портан гӀаланаш жигара йукъаозийна йара йохк-эцарна малхбузехь Европаца, ткъа малхбалехь Къилба-Малхбален Азица^[43][44]. Классикан муьрехь, уггар чӀогӀа къегира меттигерчу меттанашкахь йолу литература а, архитектура а. XIV бӀешо кхаччалц лаьттира иза, оцу хенахь къилбахӀиндин пачхьалкхашна тӀелетира Делин султанат, иза оцу хенахь чӀогӀа чӀагӀъеллера коьрта шахьар Дели йолчу ХӀиндин субконтинентан къилбаседехь. Виджаянагаран импери йуьйхира тӀаьххьара цара ницкъбар бахьнехь.

 

Бусалбачара ХӀиндин шира лулахо Перси иэшийча тидаме эцна коьрта объект хилира ХӀинди, оцу хенахь хьалдолу классикан цивилизаци, дуьненайукъара йохк-эцар лелош, дуьненахь цхьаъ бен йоцу алмазийн маьӀданашдохийла йолуш. Масех бӀешарахь къилбаседахӀиндин пачхьалкхашан агӀора дуьхьалонаш хиллачул тӀехьа, ХӀиндин субконтинентан къилбаседехь кхоллайелла цхьа могӀа исламан импери (султанат), уьш лаьттира масех бӀешарахь.

Ислам чударжале хьалха а, къилбахӀиндин бердашца, коьртаниг Керале, кхечира шортта бусулбанийн йохк-эцаран йукъараллаш, цига бусулбанийн кӀезиг йолу тобанаш оьхура ХӀиндин Ӏапказера йохк-эцаран некъаш тӀехула, коьртаниг Ӏаьрбийн ахгӀайрен тӀиера. Цара шайца деира ислам — ИбрахӀиман дин, иза хьакхаделира регионан дхармин индуизман оьздангаллица. ТӀехьуо, малхбузехь къегира деканан султанаташ а, Бахмани султанат а.

 

XII—XIII бӀешерашкахь Ӏаьрбий^[45] а, туьркаш а, овхӀанаш а тӀелетира Къилбаседа ХӀиндина, ткъа XIII бӀешо долалуш кхоьллира Делин султанат^[46]. Делин Гулямий некъаша схьадаьккхина Къилбаседа ХӀиндин дукхаха долу дакъа, уьш хийцина Хальджи некъаша. Султанатийн заманахь хилла ХӀиндин оьздангалла тойалар. Кхоллайелла хӀиндо-бусулбанийн оьздангалло шайна тӀехьа йитира архитектурехь, музыкехь, литературехь, динехь, духарехь синкретин иэсаш. Меттигерчу пракрит лелочара персийн, туьркийн, Ӏарбойн мухажирашца къамелаш деш кхоллабелла урдул хьалха хилла болу хӀиндави мотт.

Делин султанат хӀиндо-исламан цхьа импери йу, ХӀиндин исторехь Ӏарш тӀе зуда-паччахь хаийна йолу — Разия Султан (1236—1240).

ХӀиндехь болу гражданийн тӀамах дерг хиина, туьркийн-монголийн баьчча волчу Тимара 1398 шарахь тӀом болийра оцу хенахь куьйгаллехь хиллачу Насируддина Махьмуд султанан дуьхьала, иза вара делин Туглакидийн некъех^[47]. 1398 шеран 17 декабрехь султанан эскар ийшира. Тимар Дели чувеира, массанхьа талораш дина, шайолу гӀала йоха а йина^[48].

Виджаянагаран импери йа Виджаянагара — 1336 шерера XVII бӀешо йуккъе даххалца лаьттина, Кришна хин дехьара Къилба ХӀиндин индуистийн империи хилла. Кхоллайелла Къилба ХӀиндиера хӀиндусаша Делин султанатера бусулбачаьрца латтийначу къийсамашкахь. Пачхьалк уггар чӀагӀйелла паччахь Деварайе II (1422—1446) волуш, цуо латташ дохуш тӀемаш бина Бирмехь а, Цейлонехь а.

 

1526 шарахь Тимаран тӀаьхьенах волу Бабур (иза вара Тимар некъех, Хьайбаран дукъах ваьлла, кхоьллира Сийлахь Моголийн импери, иза лаьттира 200 шо сов^[49]. XVII бӀешераш долалуш цара доладеш дара хӀиндин субконтинентан доккхаха дакъа. XVIII бӀешераш долалуш импери тӀехь-тӀехьа гӀелйала йолайелира, 1857 шарахь Сипайн гӀаттам (кхин а бевза 1857 шеран ХӀиндин халкъан гӀаттам аьлла) хиллачул тӀехьа йуьйхира. Моголаш куьйгаллехь болчу заманахь субконтинентехь бакхий социалан хийцамаш хилира — хӀиндусаш, алсама боллушехь, куьйга кӀела хилира бусалбачу моголийн императорийн, цхьаберш царех либералан гард олуш а бара, хӀиндуистийн оьздангалла ларйеш а бара, ткъа кхин берш пурхнехьа иза ловш бацара, килсанаш йохайора, бусулба боцучарна йаккхий налогаш туохара. Ша уггар чӀогӀа айайеллачу муьрехь, Сийлахь Моголийн империс лаьцнера мохк шен барамца шира Маурьян империн санна боккха. Моголийн империи гӀелъелчи, цуьнан меттана масех жима пачхьалкх кхоллаелира. Лоруш ду, Моголийн некъий уггар хьал долу некъий хилар цкъа а хиллачарех.

1739 шарахь, Надир Шаха толам баьккхира боккхачу Карналерачу тӀамехь Моголийн эскарна тӀехь. Надира Дели схьа а лаьцна талораш дира, дӀадаьхьира шеца барам а боцу хазна, оцу йукъахь гӀарадаьлла ТӀавусан Ӏарш а^[50].

Сийлахь Моголийн империн заманахь, коьрта политикин ницкъ бара моголийн император а, цуьнан бартхой а, ткъа тӀехьуо — пачхьалкхаш-верасаш, оцу йукъахь йу гӀелбеллачу Моголийн некъашца тӀом беш йолу Маратха конфедераци а. Моголаш дукха хьолахь къизалла латтайора шен империн тергойархьама, цара кхин а хӀиндуистийн оьздангалле интеграци йаран политика лелайора, цуо куьйгалла дар боккхачу аьттонца дира, кӀезиг лаьттанчу Делин султанат а. Сийлахь воккху Акбар I хилла уггар говза векал моголийн паччахьех, уьш билгалбевлла бара шайн собарца кхечу динашна а, оьздангаллашна а. Масала, Акбара ца магийна дийнат дер джайнизман динан Ӏийдан деношкахь, дӀайаьхна керстачарна тоьхна налогаш а. Моголийн императорш меттигерчу элийн зударий балабора, меттигерчу махараджийн бартхой хилара, синкретизм йан гӀертара шайн туьркийн-персийн оьздангаллин ширачу хӀиндин оьздангаллица, оцу балхо кхоьллира хӀиндо-сарасенан архитектура. Акбаран тӀеххье Ӏарш тӀе ваьллачу Аурангзеба, хьалха хиллачу императорех къаьсташ, цаеза, сийсаздаран политика керстачу бахархошна тӀехь, оцунна хӀиндусаш чӀогӀа реза ца хилара.

 

Моголийн импери йоьхначул тӀехьа йуккъера а, къилбаседера а ХӀиндустанехь хьалхе лелориг маратхийн пачхьалкх хилира. ХӀиндин историн оцу заманан аматех дара могӀа кегийра, регионан пачхьалкхаш кхоллайалар а, тӀехь-тӀехьа чӀагӀлуш йолу Европин йаккхийчу пачхьалкхийн жигаралла а. Маратхийн пачхьалкх кхоьллина Шиваджис. XVIII бӀешарахь цунах йоккха империи хилла пешвийн куьйгаллица. 1760 шарахь империно дӀалоцура хӀиндин субконтинентан доккхаха дакъа. Географин экспанси чеккхенга кхечира 1761 шарахь маратхаш Ахьмад Шах Ӏабдали коьртехь волчу овхӀанан эскарал Панипатера кхоалгӀа тӀамехь эшча. ТӀаьххьара Пешва, Баджи Рао II, эшна британийн эскарел КхоалгӀа ингалса-маратхийн тӀамех.

Къилба ХӀиндиехь хӀиндуистийн Виджаянагаран импери йохале хьалха, 1400 шарахь Водеярийн некъаша кхоьллира Майсуран пачхьалкх, Виджаянагар хийцира цуо. Водеярийн олалла хадийра Хьайдар Ӏалис шен кӀантаца Типпу Султанца. Церан куьйгаллехь, Майсуран пачхьалкха масех тӀом бира ингалсашца а, Йоккха Британин а, Маратхийн а цхьаьнатоьхна эскаршца. Иштта, 1591 шарахь Къилба ХӀиндиехь Голкондиера Къутб Шахин некъаша кхоьллира Хьайдарабад. Моголийн кӀезигчу хенан куьйгаллел тӀехьа, моголийн сардала Асаф Джаха 1724 шарахь дӀалецира Хьайдарабад. Низамийн силсила 1948 шо кхаччалц куьйгалла дира Хьайдарабадехь. Майсур а, Хьайдарабад а Британийн ХӀиндин олаллин пачхьалкхаш хилира.

ХӀинцалерачу Пенджабан меттехь кхоллаелира сикхийн пачхьалкх. Британийн куьйга кӀела йаханчу хӀиндин субконтинентан тӀаьххьарчех регионех хилира иза. Сикхийн импери йуьйжира цхьа могӀа ингалсан-сикхийн тӀемашкахь.

XVIII бӀешарахь Горкхан куьйгалхоша кхоьллира Непал пачхьалкх, шен историн йохаллехь цуьнан аьтту белира шайн къом а, мохк а Ӏалашбан.

 

Португалин хӀордахочо Васко да Гамас керлачу дӀабиллинчу Европера ХӀинди боьдучу хӀордан некъо дӀайолийра йукъалеларш боцу хӀиндо-европин йохк-эцар^[51]. Португалхоша кхоьллира йохк-эцаран колонеш Гоахь, Даманехь, Диухь, Бомбейхь. 1619 шарахь малхбузен бердйистехь портан Сурат гӀалахь йохк-эцаран пост йиллина царна тӀеххье баьхкира голландхой, данихой, ингалсаш^[52]. Царал тӀехьа баьхкира французаш. ХӀиндин пачхьалкхашна йукъара чоьхьара дар-дацарш европин совдегарийн аьтту бира тӀехь-тӀехьа политикин Ӏаткъам бан а, латташ эца а. Европин пачхьалкхийн XVIII бӀешеран дохаллехь таро хилира тайп-тайпана ХӀиндин регионаш шайн куьйга кӀела латто, тӀехьуо церан дийзира и латташ ингалсхошна дита, французийн форпосташ Пондишерри а, Чандернагор а, голландин портан гӀала Коромандель (1825 шо кхаччалц), португалин колонеш Гоа, Даман, Диу йоцурш.

