Petrovaradinska tvrđava

Prema ranijim saznanjima, na Petrovaradinskoj tvrđavi prvo ljudsko naselje postojalo je još 4500. godina prije nove ere ali nakon arheoloških otkrića na samom početku istraživanja historija ovog prostora pomjerena je na period 19.000-15.000 godina prije nove ere. Zahvaljujući tome znamo da čovjek u kontinuitetu nastanjuje prostor Petrovaradinske stijene od prahistorije do danas, pa čak i paleolitu kada su se ljudska staništa uglavnom nalazila u pećinama.

Istraživanjem ostataka naselja iz mlađeg bronzanog doba (3000 godina prije nove ere) arheolozi su pronašli i bedeme pojačane koljem i palisadama iz tog perioda koji svjedoče da je još u vrijeme tzv. vučedolske kulture postojalo utvrđeno naselje.

Poslije eneolita na Petrovaradinskoj stijeni su se smjenjivale različite kulture. Oko stote godine prije nove ere ove prostore naseljavaju Kelti koje sto godina kasnije smjenjuju Rimljani koji utvrđivanjem granice na Dunavu grade tvrđavu Kuzum (latinski: Cusum) koju će u petom vijeku razoriti Huni. Polovimom XIII vijeka skoro na istom mjestu naseljavaju se katolički monasi iz reda "cistercita" (latinski: ordo cisterciensis). Dozvolom ugarskog kralja Bele IV grade manastir koji nazivaju Belakut. Manastir je nakon provale Tatara utvrđen.

Veći značaj tvrđava dobija sa povećanom opasnošću od novog osvajača - Turaka Osmanlija. U Petrovaradinu često je boravio mađarski kralj Matija Korvin. Tu je 1463. godine sklopio ugovor sa Mletačkom republikom i istovremeno razgovarao sa vlastelom oko odbrane od Turaka. Godine 1475. godine Korvin donosi odluku da zarati sa Turcima. Mađarski kralj Vladislav II također posjećuje Petrovaradin gdje raznim olakšicama podstiče napore da se sakupi više radne snage na opravkama kula i bedema. Nadbiskup Petara Varadi 1501. godine uz velike napore uspijeva da obnovi tvrđavu.

Tvrđava se sastojala iz dva dijela - spoljašnjeg i unutrašnjeg. Glavna kapija spoljašnjeg zida koja je imala mali pokretni drveni most sagrađena je tokom XV vijeka. Ispred spoljnog zida tvrđave nalazio se dubok rov. Spoljni zid je samo sa istočne strane imao sve polukule ojačane potpornim stubovima. Od spoljne kapije vodio je put prema kapiji unutrašnje tvrđave koja je bila pravougaonog oblika. Istočni zid unutrašnje tvrđave je bio zajednički zid sa spoljašnjim zidom. Gdje su bili spojeni bio je ojačan polukulama. Ovaj zid je također bio pojačan potpornim kosim stubovima a na zapadnoj strani je imao dvije polukule kao pojačanje. U sredini unutrašnje tvrđave nalazila se crkva čija je apsida bila okrenuta ka istoku. Sa obje strane crkve nalazili su se okrugli rezervoari za vodu. U sjeverozapadnom dijelu unutrašnje tvrđave nalazila se komandantova palata. Na lijevoj obali Dunava nalazio se mostobran oko koga je bio rov ispunjen vodom. Na zapadnoj strani zida mostobrana nalazila se kula za artiljerijsku bateriju sa pet otvora za topove. Na sjevernoj i južnoj strani zida nalazile su se kapije.

U svom zapisu Evlija Čelebija o Petrovaradinskoj tvrđavi kaže:

Grad Varadim leži na obali rijeke Dunav, njegova citadela ima šestougaoni oblik a nalazi se na jednom visokom brdu koje se diže nebu pod oblake. To je nepristupačan, čvrst i u istinu star grad... Grad ima sedam velikih kula, svi bastioni izgrađeni su skladno... U tvrđavi ima svega dvije stotine daskom pokrivenih kuća bez ograda i bašta, zatim Sulejman-hanova džamija, skladište municije i žitni ambari... Na jugoistočnoj strani nalaze se samo brjegovi i po njima sve sami vinogradi.