 

1617 шарахь Британин Ост-ХӀиндан компанин бакъо елира ХӀиндица Моголийн императоран Джахангиран цӀарах йохк-эцар лело^[53]. ТӀехь-тӀехьа чагӀлуш болу Компанин Ӏаткъамо дезийтира де-юре моголийн паччахьан Фаррукха Сияран 1717 шарахь цунна Бенгалица паргӀата налог йоцуш йохк-эцар лело бакъо луш совгӀат дан^[54]. Де-факто Бенгалин паччахь волу, Бенгалин Наваб Сирадж-уд-Даула, дуьхьал велира ингалсхошна и аьтту ца бала гӀерташ. Оцу гӀуллакхо 1757 шарахь Плессихь тӀом хилийтара, цигахь Клайв Роберт коьртехь волчу Ост-ХӀиндан компанин «эскаро» толам баьккхира навабан бӀо иэшийна. Оцу шарахь Компанис Клайв Бенгалин «губернатор» хӀоттийра^[55]. 1764 шарахь Буксарера тӀом дӀабаьлчи Компанис Бенгалин куьйгалла дан гражданийн бакъонаш ехира моголийн паччахьера Шах Ӏалам II-гӀачунгара, цуо формалан йира ингалсхойн куьйгалла, иза тӀехьа догӀучу бӀешерашкахь даьржира массо а ХӀиндиехь, Моголийн куьйгалла дӀадаьккхира цара^[56]. Британин Ост-ХӀиндан компанис монополи йира Бенгалехь йолчу йох-эцарех. Ингалсхоша йукъайалийра латтан налогийн «гуттаренна охьаховшар» цӀе тиллина башха система, цуо хӀоттийра неофеодалан йукъараллин хӀоттам. 1850 шо долалуш Ост-ХӀиндан компанис доладеш дара хӀиндин субконтинентан доккхах долчу декъана, оцу йукъахь йара хӀинцалера Пакистан а, Бангладеш а. Ингалсхоша шайн колонин политикехь нах бекъаран принцип лелайора, ХӀинди пачхьалкхашна йекъайелла хилар бахьна долуш, тайп-тайпанчу олаллашна, социалан а, динан а тобанашна йукъахь девнаш хилар бахьна долуш.

1857 шарахь Британин Ост-ХӀиндан компанин куьйгаллин реза ца хиларо бахьна даьккхира дуьххьарлера паргӀатонан тӀом баккха, бевза «Сипайн гӀаттам» цӀарца. Цхьаьна шарахь тӀом бича гӀаттам охьатаӀийра. Фактехь волу гӀаттаман хьалханча, тӀаьххьара моголийн паччахь Бахадур Шах II, Бирме хьажийра кхиелан, цуьнан берийн кортош бехира, Моголийн некъийн хӀу дайра. ЖамӀ — Британин Ост-ХӀиндан компани дӀайаьккхира, ткъа ХӀинди куьйга кӀела йахара Британин паччахьаллин Британин империн колони йолуш. Тайп-тайпана мехкашна куьйгалла дора шаьшша, йа куьйга кӀелахь лаьттара вассалийн олаллаш санна. ХӀиндин колонешна эксплуатаци йар ладаме хьост дара ингалсан капиталан а, Ингалсехь бинчу промыслан хийцамашна а^[57].

 

ХӀинди паргӀатйаккаран, малхбузен кепара демократи хӀотторан хьалхе хилира британин вице-паччахьан администрацехь хӀиндин хьехамчаш хӀиттабар^[58][59]. 1920 шарахь дуьйна Махатма Ганди санна болу тхьамданаш йолийра британин колонин правительствон дуьхьала йаккхийра кампанеш. 1929 шеран ноябрехь къам паргӀатдаккхаран болам бохо Ӏалашо йолуш, Йоккха Британин парламенто ХӀиндин Британин империн доминионан бакъонаш елира. Шайолу хӀиндин субконтинентехь болабелира британин куьйгаллин дуьхьала революцин болам, цуо 1947 шарахь паргӀатйаьккхира субконтинент Британин имперех.

 

ПаргӀатдовлар лаарца цхьаьна, дуккха а шерашкахь куьуш бара буламалла хӀиндусийн а, бусулбанийн а бахархошна йукъахь. Бусулбанаш, даиман а кӀезиг болу, кхерара хӀиндуистийн Ӏедал кӀелахь бисарна, ларлуш хьоьжура паргӀатоне. Уьш цхьатерра тешаш бацара хӀиндуистийн Ӏедалх а, британин колонин правительствох а. 1915 шарахь Махатма Ганди хьалхавелира ХӀиндин къам паргӀатдаккхаран боламан, кхайкхира шине агӀоне цхьаалле. Цуьнан тхьамдалло тӀаьххьара а ХӀинди паргӀатоне кхачийра.

Гандис ХӀиндин боккха Ӏаткъам бира паргӀатонан къийсамашкахь, халкъан массийн боламца ницкъ ца барца некъ лелоран, иза дуьненан исторехь уггар дикачу тхьамданех цхьаъ вира. ХӀиндахоша цӀе тиллира цунна махатма аьлла, санскритера гочдича «сийлахь са» хуьлу иза.

Британин ХӀиндин махкана паргӀато елира 1947 шарахь, цул тӀехьа ХӀинди йийкъира ХӀиндин Бартна а, Пакистанан доминионан а. Пенджаб а, Бенгали а екъар бахьнехь цӀий Ӏанор нисделира хӀиндусашна а, сикхашна а, бусулбанашна а йукъахь, цигахь кхелхира 500 000 сов стаг^[60]. ХӀинди екъаро дуьненахь уггар йоккха бахархойн миграци йира — 12 миллион гергга хӀиндусаш, сикхаш, бусулбанаш дӀасабекъабелира хӀинцца кхоьллинчу ХӀиндин а, Пакистанан а пачхьалкхийн махкашка^[60].

 

Дуккха къаьмнаш а, динаш а долуш хиларе терра, паргӀато йаьккхинчул тӀехьа, ХӀиндиехь хилира девнаш а, къийсамаш а динан, социалан бух тӀехь пачхьалкхан маьӀ-маьӀнехь. ТӀаккха а, ХӀинди хилира таро йолуш либералан демократин дуьненан хӀуман пачхьалкхан статус латто, цхьа боца 1975—1977 шерашкара мур боцург, оцу хенахь премьер-министро Ганди Индирас кхайкхийра къаьсттина хала хьал хилар гражданийн бакъонаш гатъеш.

XX бӀешеран шолгӀачу декъехь ХӀиндин рожехь къийсамаш хилара луларчу пачхьалкхашца дозанан къийсамаш бахьнехь. Цийца болу къовсам хӀинци а берзийна бац, 1962 шарахь цунах боцца тӀом а хилира (Цийн-хӀиндин дозанера тӀом). Пакистанца ХӀиндис тӀом бира кхузза: 1947, 1965, 1971 шерашкахь. ТӀаьххьара дов ХӀиндиний, Пакистананний (Каргилан тӀом) йукъахь хилира 1999 шарахь, Кашмир штатехь.

1974 шарахь ХӀиндис бира ядеран герзан лаьттан бухахь талламаш, иштта «ядеран клубан» декъашхо хилира^[61]. 1998 шарахь ХӀиндис кхин а баьхьира талламаш цхьа могӀа пхиъ керла эккхийтар деш^[61]. 1991 шарахь ХӀиндиехь буьйлабелла хийцамаша, пачхьалкхан экономика дуьненахь а уггар чехка кхуьуш йолчарех йира. 1996 шарахь Ӏедале еара Атал Бихари Ваджпаин правительство, цуо хийцамаш дӀабаьхьира. 2004 шеран бӀаьста хиллачу парламенте харжамашкахь толам баьккхира Соня Ганди коьртехь йолчу ХӀиндин къоман конгресс партис. 2004 шеран 22 майхь премьер-министран дарж дӀалецира Сингх Манмохана.

2014 шеран харжамашкахь «Бхаратийа джаната парти» коьртехь Моди Нарендра а волуш, парламенте абсолютан алсама кхьаьжнаш тесира: 543 меттигах 283 меттиг. ТӀаьххьара 30 шарахь цхьаьна партин аьтту ца белира оццул кхиамаш баха. Дийнна цхьа бутт дӀабаллалц 814 миллион хӀиндахойн таро йара кхаж таса, 2 000 000 электронан машен а лелош. 66 % нах баьхкира — иза уггар лакхара гайтам бу ХӀиндин исторехь. Халкъо хоржуш вара 8251 кандидат, царна йукъахь хилла 668 зуда а, 5 транссексуал а. Куьйгаллехь йолчу, "ХӀиндин къоман конгресс"ан 44 мандат делира. Цуо куьйгалла дира ХӀиндин паргӀатонан.

ХӀинди Къилба Азиехь йу. Пачхьалкх дуьненахь ворхӀалгӀа меттигехь йу майданан барамца (3 287 590 км², оцу йукъахь, латта: 90,44 %, хин майда: 9,56 %) а, шолгӀа меттиг бахархойн барамца (1 220 800 359 ст.)^[8]. ХӀиндин латтан тӀехула доза ду Пакистанца малхбузехь, Цийца, Непалца, Бутанца къилбаседа-малхбалехь, Бангладешца а, Мьянмица а малхбалехь. Цул сов, ХӀиндин ду хӀордан доза Мальдивийн гӀайренашца къилба-малхбузехь, Шри-Ланкица къилбехь, ХӀиндонезица къилба-малхбалехь^[8]. Джамму а, Кашмир а штатан къовсамечу мехкан доза ду ОвхӀанца^[9].

 

ХӀинди федерацин республика йу, иза лаьтта ткъе исс штатех, йалх бертан махках, Къоман столицан Дели гуох^[62]. Массо штатийн а, шина бертан мехкан (Пондичерри а, Къоман столицан Дели гуо а) а шайн хоржу правительство йу. Бисина пхеа бертан мехкашна тӀехь куьйгалла до центран Ӏедало хӀотточу администраторо, цундела уьш ХӀиндин президентан дуьххьара урхаллехь бу. 1956 шарахь хӀиндийн штаташ йухакхоьллира меттан билгалонашца^[63]. Цигара дуьйна, административан структура башха хийца а ца йелла.

Массо штаташ а, бертан мехкаш а бекъна бу административан а, правительствон а дакъошна, царех олу гуонаш. ХӀиндиехь бу 600 сов гуо^[64]. Гуонаш бекъало кегийчу административан дакъошна талукашна.

 

ХӀиндин доккхаха долу дакъа лаьтта хьалхарчу кембрийн ХӀиндостанан пилтан тӀехь ду, цуо вовшахтоьхна иштта цӀе йолу ахгӀайре а, къилбаседехь цунна тӀехӀоттайелла ХӀиндо-Ганган акъари а, важа Австралийн пилтан декъехь ду^[65].

ХӀинди билгалйаккхаран геологин процессаш йолайелла 75 млн шо хьалха, оцу заманахь хӀиндин субконтинент къилба суперконтинентан Гондванин дакъа хилла, иза лела доладелла къилбаседа-малхбузен агӀора оцу хенахь хилла а доцучу ХӀиндин Ӏапказ чухула — процесс, лаьттира 50 млн шо гергга^[65]. Цул тӀехьа субконтинент Ӏоттайелла Евразин пилтанца, цуьнан бухара субдукцис гучудехира Гималайш, — дуьненан уггар лекха лаьмнаш, оцара хӀинца гуо бина ХӀиндин къилбаседехь а, къилбаседа-малхбалехь а^[65]. Хиллаболчу хӀордан бух тӀехь, гучудевллачу Гималайшна къилбехьа, пилтанаш лелар бахьнехь меттиг чӀогӀа чутаьӀна, иза аллювис меллаша дуьзина^[66], цунах хӀинцалера ХӀиндо-Ганган акъари хилла^[67]. Оцу акъарина малхбузехьа, йукъахь ломан Аравали дукъ долуш, йаьржина Тар гӀум-аре^[68]. Хьалхалера ХӀиндостанан пилта йисина тахане кхаччалц ХӀиндостан ахгӀайре хилла, иза ХӀиндин шира а, геологехь уггар чӀогӀа дакъа ду, йаьржина къилбаседера ломан даккъаш Сатпур а, Виндхья кхаччалц йуккъерчу ХӀиндехь. Вовшенца нийсса догӀу малхбузера ломан даккъаш доьду Ӏаьрбийн хӀордан бердаца йолчу Гуджаратера тӀулгийн кӀорца бехаш болчу Джаркхандера Чхота Нагпур чӀаплам тӀе малхбалехь^[69]. ХӀиндостан ахгӀайрен йукъара дакъа дӀалоцу Декан чӀаплаьмнаш, уьш доьхна охьакхийсаршца кхуллуш лоха а, йуккъера а локхалла йолуш. Лаьмнаш ду шера баххьаш долуш, шуьйра чӀапа йа йегна йу акъари, царна тӀехула айаделла гунаш а, текхан лаьмнаш а ирх басеш а йолуш. Малхбузехь а, малхбалехь а Декан чӀаплам айабелла бу кхолладелла, Малхбузан а, Малхбален а Гаташ^[70]. ХӀордан тӀедирзина Гатийн басеш — Ӏункар ду, ткъа Декане дирзинарш — легӀана ду, хин тогӀенаш хедийна а ду. Декан чӀаплам тӀехь ду ХӀиндин уггар шира лаьмнаш, цхьадолчера хан 1 млрд шо сов йу. Деканехь шорта эчиган, цӀестан, марганцан, вольфраман, бокситан, хромитан, слюдан, дешин, алмазийн, дезамехаллин тӀулгийн, кӀоран, маьхкдаьттан, газан маьӀданаш доху меттигаш йу.

ХӀинди экваторан къилбаседехьа йу 6°44' а, 35°30' а къилбаседа шораллин йукъахь^[71] и 68°7' и 97°25' восточной долготы^[72]

Бердан сизан бохалла 7,517 км бу, царех, 5,423 км ХӀиндин континентан бу, 2,094 км — Андаманан, Никобаран, Лаккадиван гӀайренийн бу^[8]. ХӀиндин континентан бердйистан хӀара амал йу: 43 % — гӀамаран пляжаш, 11 % тӀулгийн а, тархийн а берд, 46 % ватташ йа ишалан берд^[8]. КӀезиг чолхе, лоха, гӀамарийн бердийн аьтту болуш Ӏаламан гаванаш йац, цундела йаккхий порташ лаьтта охьадоьдучу хийн хикхочешкахь (Калькутта), йа куьйгайина уьш (Ченнаи). ХӀиндостанан малхбузен бердйистан къилбех Малабаран берд олу, малхбален бердйистан къилбе — Короманделан берд.

ХӀиндин латтан тӀехула Гималаиш озийна ду Ӏадкепара маьхкан къилбаседера къилбаседа-малхбале, Ӏаламан доза хилла Цийца кхаа декъан тӀехь, уьш хададо Непало а, Бутано а, царна йукъахь Сикким штатехь лаьтта ХӀиндин уггар лекха бохь Канченджунга лам. Каракорум лаьтта ХӀиндин йисттерчу къилбаседехь Джамму а, Кашмир а штатехь, дукхах дерг Пакистано латтош йолчу Кашмиран декъехь. ХӀиндин къилбаседа-малхбален «йоьхь» тӀехь ду йуккъера локхалла йолу Ассамо-Бирман лаьмнаш а, Шиллонг акъари а.

 

ХӀиндин чоьхьара гидрологи гайтина йу дуккха а охьадоьдучу хишца, уьш шайн хи схьадаларехь декъало «гималайнаш», хьийкъина ду даиман а, ийна луон-шан а, догӀанан а хишшах лаьтта, «декананаш», алсама догӀанан, муссонан хишшах лаьтта, цхьана эшшара доцуш, деста июнера октябре кхаччалц. Массо а даккхийчу хиш тӀехь аьхка цӀеххьана хин барам айбало, дукха хьолахь хи чу а хьодуш. Пачхьалкхан цӀе йелла долу ХӀинд хи, Британин ХӀинди екъначул тӀехьа доккхаха долу дакъа дисира Пакистанехь.

Гималайшкахь долалуш долу, доккхаха долу дакъа ХӀиндин махкахула охьадоьдуш долу уггар даккхий хиш ду Ганг а, Брахмапутра а; ший а кхета Бенгалин аймех^[73]. Ганган коьрта геннаш ду Ямуна а, Коши а. Церан лоха бердаш хӀора шарахь бахьна хуьлу зенаш а деш хи чухьадаран. ХӀиндостанан кхин ладаме хиш ду Годавари, Маханади, Кавери, Кришна, иштта Бенгалин аймех кхета^[74], Нармада а, Тапти а кхета Ӏарбойн хӀордах^[75] — оцу хишшан лекха бердаш хи ца доржийту. Дукхах дерш цареш ладаме маьӀна долуш дух и дилларан. Даккхийра Ӏаьмнаш ХӀиндехь дац.

ХӀиндин уггар хаза бердйистан регионаш йу Йоккха Качан Ранн а Малхбуза ХӀиндехь, Сундарбан а — ХӀиндин а, Бангладешан а ишалаш хилла Ганган а, Брахмапутран а дельтанаш^[76]. ХӀиндин дакъа ду ши архипелаг: маржанийн гӀайренаш Лакшадвип Малабаран бердан малхбузехьа; Андаманан а, Никобаран а гӀайренаш, — Андаманийн хӀорд чура тӀепинган гӀайренийн зӀе^[77].

 

ХӀиндин климатан боккха Ӏаткъам бо Гималайш а, Тар гӀум-ариено а, муссонаш еш^[78]. Гималайш пен бу шийлачу Йуккъерачу Азин мехашна дуьхьал, цуо йеш йу ХӀиндин доккхаха долчу декъехь климат йовха, и санна йолу дуьненан кхечу регионийн шораллашкахьчул^[79][80]. Тар гӀум-ариен йу коьрта роль тӀуьна къилба-малхбузен аьхкенан муссонийн мехаш хиларан, цара июнера октябре кхаччалц болчу муьрехь ХӀиндин доккхаха долчу декъа тӀехь догӀа латтадо^[78]. ХӀиндиехь йиъ коьрта климат йу: тӀуьна тропикийн, екъа тропикийн, субтропикийн муссонан, лекхалаьмнийн^[81].

ХӀиндин доккхаха долчу декъехь билгалйолу кхоъ зама: йовха а, тӀуьна а алсама къилба-малхбузен муссон а (июнь — октябрь) йолуш; гӀеххьа шийло а, йекъа а алсама къилбаседа-малхбален пассат а (ноябрь — февраль) йолуш; чӀогӀа йовха, йекъа (март — май) йолуш а. ТӀуьначу заманахь шеран барамах 80 % йочанаш хуьлу. Уггара тӀуьна ду Малхбуза Гатийн а, Гималайн а (6000 мм шарахь) механ басеш, ткъа Шиллонг тӀапломан басешкахь йу Дуьнен тӀехь уггар дукха догӀа догӀу меттиг — Черрапунджи (12000 мм гергга). Уггар екъа кӀошташ — ХӀиндо-Ганган акъарин малхбуза дакъа (100 мм кӀезиг Тар гӀум-арие, бекъа мур 9-10 бутт) а, ХӀиндостанан йуккъера дакъа (300—500 мм, бекъа мур 8-9 бут). Йочанийн барам чӀогӀа хийцало цхьацца шерашкахь. Акъари тӀехь январан йуккъара температура лакха йолу къилбаседера къилбехьа +15 тӀиера +27 °C тӀекхаччалц, майхь массанхьа а +28…+35 °C хуьлу, наггахь +45…+48 °C а кхочу. ТӀуьначу муьрехь пачхьалкхан доккхаха долчу декъехь температура +28 °C хуьлу. Лаьмнашкахь, 1500 м лакхахь, январехь −1 °C, июлехь +23 °C хуьлу, 3500 м лакхахь −8 °C а, +18 °C.

ГӀуран коьрта центраш йу Каракорумехь а, Гималайшкара Заскар дукъан къилба басешкахь а. Шашшан хидалар хуьлу аьхкенан муссонаш йолучу хенахь оьхучу лайнех а, басешкара дарцо дӀакхоьхьу лайнех а. Лайн сизан йуккъера барам лаха болуш бу 5300 м малхбузера 4500 м малхбалехь. глобалан йовхо бахьнехь шаш йухадовлуш ду.

•  
  Гималайш
•  
  Тар
•  
  Аруначал-Прадеш
•  
  Малхбуза Гаташ
•  
  Керала
•  
  Лакшадвип
•  
  Тамилнад
•  
  Андаманан а, Никобаран а гӀайренаш

 

 

ХӀинди йу ХӀиндо-Малайн зоогеографин областехь, уггар а тайп-тайпана биоресурсаш йолчех цхьа пачхьалк йу. ХӀинди — Даймохк бу 7,6 % кепара шадолу декха дийнатийн, 12,6 % массо а олхазарийн, 6,2 % массо а текхаргийн, 4,4 % массо а хи-лаьттан дийнатийн, 11,7 % массо а чӀерийн, 6,0 % массо а зезагийн ораматийн^[82]. Дукхах йолу экорегионаш, шола хьаннаш — къилба-малхбузен Гатийн догӀанан хьаннаш, лакхарчу тӀегӀанера эндемизман амал йолуш йу; массо а вовшахтоьхча, 33 % ХӀиндин ораматийн кепаш эндемикаш йу^[83][84]. ХӀинди мохк лелош болу эзар шераш девлчи, Ӏаламан ораматийн чкъор дукхах йолчу меттигашкахь ца дисина, амма, иза къаьста бес-бесара хиларца: Андаманан гӀайренаш тӀиера а, Малхбуза Гаташкара а, Къилбаседа-малхбузен ХӀиндиера а тропикийн догӀанан хьаннашкара Гималайшкара баганан хьаннашка кхаччалц. ХӀиндостанан чоьхьарчу кӀоштийн акъареш тӀехь алсама йу аккацех лаьтта шолгӀа саваннаш, шурбаьӀаш, пальманаш, баньянаш, лилха хьаннаш, антропогенан схьадалар долу Ӏиттало коьллаш. Лаьмнашкахь йисина муссонан хьаннаш тиках, сандалах, буту эрзах, терминалех, диптерокарпнашах лаьтташ йолу. АхгӀайренан къилбаседа-малхбалехь кхуьу гӀа охьадужу ийна хьаннаш салах ерш алсама а йолуш, ткъа мох болчу Малхбуза Гатийн басешкахь — гуттар сийна йолу ийна хьаннаш^[85].

Малхбален бердан хӀордйистан аса цхьаццанхьа ишалаш долуш йу. Ӏаламан ораматан чкъор ХӀиндо-Ганган акъари тӀехь ца дисина, ткъа цуьнан ландшафташ хийцало малхбузера гӀум-аренаш тӀиера малхбалера гуттар сийначу ийначу хьаннашца. Локхаллин аса дика къастало Гималайшкахь а, Каракорумехь а. Малхбуза Гималайшан кӀажошкара лакха хьалаоьху терайш (1200 м кхаччалц), лакхахьо йу муссонан хьаннаш, йукъахь коьллаш йолу ломан зезан хьаннаш, йукъахь гуттар сийна а, гӀадужу а тайпана хьаннаш йолу таьӀнабазанан хьаннаш, ткъа 3000 м лакхахь долало бен лаьмнаш а, ломан аренаш а. Гималайшан малхбалехь тӀуьна тропикийн гуттар сийна хьаннаш кхочу 1500 м лакха, лакхахь хийцало ломан субтропикийн хьаннашца, таьӀнабазанан хьаннашца, бен лаьмнашца.

ХӀиндин коьртачу диттех ду ниим, шуьйра леладо аюрведин дарбанан препараташкахь. Деза лоручу баньянан дитт бухахь (хьаьжа Бодхи дитт), цуьнан сибат карийна Мохенджо-Даро мухарш тӀехь, Будда Гаутама серлоне кхаьчна боху дукха шерашкара медитацехь Бодх-Гаяхь.