Godine 1525. u Petrovaradinskoj tvrđavi bilo je svega 1000 konjanika i 500 pješaka da bi se krajem godine taj broj povećao na 4000 vojnika. Pred opasnošću od Turaka zapovjedništvo nad Petrovaradinom preuzeo je Pavle Timori, raniji zapovednik Budimskog grada. Njegovi zahtjevi za pojačanjem u vojsci i novcu nisu stizali. Umjesto od pomoći, od kralja Lajoša II, stiže samo uputstvo da se sa glavnim snagama prebaci na lijevu obalu Dunava a zapovjedništvo nad tvrđavom prepusti Đorđu Alapiju.

Pod zidine Petrovaradina 13. jula 1526. godine stigla je turska vojska jačine 40.000 ljudi predvođena velikim vezirom Ibrahimom. Sultan Sulejman Veličanstveni se sa glavninom svojih snaga ulogorio kod Iloka. Nakon dvonedjeljne opsade i uz upotrebu minskog napada turci su uspjeli da osvoje tvrđavu čiji su gotovo svi branioci poginuli. Petrovaradin pod turskom vlašću kao i ogroman deo Ugarske države ostaje sve do Velikog bečkog rata (1683-1699).

Nakon upada u Austriju i neuspjele opsade Beča, turska vojska počinje povlačenje i u nizu poraza napušta većinu gradova kao i Petrovaradin. Glavnina carske austrijske vojske koju su činili 27 bataljona pješadije i 77 eskadrona konjice stigla je u Petrovaradin 18. jula 1688. godine. U prisustvu ove vojske oko 3000 vojnika određeno je da se radi na ojačavanju tvrđave. Popravljene su samo breše i izgrađen rov sa četiri redute na mjestu današnjeg Podgrađa ispred koga je bio rov ispunjen vodom. Također su se tu nalazile sedam napuštenih i spaljenih kuća. Također je podignut i pontonski most. Nakon protjerivanja Turaka iz Petrovaradina započinje rušenje stare srednjevjekovne tvrđave kako bi se započela izgradnja nove po tada najmodernijem sistemu gradnje fortifikacija. Želeći da povrati izgubljenu tvđavu Turci započinju nekoliko pohoda. Doživljavaju strahovite poraze u bitkama kod Slankamena 1691 i bitke kod Sente 1697. godine a usljed loših vremenskih prilika napuštaju opsadu Petrovaradina 1694. godine.

Pred opasnošću od Turaka, na Petrovaradinskoj tvrđavi se dosta radilo. Izgrađena su dva pojasa zemljanih šančeva na južnoj strani tvrđave. Ovaj element poljske fortifikacije, prvi put se pominje 1692. a dupliran je 1694. godine po nalogu grofa Karafe. Veliki vezir Surmeli Ali-paša stigao je iz pravca Beograda pre Petrovaradinsku tvrđavu 9. septembra 1694. godine. Dunavom je plovila turska ratna flotila. Namjera je bila da opsadom zauzmu tvrđavu. Bombardovanje je počelo 12. septembra sa kopna i vode. Koncentracija turske artiljerijske vatre bila je na šančeve, vodeni grad, dve redute uzvodno od mostobrana i austrijsku vojsku ispred mostobrana. Postavljanje turske artiljerije na Veliko ratno ostrvo prilikom ove opsade dovešće kasnije da se na tom mjestu sagradi jedno malo utvrđenje. Ispred zemljanih šančeva Turci su napravili prvu palalelu od koje su dalje kopali sape prema šančevima kako bi započeli minski napad. Također su bacanjem balvana u Dunav pokušali da poruše dva pontonska mosta kao i plivačima koji su makazama trebali da prerežu konopce koji su držali pontonske mostove. Oslanjajući se na tvrđavu, Austrijanci su 14. septembra ispadom pokušali da razbiju opsadu ali su bili odbačeni. Uspjeli su, međutim, da spreče razbijanje pontonskih mostova. Sačuvavši pontonske mostove Austrijanci su prebacili konjicu i pješadiju koja je kao pojačanje stigla iz Futoga. Napadi na turske položaje nastavljeni su do 19. septembra ali također bez uspeha. U međuvremenu, Šajkaška flotila je nizvodno zaplijenila turske šajke koje su bile namjenjene za snabdjevanje hranom. Svakodnevne borbe, kiša, vjetrovi, velike hladnoće iscrpljivali su Turke. Velika bujica je preplavila turske rovove i odnijela šatore. Novonastale neprilike i pojava epidemija među turskom vojskom kao i približavanje predstojeće zime nakon samo 23 dana opsade, počelo je povlačenje prema Beogradu.