Дукхах йолу хӀиндин кепаш, Гондвана суперконтинента тӀехь гучуйевллачу таксонан тӀаьхье йу, ткъа цуьнан дакъа мацца а хилла хӀиндин субконтинент. ТӀехьарчу боламо хӀиндостанан пилта Лавразица Ӏоттайаларо тайпанаш иэдина. Амма, тӀапломан жигаралло а, климатан хийцамаш а 20 млн шо хьалха хилла болу, бахьана хилира дукхах йолу хӀиндин энлемикийн кепаш яларн^[86]. КӀеззиг тӀаьхьа, ХӀиндиехь гучуйевлла декхаш долу экханаш, уьш даьхкира Азиера шина зоогеографин новкъа кхоллалуш долчу Гималайшан шина агӀора^[85]. Цуьнан тӀехьало, хӀиндин кепаш йукъахь 12,6 % декха дийнаташ а, 4,5 % олхазарш а бен дац эндемикаш, дуьстича текхаргашца 45,8 %, хи-лаьттан дийнаташ 55,8 %^[82]. Уггар башха эндемикаш йу Малхбузен Гаташкахь йеха лангур Нилгири а, мокха Кералан бецан пхьид а. ХӀиндиехь 172 кеп йу, Ӏалам Ӏалашдаран дуьненан бертан хӀаллак хилан кхерамехь йолчеран испискин тӀехь, иза 2,9 % массо а кепашца дуьстича^[87]. Царна йукъахь ду Азин лом, Бенгалан цӀоькъалом, ткъа иштта Бенгалин сип, уьш лечара йевлла дахкалуш долчу бежнийн дилх сов даарна, дарбанан лелийра диклофенак.

ХӀиндин бахархойн йоккха луьсталла а, Ӏаламан ландшафташ хийцаро а къен йина пачхьалкхан дийнаташ. ТӀаьххьарчу иттаннаш шерашкахь, адамийн бахаман гӀуллакхан шордаро кхерам тесна пачхьалкхан экханна. Цунна дуьхьала йина цхьа могӀа къоман паркаш а, заповедникаш а, дуьххьарниг йира 1935 шарахь. 1972 шарахь ХӀиндиехь тӀеэцна «Экха Ӏалам лардаран Закон»^[88] а, «ЦӀоькъалом проект» а иза лардан а, лела меттиг Ӏалашйан а Ӏалашо йолуш; цунна тӀе, 1980 шарахь тӀеэцна «Хьаннаш Ӏалашйаран Закон»^[89]. ХӀинца ХӀиндиехь 500 сов къоман парк а, заповедник а йу, царна йукъахь 13 биосферан заповедник^[90], йиъ царех ЮНЕСКОн биосферан резерватийн дуьненан машан декъера йу; официалан билгалйаьхна 25 хин-ишалан меттигаш Рамсаран конвенцис ларъеш йолу^[91].

•  
  Азин лом
•  
  ХӀиндин мармаӀа
•  
  Гималайшан ча
•  
  ХӀиндин леопард

Кеп:ХӀиндин Йаккхий гӀаланаш

 

 

Бахархойн барамца (1,3 млрд стаг^[92][93]) ХӀинди дуьненахь шолгӀачу меттигехь йу Цийл тӀехьа^[94]. 70 % гергга хӀиндихой беха йарташкахь, амма тӀехьарчу иттех шарахь йаккхийчу гӀаланашка йолчу миграцеш цӀеххьана тӀетоьхна гӀалин бахархой. ХӀиндин уггар йаккхий гӀаланаш Мумбаи (хьалха Бомбей), Дели, Колката (хьалха Калькутта), Ченнаи (хьалха Мадрас), Бангалор, Хьайдарабад, Ахьмадабад йу^[62]. Оьздангалла, меттанаш, генетикан башхаллашца ХӀиндис дуьненахь шолгӀа меттиг боккху Африкин континентал тӀехьа^[62]. ХӀиндин бахархойн йоза хааран йуккъера барам бу 64,8 % (53,7 % зударшна йукъахь, 75,3 % божаршна йукъара)^[94]. Йоза хааран уггар лакхара тӀегӀа ду Керала штатехь (91 %)^[95], а самый низкий — в Бихаре (47 %)^[96]. Боьрша-стен хӀоттаман амал йу божарий зударел алсама болуш. Божарийн бахархой 51,5 % бу, ткъа зударийн — 48,5 %. Махкара хӀора 944 зудчунна 1000 стаг кхочу. ХӀиндин бахархойн йуккъера хан 24,9 шо йу, ткъа шарахь тӀекхета 1,38 % бахархой; хӀора 1000 стагана тӀе дуо 22,01 бер^[94]. 2001 шерахь бахархой дӀайазбаро дийцарехь, 14 шо кхачанза бераш бахархойх 40,2 % бу, 15-59 шо — 54,4 %, 60 шо а, бакхий а — 5,4 %. Бахархойн Ӏаламан тӀекхетар хилира 2,3 %.

ХӀиндин арахьа веха 38 миллион гергга хӀиндахо — уггар йаккхий йукъараллаш йу АЦШ, Йоккха Британехь, Австралехь, Германехь, Японехь, Канадехь. Барам кӀезиг болуш хӀиндахойн йукъараллаш йу Россехь, Францехь, Къилба Корейхь, Аргентинехь, Цийхь.

ХӀинди даймохк бу хӀиндо-ариен меттанийн тобан (74 % бахархой) а, дравидийн меттан доьзалан (24 % бахархой) а. ХӀиндехь дуьцу кхин меттанаш ду австроазин а, тибето-бирман лингвистин доьзалера. ХӀинди мотт, ХӀиндехь уггар баьржина мотт бу^[97], ХӀиндин правительствон официалан мотт бу^[98]. Ингалсан мотт, шуьйра лелабо бизнесехь а, администрацехь а, цуьнан «официалан гӀоьн мотт» статус йу^[99]; цуо йоккха роль лелайо дешарехь, алсама йуккъерчу а, лакхарчу а дешарехь. ХӀиндин Конституцис билгалбаьккхина 21 официалан мотт, бахархойн доккхаха долчу декъо буьцург йа классикан статус ерг. ХӀиндехь йу 1652 диалект^[100].

 

 

 

 

 

Сирла-цӀен басца билгалбина хӀиндоариен меттанаш, баьццарчунца — дравидийн, синачунца — цийн-тибетан, ткъа можачуьнца — австралоазин.

900 млн сов хӀиндахой (80,5 % бахархойх) хӀиндуизм лелош бу. Кхин алсама нах тӀехьабозу динаш ду ислам (13,4 %), керсталла (2,3 %), сикхизм (1,9 %), буддизм (0,8 %), джайнизм (0,4 %). ХӀиндехь кхин а йахӀудийн дин, зороастризм, бахаи, кхин а динаш ду^[103]. Аборигенин 8,1 % болчу бахархошна йукъахь, даьржина анимизм^[104].

2001 шеран бахархой йазбаран терхьашца динан тобанийн амал

 

 

 

 

ХӀиндин Конституци тӀеэцнера Кхолларан гуламца 1949 шо чекхдолуш, ХӀинди паргӀатйаллачул тӀехьа ши шо даьлчи, лела йолаелира 1950 шеран 26 январехь^[105]. Иза йу дуьненахь шен чулацамца уггар йоккха конституци^[106]. ХӀиндин конституцин преамбулехь билгалдоккха йозуш йоцу, социалистийн, дуьненан либерально-демократин республика^[107][108] хилар, вестминстеран парламентан кепаца болхбеш йолу шина палатан парламентаца. Пачхьалкхан Ӏедал декъна кхаа декъе: законашкхолларан, кхочушдаран, суьдан.

Пачхьалкхан Корта бу ХӀиндин президент^[109], иза хоржу электоратон коллегис пхеа шаран чолхе кхажтасарца^{[110][111][112]}. Правительствон корта бу премьер-министр, цуьнгахь ду коьрта кхочушдаран Ӏедал^[109]. Премьер-министр президента хӀоттаво^[113], дукха хьолахь, хуьлу парламентан лахарчу палатехь алсама меттигаш долу политикин партица йа политикин коалицица чӀагӀо йолу кандидат^[109].

ХӀиндин законашкхолларан Ӏедал ду шина палатан парламент, иза лаьтта «Раджья сабха» (Штатийн Совет) олу лакхарчу палатех а, «Лок сабхи» (Халкъан палата) олу лахарчу палатех а^[114]. Даиман а цхьаьна хӀоттамехь йолу «Раджья сабха» лаьтта 245 декъашхочух, церан мандат 6 шарахь лела^[115]. Дукхах болу депутаташ хоржу чолхечу харжамашкахь хӀиндин штатийн а, мехканийн а законашкхолларан меженаша, бахархойн бараме хьаьжжина^[115]. «Лок сабхи» 543 депутат 545-х хоржу доьххьалчу массо а халкъан харжамашкахь 5 шеран^[115]. Важа ши декъашхо хӀоттаво президента ингалс-хӀиндин йукъараллера нагахь, йукъаралла парламентехь гайта ма-еззара гайтина йац аьлла президентан хетахь^[115].

Кхочушдаран Ӏедалан дакъа лаьтта президентах, вице-президентах, премьер-министр коьртехь волу Министрийн Советах (министрийн кабинет цуьнан кхочушдаран комитет йу). ХӀора министр парламентан цхьаьна палатан декъашхо хила веза. ХӀиндин парламентан системехь кхочушдаран Ӏедал кӀелахь ду законашкхуллучун: премьер-министр а, Министрийн Совет а дуьххьара дӀа жоьпехь йу парламентан лахарчу палатан хьалха^[116].

ХӀиндин унитаран кхаа тӀегӀан суьдан Ӏедал ду, иза лаьтта ХӀиндин лакхара суьдхо коьртехь волу Коьртачу суьдах, 21 Лакхарчу суьдах, шортта кегийчу суьдех^[117]. Коьрта суд хьалхарчу инстанцин суд йу адамийн коьрта бакъонех хьакхалучу процессашкахь, штаташна а, центран Ӏедална а йукъарчу къовсамашкахь, кхин а лакхарчу суьдашна тӀехь апелляцин юрисдикци а йу^[118]. Коьрта суд йу юрисдикцехь йозуш йоцуш^[117], бакъо йу штаташна а, мехкашна а законаш кхайкхо йа уьш дӀадаха нагшахь, уьш Конституцица догӀуш дацахь^[119]. Коьртачу суьдан ладамечух цхьа функци йу тӀаьххьара Конституци тидар^[120].

ХӀинди, федералан тӀегӀанехь, уггар дукха бахархой болу пачхьалкх йу^[121][122]. Ша йозуш йоцу демократин пачхьалкх йолчу хенан историн дукхах долчу декъехь, федералан правительство коьртехь йу ХӀиндин къоман конгресс^[62]. Штатийн тӀегӀанехь хьалха тайп-тайпана къоман партеш йу, масала, ХӀиндин къоман конгресс, «Бхаратия джаната парти» (ХӀиндин къоман парти, БДП), ХӀиндин Коммунистийн парти (марксистийн), ткъа кхин а тайп-тайпана регионийн партеш. 1950 — 1990 шерашкахь, боца ши мур дӀабаьккхича, ХӀиндин къоман конгресс парламентан дукхалла йара. ХӀиндин къоман конгресс Ӏедалехь ца хилла 1977 — 1980 шерашкахь, оцу хенахь «Джаната» партис толам баьккхира харжамашкахь, бахьана дара оцу хенан премьер-министро Индира Гандис чолхе хьал кхайкхадарна къам реза ца хилар. 1989 шарахь, Къоман фронт коалицис Аьрру фронтан коалицица цхьаьнакхетна толам баьккхира харжамашкахь, амма Ӏедалехь хьие ца белира шина шарахь бен^[123].

1996 — 1998 шерашкахь федералан правительствон куьйгалла дира цхьа могӀа йах ца йеллачу коалицеш. Консервативан «Бхаратия джаната партис» кхоьллира правительство йоцачу ханна 1996 шарахь, тӀехьа Ӏедале еара Цхьанатоьхна фронтан коалиции.

1998 шарахь, Бхаратия джаната партис кхоьллира Къоман демократин альянс (КЪДА) цхьа могӀа регионийн партешца, тӀаккха хилира исторехь шолгӀа парти, ХӀиндин къоман конгрессал тӀехьа, Ӏедалехь пхеа шеран муьрехь сацайелла^[124].

2004 шеран харжамашкахь ХӀиндин къоман конгрессо «Лок сабхехь» алсама меттигаш баьхна, кхоьллира правительство Цхьанатоьхна прогрессан альянс (UPA) коалицица, цуьнан гӀортол йара «Бхаратия джаната партин» дуьхьала йолу цхьа могӀа аьрру агӀора йолу партеш а, депутаташ а^[125].

2014 шеран парламентан харжамашкахь «Бхаратия джаната парти» толам баьккхинчу Къоман демократин альянсан (КЪДА) куьйгалле еара. Партин корта — Моди Нарендра — хаьржира ХӀиндин премьер-министр^[126].

 

 

 

1947 шерера ша йозуш йоцучу хенахь дуьйна, ХӀиндис гергарло леладо дукха пачхьалкхашца. 1950-гӀа шерашкахь ХӀиндис ладаме болх лелийра дуьнанайукъарчу ариенехь, Африкера а, Азиера а европин колонеш мукъайахархьама^[127]. ХӀиндин эскаро дира машаран ши гӀуллакх луларчу пачхьалкхашкахь — Шри-Ланкехь (1987—1990) а, «Кактус» операци Мальдивийн гӀайренаш тӀехь а. ХӀинди Къаьмнийн йукъаметтиг лелоран декъашхо а, ДӀацакхетаран болам кхоьллинарг а, декъашхо а йу^[128]. Цийн-хӀиндин дозанашкара тӀемаш а, 1965 шеран шолгӀа хӀиндо-пакистанан тӀамо а, ХӀинди хаъал герга йалийра Советийн Союзца АЦШ гергарлонаш хедор мах а болуш, иштта политика дӀа а йаьхьира шийла тӀом дӀабаллалц. ХӀиндис дакъалецира кхаа тӀеман девнехь Пакистанца, дукхахдерг къовсаме болчу Кашмир мохк бахьанехь. Ткъа пачхьалкхашна йукъахь кхин Ӏиттадаларш хилира 1984 шарахь Сиачен шалам бахьанехь а, 1999 шарахь Каргилан тӀом а.

ТӀехьарчу шерашкахь ХӀиндис дӀакхоьхьу хаъал болх Къилба-Малхбален Азин пачхьалкхийн ассоциациехь^[129], Къилба Азин регионийн йукъаметтиг дӀакхехьаран Ассоциациехь, Дуьненайукъара йохк-эцаран кхолламехь^[130]. ХӀинди Вовшахтоьхна Къаьмнийн Кхолламан декъашхойх а, кхоьллинчарех а цхьаъ йу, жигара декъашхо йу цуьнан машаран белхашкахь: 55,000 сов хӀиндин салташа ткъе пхийтта операцехь дакъа лаьцна йеа континент тӀехь машар хулийтархьама^[131]. Йемалйаре а, тӀеман санкцеш йаре а ца хьоьжуш, ХӀинди даиман а куьгъйаздан дуьхьал йу Ядеран талламаш цамагабаран барта а, Ядеран герз цадаржоран барта а кӀела, гӀоле хета шен ядеран программашна ша терго йар. ТӀехьарчу заманахь, арахьара политикин ариенехь ХӀиндин правительство ницкъаш хьажийна АЦШца, Цийца, Пакистанца йукъаметтиг тойаре. Экономикин сферехь, ХӀиндин гергара йукъаметтигаш йу кхечу кхуьучу пачхьалкхашца Къилба Америкехь а, Азехь а, Африкехь а.

 

ХӀиндин тӀеман ницкъаш шен дукхаллин барамца дуьненахь кхоалгӀачу меттигехь бу, уьш лаьтта ХӀиндин эскарх, флотах, ТӀеман-хӀаваан ницкъех^[94]. ГӀоьнна эскаршна йукъара ду хӀиндин тӀеман дакъош, хӀиндин бердан ха, стратегин тӀеман баьччалла. ХӀиндин Президент тӀеман ницкъийн Коьрта баьчча ву. 2007 шарахь пачхьалкхан тӀеман бюджет хилира 19,8 млрд АЦШ-н доллар, иза йу 2,4 % ЧВС. ХӀинди — дуьненахь герзан коьрта импортёр йу, цу тӀе 3/4 ХӀиндин герзан импорт кхочу Россехара^[132].

1974 шарахь ХӀиндих хилла Ядеран клубан декъашхо, дуьххьарлера ядеран зиер дина Къежа Будда операци кодан цӀе а йолуш. ТӀаьхьара 1998 шеран лаьттан бухара ядеран герзан зиераш ХӀиндин дуьхьала дуьненайукъара тӀеман санкцеш йира, уьш тӀехь-тӀехьа совцийра 2001 шеран сентябрехь. Шен ядеран политикехь ХӀиндис «хьалха тухур ца хиларан» низам леладо^[133]. 2008 шеран 10 октябрехь ХӀиндин а, АЦШ-н а йукъахь ХӀиндо-америкин ядеран гӀуллакхийн барт бина, цуо хаддийна чекхдаьккхина атоман энергин областехь пачхьалкхан къевлина латтор^[134].

ХӀиндин башха гӀуллакххошна йукъайогӀу Цхьанатоьхна талламан комитет — «Joint Intelligence Committee» (JIC), Талламан а, анализан а дакъа — «Research and Analysis Wing» (RAW), Талламан бюро — «Intelligence Bureau» (IB), ткъа иштта Мохк ларбаран Министраллин талламан дакъош, Пачхьалкхан а, чоьхьарчу гӀуллакхийн а Министраллин Центран талламан бюро, Чоьхьарчу кхерамазаллин департаментан дакъош. ХӀиндин коьрта геополитикин мостагӀ йу Пакистан, Пакистанан а, цуьнан башха гӀуллакххошна а дуьхьал беш болу болх коьрта приоритет йолуш бу ХӀиндин башха гӀуллакххойн.

 

 

Шен историн йохаллехь паргӀато йаьккхинчул тӀехьа, ХӀиндис дӀайаьхьира доларчу декъехь правительствос дакъа а лоцуш, социалистийн экономикин политика, луьра терго а яра пачхьалкхан арахьарчу йохк-эцаран а, инвестицийн а. Амма, 1991 шарахь дуьйна, ХӀиндис дӀабаьхьира либералан экономикин хийцамаш, шен базар а йиллина, экономикин сферера правительствон терго лагӀйинаКеп:Дац АХЬ. 1991 шеран мартехь дешинвалютан резерваш тӀекхийтира 5,8 млрд АЦШ доллар тӀиера^[135] 304,2 млрд доллар кхаччалц 2013/14 финансан шо чекхдолуш^[136]. Бакъду, дешин дакъа цӀеххьана охьаделира — 7 % кхаччалц оцу хенахь^[136] Иштта хаъал охьаелира федералан а, штатан а бюджетан къоьлла^[137]. Политикин дебаташ йукъахь дӀайаьхьира доларчу компанийн приватизаци, цхьайолу экономикин секторш бахархошка а, кхечу пачхьалкхашка а дакъалацийта дӀайеллар^[138][139]. 1990-гӀа — 2000-гӀа шерашкахь долара дакъа чӀагӀдаларан гайтам бу пачхьалкхан арахьара декхаран дакъа охьадалар: 1990/91 финансан шарахь — 59,9 %, 2000/01 финансан шарахь — 44,1 %, 2010/11 финансан шарахь — 25,6 %^[140]. Дерриге чоьхьара сурсат АЦШ-н долларшкахь хӀинцалера валютан курсаца ду 1,089 трлн, оцу терахьо ХӀинди шийттолгӀачу меттиге йоккху дуьненан экономикехь^[141]. Нагахь эца таронан паритет дуьстича, ХӀиндин ду дуьненахь доьалгӀа ЧВС — 4,726 трлн доллар. Номиналан бахархойн цхьаьна синан кхочу са хуьлу 977 АЦШ-н доллар, цуо пачхьалкх хӀоттайо дуьненахь 128 меттиге оцу гайтамашца. Бахархой цхьаьна синан кхочу саца эцаран тарон паритетаца хуьлу 2700 доллар (дуьненахь 118-гӀа меттиг).

ТӀаьхьарчу ткъа шарахь шеран ЧВС тӀекхетаран йуккъера барам хилира 5,5 %, цуо хӀиндин экономика дуьненахь уггар чехка кхуьучех йира^[142]. ХӀиндехь дуьненан белхан ницкъийн шолгӀа барам бу — 516,3 млн стаг, 60 % царех болхбеш ву йуьртабахамехь; 28 % хьашташ кхочушдарехь; 12 % Индустрихь^[94]. Коьрта йуьртабахаман рицкъаш ду дуга, кӀа, бамба, джут, чай, шекаран эрз, картол. Йуьртабахаман дакъа ду 28 % ЧВС; хьашташ кхочушдар — 54 %, промышленность — 18 %. Промышленностан коьрта отраслаш: автомобилашйар, химин, цементан, электроника, йуургкечйийриг, машенашйар, пайден маьӀданаш дахар, маьхкдаьттан, фармацийн, металлкечдаран, текстилан. Сиха экономика кхиар бахьнехь энергийн ресурсаш иэшар тӀекхетна. Статистикин терхьашца, ХӀинди йалхолгӀа меттигехь йу мехкдаьтта дайарца, кхоалгӀа — тӀулган кӀора байарца^[143]. ТӀаьхьарчу ткъа шарахь ХӀиндин экономика цхьатна эшшара айайелла, амма, тайп-тайпана социалан тобанаш, географин регионаш, йуьртан гӀалин меттигаш йуьстича, экономикин айайалар цхьабосса дацара^[144]. ХӀиндера са цхьатерра цахилар дукха йоккха а йац(2011 шарахь коэффициент Джини: 33.6)^[145], хӀетте а тӀаьхьарчу шерашкахь уьш а айалуш йу. ХӀиндехь бахархойн чкъоьраш чӀогӀа декъалуш ду, 2009 шеран терхьашца, 10 % бахархойн долахь 28,8 % къоман са йу^[146]. Хаъал экономикин прогресс йоллушехь, бахархойн доьалгӀа дакъа деха пачхьалкхо хӀоттийначу дахаран минимумал лахарчу барамехь, иза бу дийнахь 40 АЦШ-н доллар. Статистикин терхьашца, 2011 шарахь, 19 % бахархой бара къоьллин тӀегӀанал лахахь дийнахь 2 бен ца кхочуш^[147]. ТӀаьхьарчу хенахь, ХӀинди, ингалс мотт буьйцу говзанчаш дукха хиларна, аутсорсинган меттиг хилла дукхах йолчу мультикъаьмнийн корпорацийн, гӀарайаьлла меттиг а хилла «медицинин туризман»^[148]. ХӀинди кхин а хилла хаъал йоккха программа латторан, ткъа иштта финансийн а, технологин а хьаштийн экспортёр. ХӀиндин коьрта Ӏаламан бахам бу оху латта, бокситаш, хромиташ, кӀора, алмазаш, эчиган маьӀда, кир-маьӀда, марганец, слюда, Ӏаламан газ, мехкдаьтта, титанан маьӀда^[62]. 2010/11 финансан шарахь экспорт хилира 250,5 млрд АЦШ-н доллар, ткъа импорт — 380,9 млрд гергга^[149]. Коьрта экспорт (2009/10 финансан шо) йу машенаш а, гӀирс а (21,4 %), куьйга йина хӀумнаш (16,8 %), химин сурсаташ (12,8 %), даар а, йуьртбахаман аьргалла (10,0 %), кийча духар а, кӀадеш а (8,1 %)^[150]. Коьрта эцархой (2009/10 финансан шо): ЕС (20,2 %), АЦШ (10,9 %)^[151]. Кхин а ХӀинди хьалхарчу меттигехь йу слюдан экспортехь (коьрта эцархой бу Ций, Япон, АЦШ)^[152]. Коьрта импорт — мехкдаьтта, машенин гӀирс, лаьттан туьха, химикаташ. ХӀиндин коьрта йохк-эцаран накъочтий бу АЦШ, Европин барт, Ций.