Katastrofalan poraz Turske vojske kod Sente stvorio je povoljne uslove za austrijance na mirovnim pregovorima u Karlovcima 1699. godine. Prvi plan za izgradnju tvrđave izradio je inženjerski pukovnik grof Matijas Kajzersfeld, a naredni inženjerski pukovnik grof Luiđi Ferdinando Marsilji. Za izvršenje radova bio je zadužen inženjerski pukovnik Mišel Vamberg a nakon njegove smrti (1703.) inženjerski pukovnik Gisenbir do 1728. godine. Tvrđava je polako dobijala svoj oblik. Sagrađeni su bastioni, ravelini i kontragarde na gornjoj tvrđavi. Položeni su temelji stalnih objekata. Sagrađen je novi mostobran i malo utvrđenje na Velikom ratnom ostrvu. Bedemi donje tvrđave ozidani su 1711. godine.

Radove prekida izbijanje novog Austrijsko-turskog rata (1716-1718). U nastojanju da izmjeni odluke Karlovačkog mira Turska je preduzela pohod na Austriju. Princ Eugen Savojski došao je u Futog 9. jula 1716. godine sa 42.000 pješaka (62 bataljona) i 23.000 konjanika (187 kompanija). U Petrovaradinskoj tvrđavi se već nalazilo 8.000 vojnika. Tokom 26, 27 i 28 jula Veliki vezir Damad Ali-paša je prešao Savu sa oko 120.000 vojnika (oko 40.000 janjičara, 30.000 konjanika i pješadija sastavljena od Albanaca i Vlaha). Između Petrovaradina i Karlovaca 2. avgusta došlo je do sukoba predhodnica. Grof Johan Palfi sa 1.300 konjanika i oko 500 pješaka naišao je na 15.000 turskih konjanika. Nakon višesatne bitke Palfi se povukao ka Petrovaradinu. Opkolivši Petrovaradin turska vojske je započela bombardovanje i kopanje rovova ka tvrđavi. Sa druge strane tokom noći između 4 i 5 avgusta Eugen je prebacio svoje trupe na Sremsku stranu i u rano jutro napao tursku vojsku koja nije očekivala napad. Lijevo krilo austrijske vojske pod komandom grofa Aleksandra Virtenberga snažno je udarilo na tursko desno krilo. Zajedno sa lijevim krilom austrijski centar je napao janičare koji su se snažno suprotstavili i odbili napad i potisnuli ga u centar. Regrupisanjem snaga u centru Eugen je uspio zaustaviti napad i lijevo krilo je dobilo otvoren put ka mjestu gdje se nalazio Damad Ali-paša koji je ispred svog šatora sa najvišeg brda posmatrao bitku. Udarom desnog krila i rezervnih trupa austrijske vojske turska linija odbrane je počela pucati. Konjica koja je trebala da pomogne janjičarima se okrenula i napustila bojište. Među turskim vojnicima je nastala panika i nered koja se prenijela i na zapovjedništvo. Bitka je do 11 sati bila riješena. Turska vojska se u paničnom bijegu povlačila prema Beogradu, a Veliki vezir je poginuo. Postoji nekoliko verzija njegove smrti. Jedna kaže da je vidjevši bezizlaznu situaciju sjeo na konja i zajedno sa grupom najodanijih boraca uletio u srce bitke gdje je bio pogođen puščanim metkom dok je prema drugoj izvršio samoubistvo. Beživotno tijelo Velikog vezira je prenijeto u Beogradsku tvrđavu gdje je sahranjen. Sjajna ofanzivna taktika Eugena Savojskog i vođenje trupa njegovih generala riješilo je bitku sa dvostruko brojčano nadmoćnijim neprijateljem za četiri sata. Austrijski gubici su iznosili 2212 poginula vojnika, 2358 ranjenika od toga 206 oficira. Gubici sa druge strane procjenjeni su na oko 6.000-7.000 vojnika. Austijanci su zaplijenili ogromnu količinu ratnog materijala. Podaci o zaplijenjenom materijalu su dosta različiti. Turski izvori navode da je izgubljeno 110 topova. Vrijednost cjelokupne zaplijene procijenjena je na ondašnjih 2.500.000 guldena. Ova velika bitka je ostavila tragove koji se i danas vide u toponima okolnih brda: Vezirac, Alibegovac i Tatarsko brdo. Nakon bitke kod Petrovaradina Eugen je u narednoj godini osvojio Temišvar i Beograd čime su stečeni povoljni uslovi za sklapanje Požarevački mirwmira u Požarevcu kojim je Austrija dobila Banat, Malu Vlašku i sjeverni dio Srbije.

Pošto je granica između Austrije i Turske sa Srema pomjerena na centralnu Srbiju Petrovaradinska tvđava je ostala u pozadini i manje važna. Radovi na izgradnji su usporeni, a zastoj nastaje 1728. godine. Sve do 1753. godine na tvrđavi se radilo samo ono što je bilo najnužnije. Nijedan započeti objekat nije bio završen. U izvještaju komisije Ratnog savjeta iz 1735. godine vidi se da je istočna strana hornverka bila otvorena a zemljani bedemi donje tvrđave su bili zapušteni i napola srušeni. Predložen je plan da se ovi nedostaci otklone ali nikakvog pomaka nije bilo.

Zamašni radovi na tvrđavi započeti 1753. godine mijenjaju izgled vodenog grada, gornje tvrđave, mostobrana, "hornverka", ruše se neozidani bedemi "kronverka". Izgrađuju se nove kasarne, barutni magacini, staje i topovske šupe i konjušnice. Ovi radovi rađeni su do 1766. godine.

Vojni inženjer i komandant minerskog korpusa major Šreder započinje 1764. godine planove na izgradnji kontraminskog sistema (Podzemne vojne galerije) ispod "hornverka" u dužini od 16 kilometara. Izgradnja kontraminskog sistema potrajala je do 1776. godine.

Zvanično, posljednji radovi na izgradnji tvrđave su obavljeni 1780. godine, ali se sa radovima produžilo do 1790. godine kada petrovaradinska tvrđava postaje najsavremenije naoružana tvrđava cijele Monarhije. Tadašnje njeno naoružanje sastojalo se od 400 artiljerijskih oruđa rezličitog kalibra što je za tadašnje prilike bio izvanredno veliki broj.

Privilegovan status u okviru Sremske vojne granice stekao je Petrovaradin, ali ne u obliku vojnog komuniteta nego kao Slobodna streljačka kompanija (njem. Frey Schützen Compagnie). To se dogodilo 31. oktobra 1748. godine kada je Regulativ generala Engelshofena stupio na snagu a koji je Dvorski ratni savjet potvrdio 10. marta 1751. Kao Slobodna streljačka kompanija Petrovaradin je uključen u Petrovaradinsku regimentu, ali je jurisdikciju nad njim imao Dvorski ratni savjet u Beču, koji ju je ostvarivao preko komandanta Petrovaradinske tvrđave.