ХӀиндин арахьарчу декхаран бала чӀагӀбелира 1980-гӀа шераш чекхдовлуш, иза 83,8 млрд долларе кхаьчча (29 % ЧВС 1990/91 финансан шарахь), ткъа 1980/81 финансан шарахь иза хилира 23,5 млрд доллар (ЧВС 12 % кӀезиг)^[153]. Цуьнца цхьаьна пачхьалкхан декхаран дакъа 59,9 % (1990/91 финансан шо) хилира^[140]. 2001/02 финансан шарахь хьал тоделира — пачхьалкхан декхар лагӀделира 43,6 млрд долларе кхаччалц, тӀаьхьарчу пхеа шарахь башха хийца а ца делира (46,3 млрд доллар 2005/06 финансан шарахь)^[140]. Амма тӀехьа пачхьалкхан декхар цӀеххьана тӀекхета доладелира, 2010/11 финансан шарахь кхечира 78,2 млрд долларе^[140]. Шадолу арахьара декхар кхин а сиха тӀекхийтира: 92,9 млрд долларера 2005/06 финансан шарахь 227,7 млрд долларе 2010/11 финансан шарахь^[140].

 

 

 

ХӀиндехь йу шайолу кепара транспорт: хин (хӀордан а, охьадоьдучу хин а), автомобилан, хӀаваан, цӀерпоштнекъан, биргӀанан.

ХӀиндин цӀерпоштнекъан транспорто дӀасахьо массашкахь адамаш а, киранаш а. ЦӀерпоштнекъан машийн бохалла (2009 шо) — 63 эз. км сов, оцу йукъахь 18 эз. км электрификаци йина ду^[154]. Шарахь дӀасахьо 6 миллиард гергга адам а 350 миллион тонн киранаш а. Пачхьалкхан цӀерпоштнекъан 99 % киранашна тергоеш волу коьрта оператор йу Indian Railways^[155]. 1951 шарахь мехкара цӀерпоштнекъаш Ӏедало доладехира^[154].

1950 шарахь ХӀиндиехь дара 382 эз. км лаьттан некъаш а, 136 эз. км шоссейн некъаш а. Царех цасоццуш киранийн а, пассажирийн а автотранспорт дӀалелийта пайден дацара 22 эз. км бен^[156].

ХӀиндиехь кеманаш лела пайден ду хин лахешкахь Ганг, Кришна, Годавари^[156], Кавери^[157]. И хиш леладо киранаш дӀасахьуш, 1950-гӀа шерашкахь 3/4 киранех дӀахьуора хиш чухула гатан кеманаш тӀехь.

1951 шарахь ХӀиндин Ӏапказийн кеманийн флот 86 пароход дара 338 эзар тонн тоннаж йолуш^[156].

1950 шарахь ХӀиндиехь болхбуора 64 гражданийн аэропорташа^[156]. ХӀинца ХӀиндиехь 454 аэропорт йу.

ХӀинди паргӀатйаьллачу хьалхарчу шерашкахь дешин-валютан тӀехьло цӀеххьана охьайуьйжира 2,161 млрд долларера 1950/51 финансан шарахь 0,637 млрд долларе кхаччалц 1960/61 финансан шарахь, цул тӀаьхьа дуккха а лаьттира лахарчу тӀегӀанехь (0,975 млрд доллар 1970/71 финансан шарахь)^[136]. 1970-гӀа шераш пачхьалкхана аьтту болуш хилира, цуо цӀеххьана айира дешин-валютан тӀехьло, иза 1980/81 финансан шарахь кхечира 6,823 млрд долларе^[136]. 1980-гӀа шерашкахь тӀехьло кхиар сецира: иза 1990/91 финансан шарахь хилира 5,834 млрд доллар^[136]. 1990-гӀа шерашкахь либерализаци йинчул тӀехьа дешин-валютан тӀехьло тӀекхийтира ворхӀазза сов барамехь — 42,281 млрд доллар 2000/2001 финансан шарахь^[136]. 2000-гӀа шерашкахь керла кхоссадалар кепара ворхӀазза тӀекхийтира тӀехьло — 304,818 млрд долларе кхаччалц 2010/2011 финансан шарахь^[136]. Билгалдаккха деза, 1990-гӀа шерийн дешин дакъа тӀехьлонехь охьаделира 51 % (1990/91 финансан шо) 6 % (2000/2001 финансан шо) кхаччалц^[136]. 2000-гӀа шерашкахь дешин дакъа тӀекхийтира 8 % (2010/2011 финансан шо) кхаччалц^[136].

ХӀинди дуьненахь а хьалха йу тахьтанан мусковит деш, коьрта даккхар хуьлу Андхра-Прадеш штатехь, цигахь йу слюдан аса 25 км шуьйра а, 100 км еха а йолуш^[152]. чӀогӀа даьржина ца магийнашехь къайлаха къевлинчу шахташ чохь даккхар, наггахь берийн болх а лелош^[158]. В 2012—2013 году официально добыто 1255 тонн природной слюды на 32 месторождениях^[158]. Официалан хӀиндин слюда даккхар чӀагӀделира 1960-гӀа шерашкахь (7000 тонн 1961 шарахь), амма цул тӀехьа дуьйжира (1550 тонн 1988 шарахь), тӀаккха даккхаран барам цхьаьна эшшара хилира, 2000-гӀа шерашкахь шарахь 1100 тонн тӀиера 4500 тонн тӀекхаччалц листира^[158].

Йозуш йоцучу ХӀиндин арахьара йохк-эцаран амалехь ду даиман а импорт экспортал дукха хилар^[159]. Хьалхарчу иттаннаш паргӀатонан шерашкахь арахьара йохк-эцар тӀекхеташ йара, амма меллаша: 2,5 млрд доллар 1950/51 финансан шарахь, 4,2 млрд доллар 1970/71 финансан шарахь^[160]. ТӀаккха цӀеххьана тӀекхийтира, 1980/81 финансан шарахь арахьара йохк-эцаран барам хилира 24,4 млрд доллар, ткъа 1990/91 финансан шарахь 42,2 млрд доллар^[160]. 1990-гӀа — 2000-гӀа шерашкахь арахьара йохк-эцаран барам сихха тӀекхийтира, кхечира 95,2 млрд долларе 2001/02 финансан шарахь, 631,4 млрд доллар 2010/11 финансан шарахь^[149]. Хийцаелира хӀиндин импортан структура а, йалтан дакъа дӀаделира: 16,1 % импортан механ тӀиера 1960/61 финансан шарахь 0,03 % мехе кхаччалц 2009/10 финансан шарахь^[149]. ТӀаьхьарчу иттаннаш шерашкахь хийцайелла хӀиндин экспорт а: чайн дакъа доьжна 0,4 % кхаччалц 2009/10 финансан шарахь^[149] (1970/71 финансан шарахь хӀиндин чайн импорт экспорт 9,6 % йара), ткъа джутан а, джутан гӀирсаш а охьабевлира 21,0 % тӀиера 0,4 % кхаччалц 2009/10 финансан шарахь^[149].

2013 шарахь ХӀиндис арахьа хьажийна 1,7 млрд доллар дуьхьара инвестицеш (пачхьалкхийн дуьненайукъарчу экспортан дуьхьара арахьа йинчу инвестицех 0,1 %)^[161]. Мехкан дуьхьара арахьа йинчу инвестицех гулбина барам хилира 2013 шарахь 119,8 млрд доллар (0,5 % дуьненайукъарчу дуьхьара арахьа йинчу инвестицин барамах)^[161]. Ехачу заманахь ХӀиндин роль дуьненан инвестицийн экспортехь чӀогӀа кӀезиг дара — 2004 шарахь оцу пачхьалкхан дуьхьара арахьа йинчу инвестицех гулбина барам бара 6,5 млрд доллар йа 0,07 % дуьненайукъарчух^[161]. Амма 2004—2009 шерашкахь гӀуллакхаш тоделира — дуьхьара арахьа йинчу инвестицех гулбина барам айабелира 77,2 млрд долларе я 0,4 % дуьненайукъарчу барамах, ткъа хӀора шеран дуьххьара капитал йукъадиллар айаделира 2,2 млрд долларера 16,0 млрд доллар кхаччалц^[161]. Географин агӀора 2011/12 финансан шарахь ХӀиндин дуьххьара инвестицеш иштта йекъайелла: Маврики — 23 %, Сингапур — 19 %, Нидерландаш — 12 %, АЦШ — 9 %, Йоккха Британи — 4 %, ӀЦЭ — 4 %^[162].

 

 

 

 

 

 

 

 

ХӀиндин оьздангалла чӀогӀа бесара йу^[163], лакхарчу тӀегӀанера синкретизм йолуш йу^[164]. Шен историн йохаллехь, ХӀиндин таро хилира шира оьздангаллин гӀиллакхаш Ӏалашдан, цуьнца цхьаьна керла гӀиллакхаш а, ойланаш а шайгара мохк баьккхинчаьргара а, мухажирашкара а тӀеэца, шайн оьздангаллин Ӏаткъам Азин кхечу регионашкахь баржо а.

ХӀиндин йукъараллехь чӀогӀа лераме ду доьзалан мехаллаш а, гӀиллакхаш а, хӀетте а хӀинцалерчу гӀалийн доьзалшна гӀуоле хета нуклеаран доьзалан структура, дукхах дерг гӀиллакхера шуьйра доьзалан системо тӀебохку социалан-экономикин бехкамаш бахьнехь.

ХӀиндин архитектура йу цхьа область, шена чохь чӀогӀа къегина гайтина хӀиндин оьздангаллин дукхалла. ХӀиндин архитектурин иэсин доккхаха долу дакъано, оцу йукъахь йу чӀогӀа хаза монументаш Тадж-Махал а, кхин масалаш моголийн, Къилба ХӀиндин архитектураш, гойту шира а, тайп-тайпана а ХӀиндин регионийн меттигера гӀиллакхаш а, арахьара гӀиллакхаш а.

ХӀиндин музыкехь йу шуьйра гӀиллакхийн спектр а, регионийн оьмар а. ХӀиндин классикан музыкин чу йогӀу шиъ коьрта жанр — къилбаседахӀиндин хӀиндустанин а, къилбахӀиндин карнатин а гӀиллакхаш, церан тайп-тайпана регионийн халкъан музыкин кепера вариацеш а. ГӀарайаьллачу музыкин меттигерчу оьмаран йу филми а, хӀиндин халкъан музыка а, царех уггар Ӏаткъам болуш йолчу кепех йу синкретин гӀиллакхаш баулаш.

ХӀиндин хелхарш иштта тайп-тайпана халкъан а, классикан а кепаш йолуш ду. Уггар девзаш долу хӀиндин халкъан хелхарш ду бхангра Пенджабехь, биху Ассамехь, чхау Малхбузен Бенгалехь, Джаркхандехь, Ориссехь, кхин а гхумар ду Раджастханехь. БархӀ хелхаран кепашна, шен хаамийн кепашца а, мифологин дакъошца а, хӀиндин классикан хелхарш статус йелла ХӀиндин къоман музыкин а, хелхарийн а, драман а академис. Уьш ду: бхаратанатьям^[165] Тамилнад штатера, катхак Уттар-Прадеш штатера, катхакали^[166] а, мохини-аттам а Кералера, кучипуди Андхра-Прадешера, манипури Манипурера, одисси Ориссера, саттрия Ассамера^[167].

ХӀиндин театро дукха хьолахь лелайо музыка, хелхарш, импровизацин диалог^[168]. Сюжеташ хӀиндуизман тексташкара а, ткъа иштта йуккъерчу бӀешерийн литературин кхолламийн а, социалан а, политикин а керлачин мукъмийн бух тӀехь хуьлу. ХӀиндин театран цхьайолчу регионийн кепаш йу: бхавай Гуджарат штатера, джатра Малхбуза Бенгалера, наутанки а, рамлила а Къилбаседа ХӀиндиера, тамаша Махараштрера, терукутту Тамилнадера, якшагана Карнатакера^[169]. ХӀиндин киноиндустри дуьненахь уггар йоккха йу^[170]. 2009 шарахь ХӀиндиехь йаьккхина 2,5 эз. гергга фильм, царех 1280 исбаьхьаллин^[171]., Штаб-квартира Мумбайх йолу, Болливудо йоха хӀиндин маттахь коммерцин фильмаш, иза йу уггар дукха кинош йохург йу дуьненахь^[172]. ХӀиттина девлла кинематографин гӀиллакхаш ду хӀиндин кхечу меттанашкахь а: бенгали, каннада, малаялам, маратхи, тамилийн, телугун^[173].

хӀиндин литературин уггар шира кхолламаш бӀешерашкахь барта дӀалуш бара, тӀехьуо дӀайазбира^[174]. Царна йукъайогӀу санскритан литература — Ведаш, «Махабхарата» а, «Рамаяна» а эпосаш, «Абхигьяна-шакунталам» драма, классикан санскритан поэзи махакавья^[175], тамилийн литература Сангам^[176]. Керлачех цхьа йаздархо ву, хӀиндийн меттанашкахь а, ингалсан маттахь а йаздеш хилла волу Рабиндранат Тагор — 1913 шеран Нобелин совгӀатан литературехь лауреат хилла волу.

Дешар дукхах йолчу ХӀиндин ЛДМ ду ингалсан маттахь. Лакхара дешар махкахь ду европерчу ЛДМ программин тӀегӀанехь. Дешаран шеран мах — 15 000 АЦШ-н доллар гергга бу.

ХӀиндиехь болхбеш йу 2009 шеран терхьашца 504 ЛДМ (1950 шарахь уьш йара 27)^[177]. ТӀаьххьарчу масех итт шарахь шуьйра кхиина техникин областера дешар. Хъинца 185 ЛДМ кховдина аспирантура инженерехь а, техникин белхехь а.

ХӀиндин йуург дукха бес-бесара йу регионийн оьмарш йолуш, чӀогӀа хаза дуу орамаш, бецаш, чамбийригаш лелош. Регионашкара коьрта даар дуга (алсама къилбехь а, малхбалехь а) а, кӀен сурсаташ (алсама къилбаседехь) ду^[178]. Уггар гӀарайаьлла чамбийриг, хьалха дуьйна хӀиндин субконтинентехь хилла йолу, хӀинца дуьненахь массанхьа а лелон, Ӏаьржа бурч йу; ткъа, цӀен чкъоьргара бурч, шуьйра лелош болу массо ХӀиндиехь, лело баьккхина ХӀиндистан ахгӀайрен тӀехь португалхоша^[179].

ХӀиндин тайп-тайпанчу регионашкахь леладо тайп-тайпана кепара хӀиндин духар. Цуьнан бос а, оьмар а йозу тайп-тайпанчу факторех, масала климат. ГӀарадаьлла ду духар тегна доцучу кӀадийн кескех, зударийн сари а, божарийн дхоти йа лунги; иштта даьржина ду тегна духарш а, масала, зударийн пенджаби (шарбалш а, курта-пижама), божарийн европин оьмаран хечеш а, кучамаш а.

Дукхах долу хӀиндин Ӏиданаш динах девлла хуьлу, хӀетте а цхьадерш царех массо а хӀиндахоша даздо, кастане йа дине ца хьоьжуш. Цхьадолу шуьйра Ӏиданаш ду Дивали, Ганеша-чатуртхи, Угади, Понгал, Холи, Онам, Виджая-дашами, Дурга-пуджа, Мархин Ӏид, ГӀурбан Ӏид, Рождество, Весак, Вайсакхи^[180]. ХӀиндиехь ду кхоъ пачхьалкхан Ӏид. Тайп-тайпанчу штаташкахь иштта даздо иссана тӀиера шийттане кхаччалц официалан меттигера Ӏиданаш. Динан Ӏиданаш хӀиндахойн дахаран дакъа ду, дӀахьо диллина а, дукха адамца а.

ХӀиндин къоман спорт йу беца тӀиера хоккей, ткъа уггар шуьйра спортан кеп — крикет. Цхьайолчу штаташкахь, масала, Малхбузен Бенгали, Гоа, Керала, шуьйра йаьржина иштта футбол^[181] а. ТӀаьхьарчу хенахь гӀарадаьлла теннис. ХӀиндиера схьайевлла йолу шахматаш, чӀогӀа йеза, хӀиндин гроссмейстерш тӀехь-тӀехьа тӀекхеташ бу. Спортан Ӏадатан кепаш йу, ша болчу махкахь йаьржина кабадди, кхо-кхо, гилли-данда. ХӀинди кхин а даймохк бу йоган, ширахӀиндин тӀеман говзаллин, — Каларипаяттун а, Варма-калайн а.

ХӀиндин гулйинчу командо беца тӀиера хоккейх ловзуш уггар дукха мидалш йаьхна Олимпийн ловзаршкахьКеп:Дац АХЬ.

ХӀиндин къоман кхерамазаллин кхерам бу терроризм, дукха Джамму а, Кашмир а штатехь, ХӀиндин къилбаседа-малхбалехь, ткъа XXI бӀешо долалуш — Делиехь а, Мумбаихь а. Масала ду 2001 шарахь террористаш Делиехь ХӀиндин парламентан тӀелатар. 2008 шеран гурахь террористаш тӀелетира пачхьалкхан уггар йоккхачу гӀалин — Мумбайн, 100 сов стаг вийра. ХӀиндиехь теракташ дукха делахь а, дукхахъерш царех нахана зулам ца деш чекхдовлу: 2001—2010 шерашкахь пачхьалкхехь дина 13001 теракт, цигахь байинарш 3986 вахархо а, 855 кхерамазаллин ницкъийн векалш бу^[182].

Боккха бала бу иттаннаш шерашкахь коммунисташ-наксалиташ (дукхах берш маоизман некъехь берш) хьуш болу шуьйра масштабан партизанийн тӀом. ХӀиндиехь деш долчу террористийн акташ дукхах дерш цара деш ду: 2010 шарахь наксалиташ йина 2212 теракт, цигахь велла 1003 стаг^[183]. Наксалитийн болам болабелла 1967 шарахь^[184], тахана а цара тергоеш бу дукхах болу мехкаш Андхья-Прадеш, Малхбуза Бенгали, Бихар, Джаркханд, Орисса, Махараштра, Чхаттисгарх 200 млн вахархо волу штаташ. Наксалитийн коьрта кхолламаш: ХӀиндин коммунистийн парти (марксистийн-ленинан) (1969 шарахь дуьйна), ХӀиндин Маоистийн коммунистийн центр 1970-гӀа шераш дуьйлалучу хенара, Халкъан тӀеман тоба 1980 шарахь дуьйна^[183]. ХӀиндин Маоистийн коммунистийн центро кхоьллина, ма-дарра аьлчи, шайн пачхьалкх халкъан суьдаш а йолуш (цара виеран кхел а йо), шайн правительство а, налогаш а йолуш, церан наха иштта дарбан цӀиенош до, ишколаш йо, буру туху^[183]. Наксалиташ тӀетевжина уггар къен бахархойн чкъоьран шуьйрачу гӀоьнна. Хаза факт: наксалиташ официалан террористаш кхайкхинашехь, цаьрца тӀом беш полицин ницкъаш бен дац (аьтту болуш а дац). ХӀиндин тӀеман ницкъаш наксалиташна дуьхьала операцеш ца йо, кхайкхадо, шеш дуй шайн къомаца тӀом бийр бу аьлла ца биина олий.

Этносан терроризман кхерч бу керста динера бахархой болу Нагаленд. 1992—2012 шерашкахь штатехь тӀамехь кхелхина 3432 стаг (дукхах берш тӀемлой, баларш бакъоларъярхошна а, бахархошна а йукъахь дуккха а кӀезиг ду — 2003—2012 шерашкахь вийна кхерамазаллин ницкъийн 10 белхало)^[185].

1980-гӀа шераш чекхдовлуш йолайелла терроризман тулгӀе бодо тайпанаш дехачу Ассам штатехь^[186]. 2003 шарахь царна автономии яла барт хилча, иза лагӀъелира, амма дов кӀур туьйсуш лаьтта^[187].

1980 шарахь Манипурехь болабелла герзашца болу мейтейн (манипурхойн) гӀаттам, уьш бара ХӀиндин куьйгаллин дуьхьала а, «маянгаш» (неханаш) лахка бохуш а^[188]. 2013 шарахь Манипурехь хилира 225 терактов^[189]. Дукха хьолахь теракташкахь кхелха шеш тӀемлой, баларш кхерамазаллин гӀуллакхийн белхалошна а, бахархошна а йукъахь кӀезиг ду^[190].

Хьалха хиллачу Трипура олаллехь сепаратизм кхоллайалар бахьна ду Бангладешера бевдда мухажираш бахкар ду, иза бахьнехь меттигера ломан тайпанаш (трипури а, кхин дерш а) кӀезиг хилла мухажирел, церан консолидаци хилла 1979 шо долалуш оцуо этносан дов эккхийтина^[191].

1988 шарахь правительство а, сепаратисташа а барт бинашехь тӀелетарш ца севцира: 2003—2012 шерашкахь штатехь йира 1038 теракт, тӀелетарш хилира луларчу Бангладешан махка тӀиера^[192]. Дукхах болу белларш теракташ йинарш бара, кхелхина бахархойн а, кхерамазаллин ницкъийн белхалойн а барам дуккха а кӀезиг бу^[193].

2012 шарахь ХӀиндин къилбаседа-малхбузехь йина 1025 теракт, бакъ ду баларш дуьстича дукха ца хилира — 97 вахархо а, 14 кхерамазаллин ницкъийн белхало а^[194].

• ХӀинди
• Российн-хӀиндин йукъаметтигаш
• ХӀиндин таможнин аса

Йукъара хаам

• Ивашенцов Г. А. Индия. — М.: Мысль, 1989. — 160 с. — (У карты мира). — 100 000 экз. — ISBN 5-244-00318-6. (обл.)
• Неру Дж. Открытие Индии / Джавахарлал Неру / Пер. с англ.; Переводчики: В.В. Исакович, Д.Э. Кунина, И.С. Кливанская, В.Ч. Павлов; Ред. перевода В.Н. Мачавариани.. — М.: Издательство иностранной литературы, 1955. — 652, [24] с. (в пер.)