Kompanija je imala 220 strijelaca-građana, a njen glavni cilj bila je odbrana tvrđave u slučaju opsade, kao i snabdjevanje vojske u Tvrđavi i opsluživanje oficira i vojnih službenika u njoj. Inače, svi su bili oslobođeni od redovne vojno-graničarske službe. Na čelu Kompanije, kao organ vlasti, bio je kapetan koga je imenovala Slavonska generalna komanda čije je središte bilo u Osijeku. Punopravni članovi Kompanije, odnosno strijelci, prolazili su kroz vojnu obuku dijelom kod topova, kao artiljerci, dijelom sa puškama kao strijelci. Kompanija je imala svoj pečat, grb i zastavu na koju su građani polagali zakletvu vjernosti. Stanovnici Kompanije bili su svrstani u dvije kategorije: slobodne strijelce (ili građane) i bećare. Godine 1766. u Kompaniji bilo je 370 građanskih (streljačkih) i 70 bećarskih porodica. Stanovnici Petrovaradina tog doba bili su austrijski Nijemci i Nijemci iz Rajha, Česi, Hrvati odnosno (Slavonci-katolici), a u manjoj mjeri Armeni, Cincari i Jevreji a kasnije i Srbi iz Komuniteta Bukovac priključeni Petrovaradinu 1777. Godine 1787. prestala je da postoji Kompanije slobodnih strijelaca, a Petrovaradin je i faktički i formalno dobio status komuniteta. Kada je 1808. došlo do stvaranja građanske milicije (njem. Landver), Petrovaradinski komunitet uključujući i Bukovac, trebao je da sadrži dvije kompanije ili čete, kao rezervu za posadu u tvrđavi u vrijeme velike ratne opasnosti.

Želeći da pomognu Prvi srpski ustanak, novosađani su zlatnicima platili podmitljive austrijske oficire, uspjeli su da iz Petrovaradinske tvrđave prokrijumčare dva topa.

Nakon propasti Prvog srpskog ustanka, njegov vođa, vožd Đorđe Petrović, pored još nekih vođa ustanka bio je zatočen u Petrovaradinskoj tvrđavi.

Kao tokom 18. vijeka tako i u 19. vijeku tj. od njenog osnivanja 1750. do 1880, jedinice Petrovaradinske regimente učestvovale su u 30 ratova i preko 140 bitaka koje je Austrija vodila širom Evrope.

Nakon velikih poplava 1827 i 1832. godine u Dunav je potonulo mala fortifikacija koja je bila izgrađena na Velikom ratnom ostrvu.

Revolucionarni događaji koji su zahvatili Austriju 1848. godine nisu zaobišli ni Petrovaradin ni Novi Sad. Garnizon Petrovaradinske tvrđave je prišao vođi revolucije Lajošu Košutu. Kontrarevolucionarne jedinice pod komandom bana Josipa Jelačića ulaskom u Novi Sad 12. juna 1849. godine izazvale su reakciju garnizona koji je otvorio artiljerijsku vatru na grad i gotovo ga potpuno srušile.

Nakon Sarajevskog atentata odnos vlasti prema slovenskom stanovništvu veoma se pogoršao. U Petrovaradinu je zabranjen rad Hrvatskog pjevačkog društva "Neven", Hrvatske čitaonice i Hrvatskog sokola. Poslije prodora srpske vojske u Srem 1914. godine došlo je do hapšenja velikog broja Srba iz Srema. Većina njih je internirana u Petrovaradin i smještena u već pripremljene logore. U logoru je bilo preko 2000 lica. Neki su optuženi za veleizdaju i izvedeni pred vojni sud. Oni su bili osuđeni na smrt i streljani su na Petrovaradinskoj tvrđavi 14. oktobra 1914. godine. Tri dana kasnije sud je osudio na smrt još 37 ljudi nad kojima je odmah izvršena smrtna kazna.

U Petrovaradinu je bio zatvoren austrougarski podoficir Josip Broz. Petrovaradin je postao jedna od veoma važnih saobraćajnih čvorišta gde su se Austro-ugarske snage prebacivale preko Dunava. Kako je za prebacivanje vojske pontonski most bio nedovoljan izgrađen je provremeni most na drvenim stubovima tzv. Poćorekov most. Most je imao električno osvjetljenje i čuvalo ga je sto vojnika.