Истори

• Антонова К. А., Бонгард-Левин Г. М., Котовский Г. Г. — История ХӀиндин. М.: Изд. центр А3, МСК, 1999
• Бонгард-Левин Г. М. Индия эпохи Маурьев /Бонгард-Левин Г. М.; АН СССР. Ин-т востоковедения. — М.: Наука, 1973.
• Гусева Н. Р. Индия в зеркале веков. — М.: Вече, 2002
• Дьяков А. М. Индия во время и после Второй мировой войны: (1939—1949 гг.) / Дьяков А. М.; Ред. И. М. Рейснер; АН СССР. Ин-т востоковедения. М.: Издательство АН СССР, 1952
• Индия в древности: Сборник статей / АН СССР. Ин-т народов Азии. — М.: Наука, 1964
• Сафронова А. Л. Глава 4. Государства Южной Азии во второй половине XX в. // Новейшая история стран Азии и Африки, XX век: Учебник для студентов высших учебных заведений: В 3 ч. Часть 2: 1945—2000 / Под ред. А. М. Родригеса. — М.: Гуманитарный издательский центр Владос, 2001. — С. 221—315. — 320 с. — ISBN 5-691-00644-4, ISBN 5-691-00820-X(II).
• Спейт О. Х. К. Индия и Пакистан: Пер. с англ./ Ред. А. М. Рябчиков. М.: Иностранная литература, 1957
• План похода в Индию в том виде, как он был договорен между Бонапартом и Павлом I Архивйина 2017-07-31 — Wayback Machine / Сообщ. Ю. В. Толстой // Русская старина, 1876. — Т. 15. — № 1. — С. 216—217.
• Проект русско-французской экспедиции в Индию. 1800 г. Архивйина 2017-07-31 — Wayback Machine // Русская старина, 1872. — Т. 7. — №. 9. — С. 401—409.
• Brown, Judith M. (1994), Modern India: The Origins of an Asian Democracy (http://www.oup.com/uk/catalogue/?ci=9780198731139), Oxford and New York: Oxford University Press. Pp. xiii, 474, ISBN 0198731132, <http://www.oup.com/uk/catalogue/?ci=9780198731139>.
• Kulke, Hermann & Dietmar Rothermund (2004), A History of India (https://www.amazon.com/History-India-Hermann-Kulke/dp/0415329205/), 4th edition. Routledge, Pp. xii, 448, ISBN 0415329205, <https://www.amazon.com/History-India-Hermann-Kulke/dp/0415329205/>.
• Metcalf, Barbara & Thomas R. Metcalf (2006), A Concise History of Modern India (Cambridge Concise Histories) (https://www.amazon.com/Concise-History-Modern-Cambridge-Histories/dp/0521682258/), Cambridge and New York: Cambridge University Press. Pp. xxxiii, 372, ISBN 0521682258, <https://www.amazon.com/Concise-History-Modern-Cambridge-Histories/dp/0521682258/>.
• Spear, Percival (1990), A History of India, Volume 2 (https://www.amazon.com/History-India-Vol-2/dp/0140138366/ref=pd_ybh_a_6/104-7029728-9591925), New Delhi and London: Penguin Books. Pp. 298, ISBN 0140138366, <https://www.amazon.com/History-India-Vol-2/dp/0140138366/ref=pd_ybh_a_6/104-7029728-9591925>.
• Stein, Burton (2001), A History of India (https://www.amazon.com/History-India-World/dp/0631205462/ref=pd_ybh_a_7/104-7029728-9591925), New Delhi and Oxford: Oxford University Press. Pp. xiv, 432, ISBN 0195654463, <https://www.amazon.com/History-India-World/dp/0631205462/ref=pd_ybh_a_7/104-7029728-9591925>.
• Thapar, Romila (1990), A History of India, Volume 1 (https://www.amazon.com/History-India-Penguin/dp/0140138358/), New Delhi and London: Penguin Books. Pp. 384, ISBN 0140138358, <https://www.amazon.com/History-India-Penguin/dp/0140138358/>.
• Wolpert, Stanley (2003), A New History of India (https://www.amazon.com/New-History-India-Stanley-Wolpert/dp/0195166787/), Oxford and New York: Oxford University Press. Pp. 544, ISBN 0195166787, <https://www.amazon.com/New-History-India-Stanley-Wolpert/dp/0195166787/>.

Географи

• Ali, Jason R. & Jonathan C. Aitchison (2005), "Greater India (http://dx.doi.org/10.1016%2Fj.earscirev.2005.07.005)", Earth-Science Reviews 72 (3-4): 169-188, DOI 10.1016/j.earscirev.2005.07.005.
• Dikshit, K.R. India: The Land // Encyclopædia Britannica. — 2007. — P. 1–29.
• Government of India. India Yearbook 2007. — Publications Division, Ministry of Information & Broadcasting, 2007. — ISBN 81-230-1423-6.
• Government of India (2007), India Yearbook 2007 ([[::India Yearbook 2007|]]), Publications Division, Ministry of Information & Broadcasting, ISBN 81-230-1423-6.
• Heitzman, J & RL Worden (1996), India: A Country Study ([[::India: A Country Study|]]), Library of Congress (Area Handbook Series), ISBN 0-8444-0833-6.
• Kumar, V. Sanil; K. C. Pathak & P. Pednekar et al. (2006), "Coastal processes along the Indian coastline (http://drs.nio.org/drs/bitstream/2264/350/1/Curr_Sci_91_530.pdf)", Current Science 91 (4): 530-536, <http://drs.nio.org/drs/bitstream/2264/350/1/Curr_Sci_91_530.pdf>
• Posey, CA (1994), The Living Earth Book of Wind and Weather ([[::The Living Earth Book of Wind and Weather|]]), Reader's Digest Association, ISBN 0-8957-7625-1.
• Prakash, B.; Sudhir Kumar & M. Someshwar Rao et al. (2000), "Holocene tectonic movements and stress field in the western Gangetic plains (http://www.ias.ac.in/currsci/aug252000/prakash.pdf)", Current Science 79 (4): 438-449, <http://www.ias.ac.in/currsci/aug252000/prakash.pdf>

Флора а, фауна а

• Ali, Salim & S. Dillon Ripley (1995), A Pictorial Guide to the Birds of the Indian Subcontinent ([[::A Pictorial Guide to the Birds of the Indian Subcontinent|]]), Mumbai: Bombay Natural History Society and Oxford University Press. Pp. 183, 106 colour plates by John Henry Dick, ISBN 0195637321
• Blatter, E. & Walter S. Millard (1997), Some Beautiful Indian Trees ([[::Some Beautiful Indian Trees|]]), Mumbai: Bombay Natural History Society and Oxford University Press. Pp. xvii, 165, 30 colour plates, ISBN 019562162X
• Israel, Samuel & Toby Sinclair (editors) (2001), Indian Wildlife ([[::Indian Wildlife|]]), Discovery Channel and APA Publications., ISBN 9812345558
• Prater, S. H. (1971), The book of Indian Animals ([[::The book of Indian Animals|]]), Mumbai: Bombay Natural History Society and Oxford University Press. Pp. xxiii, 324, 28 colour plates by Paul Barruel., ISBN 0195621697.
• Rangarajan, Mahesh (editor) (1999), Oxford Anthology of Indian Wildlife: Volume 1, Hunting and Shooting ([[::Oxford Anthology of Indian Wildlife: Volume 1, Hunting and Shooting|]]), New Delhi: Oxford University Press. Pp. xi, 439, ISBN 0195645928
• Rangarajan, Mahesh (editor) (1999), Oxford Anthology of Indian Wildlife: Volume 2, Watching and Conserving ([[::Oxford Anthology of Indian Wildlife: Volume 2, Watching and Conserving|]]), New Delhi: Oxford University Press. Pp. xi, 303, ISBN 0195645936
• Tritsch, Mark F. (2001), Wildlife of India ([[::Wildlife of India|]]), London: Harper Collins Publishers. Pp. 192, ISBN 0007110626

Оьздангалла

• Железнова Н. А. Глобализация: индийский ответ на мировой вызов // Вопросы философии. — 2009. — № 7. — С. 54-67. — ISSN 0042-8744.
• Dissanayake, Wimal K. & Moti Gokulsing (2004), Indian Popular Cinema: A Narrative of Cultural Change (https://books.google.com/books?id=_plssuFIar8C&dq), Trentham Books, Pp. 161, ISBN 1858563291, <https://books.google.com/books?id=_plssuFIar8C&dq>
• Johnson, W. J. (translator and editor) (1998), The Sauptikaparvan of the Mahabharata: The Massacre at Night (https://books.google.com/books?id=d8sYSPhSBEAC), Oxford and New York: Oxford University Press (Oxford World's Classics). Pp. 192, ISBN 0192823618, <https://books.google.com/books?id=d8sYSPhSBEAC>
• Kalidasa & W. J. Johnson (editor) (2001), The Recognition of Śakuntalā: A Play in Seven Acts (https://books.google.com/books?id=zLvwoEiIpJ4C), Oxford and New York: Oxford University Press (Oxford World's Classics). Pp. 192, ISBN 0192839114, <https://books.google.com/books?id=zLvwoEiIpJ4C>
• Karanth, K. Shivarama (1997), Yakṣagāna (https://books.google.com/books?id=PjNLdY-UOq8C), (Forward by H. Y. Sharada Prasad). Abhinav Publications. Pp. 252, ISBN 8170173574, <https://books.google.com/books?id=PjNLdY-UOq8C>
• Kiple, Kenneth F.; Ornelas, Kriemhild Coneè, eds. (2000), The Cambridge World History of Food, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0521402166
• Lal, Ananda (1998), Oxford Companion to Indian Theatre (https://books.google.com/books?id=DftkAAAAMAAJ), Oxford and New York: Oxford University Press. Pp. 600, ISBN 0195644468, <https://books.google.com/books?id=DftkAAAAMAAJ>
• MacDonell, Arthur Anthony (2004), A History Of Sanskrit Literature, Kessinger Publishing, ISBN 1417906197.
• Majumdar, Boria; Bandyopadhyay, Kausik (2006), A Social History Of Indian Football: Striving To Score, Routledge, ISBN 0415348358 {{citation}}: Шаблон цитирования имеет пустые неизвестные параметры: |month= (справка)К:Википедия:Ошибки CS1 (пустые неизвестные параметры)
• Massey, Reginald (2006), India's Dances ([[::India's Dances|]]), Abhinav Publications, ISBN 8170174341
• Rajadhyaksha, Ashish & Paul Willemen (editors) (1999), Encyclopedia of Indian Cinema, 2nd revised edition (http://www.ucpress.edu/books/bfi/pages/PROD0008.html), University of California Press and British Film Institute, Pp. 652, ISBN 0851706696 ., <http://www.ucpress.edu/books/bfi/pages/PROD0008.html>
• Vilanilam, John V. (2005), Mass Communication in India: A Sociological Perspective ([[::Mass Communication in India: A Sociological Perspective|]]), Sage Publications, ISBN 0761933727
• Zvelebil, Kamil V. (1992), Companion Studies to the History of Tamil Literature, Brill Academic Publishers, ISBN 9004093656

• Посольство Республики Индия в Российской Федерации Архивйина 2018-08-16 — Wayback Machine
• Посольство Российской Федерации в Республике Индия
• Официальный каталог сайтов Правительства Республики Индия
• ХӀинди с Майклом Вудом. Архивйина 2017-07-07 — Wayback Machine — документальный фильм BBC