Za vrijeme rata u Petrovaradinu je bio smješten veliki broj zarobljenika sa balkanskog i italijanskog fronta. Oni su korišteni kao besplatna radna snaga za izgradnju nasipa na desnoj obali Dunava. U Petrovaradinskoj vojnoj bolnici nalazio se veliki broj ranjenika. Jedno vrijeme u Petrovaradinu se nalazila i Ratna komanda protiv Srbije.

Nakon proboja Solunskog front i oslobođenja Srbije srpska vojska je nastavila napredovanje na sjever i 9. novembra 1918. godine ušla je u Petrovaradin zajedno sa francusim kolonijalnim trupama iz Senegala.

Nakon Prvog svjetskog rata, Petrovaradinska tvrđava ulazi u sastav novoformirane države Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Kako su, razvojom vojne tehnike, tvrđave sagrađene tokom 17. i 18. vijeka izgubile svoj strategijski značaj i namjenu, vojni vrh odlučuje da se potpuno ili djelimično sruše tvrđave u Beogradu, Osijeku, Brodu, Rači, Karlovcu... na listu za rušenje bila je i Petrovaradinska tvrđava. Pukovnik Dragoš Đelošević, čovjek koji je bio zadužen ovaj nezahvalan posao naredio je rušenje ovih tvrđava ali je poštedio te sudbine Petrovaradinsku tvrđavu. Govorilo se da ju je poštedio jer mu je bila "suviše lijepa da bi je srušio".

Pred Drugi svjetski rat, na Petrovaradinskoj tvrđavi u Petrovaradinu i njegovoj bližoj okolini izgrađen je pojas betonskih bunkera za smještaj mitraljeza i posade koja ga opslužuje. Slomom i podjelom Kraljevine Jugoslavije nakon Aprilskog rata 1941. godine Petrovaradin ulazi u sastav novoformirane Nezavisne države Hrvatske. Na tvrđavi bila je smještena Pilotska škola, protivvazdušna odbrana a kasnije i komanda SS trupa.

Iz Petrovaradinske tvrđave pokretan je veći broj bezuspješnih operacija kako bi se uništile partizanske snage na Fruškoj gori. Do septembra 1944. godine više od polovine petrovaradinskog garnizona prešao je na stranu narodnooslobodilačke vojske.

Petrovaradinska tvrđava oslobođena je 23. oktobra 1944. godine, jedan sat nakon ponoći.

• Zvonimir Vuković, Igor Novaković, Petrovaradin juče, danas, sutra, Novi Sad, 2005
• Marko Kljajić, Sveti Juraj u Petrovaradinu, Petrovaradin, 2004.
• Petrovaradinska tvrđava, Enciklopecija Novog Sada, br. 20 PET-POK, Novi Sad, 2002.
• Slavko Gavrilović, GRANIČARSKI VOJNI KOMUNUTET I ŠTABSKA MESTA U SREMSKOJ VOJNOJ GRANICI (XVIII-XIX VEK), Zbornik Matice srpske za istoriju, br 65-66, Novi Sad, 2002.
• Velimir Vukmanović, Novi Sad na Dunavu: Skele i pontonski mostovi: 294-2001, Novi Sad, 2001.
• Dr. Dušan Vuletić, Vojna granica - kroz stare planove i grafičke prikaze, Sremska Mitrovica, 1996.
• Stari Novi Sad I, Književna zajednica Novog Sada, Novi Sad, 1991.
• Živko Marković, Novi Sad i Petrovaradin, Novi Sad, 1984.
• Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, V.4, Türkiye Yayınevi, İstanbul, 1961.
• "Kulturno-privredni pregled Dunavske banovine" br. 5 i 6, Novi Sad, 1939.

• Exit Festival

• Tvrđave na Dunavu: Petrovaradinska tvrđava (RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični kanal)
• Mesto koje čuvam: Neispričana lakoća postojanja (RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični kanal)

 

Commons ima datoteke na temu: Petrovaradinska tvrđava